De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 226]

Boekbespreking
De geschiedenis van het Britse antiquariaat in de laatste honderd jaar
Piet Buijnsters

Giles Mandelbrote (ed.), Out of Print & into Profit. A History of the Rare and Secondhand Book Trade in Britain in the Twentieth Century, The British Library and Oak Knoll Press [2006], XVIII, 414 p., geïll., isbn 07123 49200, £ 30

Op 11 december 1906 werd in London (zij het onder iets andere benaming) de Britse Antiquarian Booksellers' Association (aba) opgericht, die onlangs haar honderdjarig bestaan vierde. Ter gelegenheid van dit eeuwfeest verscheen een omvangrijk, rijk geïllustreerd boekwerk: Out of Print & into Profit. A History of the Rare and Secondhand Book Trade in Britain in the Twentieth Century. Het is de eerste geschiedenis van deze bedrijfstak over een langere periode en als zodanig reeds een opmerkelijke publicatie. Hoewel in opdracht van de aba geschreven, is Out of Print & into Profit gelukkig geen voorgekookte feestbundel vol zelfverheerlijking. Het verhaal beperkt zich ook niet tot de eigen ledenkring, maar beslaat het hele terrein van de tweedehands- en antiquarische boekhandel. Bovendien was deze opdrachtgever zo verstandig zich niet met de inhoud te bemoeien, zodat ook de duistere kanten van het Britse antiquariaat allerminst verbloemd worden. Ik kom daar direct nog op terug, maar citeer alvast een krasse uitspraak van de Londense boekhandelaar Andrew Delbrock: ‘that not everybody in the aba was a bastard, but all the bastards he met were in the aba’ (p. 300).

Wie Engeland beschouwt als de bakermat of in elk geval als belangrijk centrum van de huidige antiquariaatsboekhandel zal hier interessante lectuur verwachten. In de inleiding lezen we dat welbewust gekozen is voor een thematische opzet in plaats van voor een chronologisch overzicht met biografische informatie over de afzonderlijke antiquaren en hun bedrijf. Voor de niet ingewijde lijkt dat wel een handicap. Voortdurend duiken allerlei namen van personen op over wie men wel iets meer zou willen vernemen. En toeval of niet, het leesbaarste hoofdstuk is uitgerekend dat waarin van een drietal antiquaren de doopceel wordt gelicht.

Wat staat er nu eigenlijk in dit dikke boek? Wat is de leidende gedachte? Moeilijk te zeggen, omdat we te doen hebben met een twintigtal min of meer zelfstandige essays door evenveel verschillende auteurs onder supervisie van Giles Mandelbrote, verbonden aan The British Library. Tot die twintig mannen en vrouwen behoren klinkende namen als de boekhistoricus Anthony Hobson (1921), de oud-Sotheby's-man en oprichter in 1983 van het concurrerende Bloomsbury Book Auctions Frank Herrmann (1927) en de alom tegenwoordige Paul Minet, een van de actiefste plannenmakers binnen de Engelse antiquarenwereld. Alles bijeen een indrukwekkende verzameling van boekhandelaars, bibliofielen, bibliotheekmedewerkers en boekhistorici. Maar het is toch lastig om met twintig man een omelet te bakken en dat blijkt ook hier. Onvermijdelijk haast dat op diverse plaatsen auteurs in herhaling vervallen, over eenzelfde gebeurtenis - bijvoorbeeld de Duits-joodse emigratie in de jaren dertig - of eenzelfde figuur (E.P. Goldschmidt) gaan vertellen.

[p. 227]

Blijkens de inhoudsopgave is serieus gestreefd het boek een zekere structuur te geven. Zo zijn er op papier vier hoofddelen:

I	De inkoopkant: ‘How the trade acquired its stock’ (1-60);
II	De verkoopkant: ‘How the trade sold books’ (61-198);
III	Smaakwisselingen: ‘Creating fashions and changing taste’ (199-242);
IV	Hoofdpersonen: ‘Personalities: A trade of individualists’ (243-329).

Hierna volgt dan een vijftal bijlagen, waaronder een uiterst nuttige lijst van antiquariaatsarchieven met vindplaatsen, en het gebruikelijke notenapparaat plus registers.

Als indeling oogt dat heel goed, maar het komt natuurlijk op de uitwerking aan. En die wisselt heel sterk, van essay tot essay.

In deel I bespreekt Frank Hermann allereerst de rol van de veilinghuizen. Sotheby's domineert lange tijd de boekenmarkt. Christie's krijgt na 1960 ook een eigen book department, maar gaat op dit terrein pas een grote rol spelen met de benoeming van de Nederlander Felix de Marez Oyens. Het loopt uit op een felle machtsstrijd tussen die twee giganten, waarbij Sotheby's zijn machtspositie zoekt te versterken door diverse overnames, zoals in 1974 van het Nederlandse veilinghuis Mak van Waay te Amsterdam. Op een gegeven moment echter komen ze zelf allebei in buitenlandse handen: Sotheby's als speeltje van de Amerikaan Alfred Taubmann en Christie's in 1990 van de Franse billionair François Pinault. Omdat beide veilinghuizen zich nu vooral gaan richten op de kostbare toplaag, ontstaan er afsplitsingen als Bloomsbury Book Auctions (1983) en Bonham's (2001), waar ook lager getaxeerde boeken aan bod komen. Belangrijkste verandering op veilinggebied in Londen: de invoering in 1975 van een koperstoeslag (buyers' premium) op de veilingprijs: een praktijk die elders allang bestond, maar hier grote verontwaardiging teweegbracht.

Reeds in deze openingsbijdrage door Frank Herrmann wordt uitvoerig gesproken over een kwestie die als een rode (beter: zwarte) draad door het hele boek loopt: de ring, dat wil zeggen: de sinds 1927 illegitieme praktijk waarbij een kongsi van antiquaren afspreekt op de veiling niet tegen elkaar te bieden om naderhand in een café de tegen lage prijs verworven boeken opnieuw onderling te verkopen. Het gebeurde en gebeurt misschien overal, maar nergens zo sterk als in Engeland, waar zelfs bestuursleden van de aba het spel meespeelden. Met als toppunt van brutaliteit de veilingmeester die toestond dat ‘the Lords of the Ring’ na afloop van zijn veiling in dezelfde locatie de verkoping nog eens dunnetjes overdeden. Tegelijk echter is Engeland ook het land waar de ringpraktijk het scherpst aan de kaak is gesteld door Arthur en Janet Freeman in hun casestudy Anatomy of an Auction; rare books at Ruxley Lodge, 1919 (The Book Collector 1990).

Een tweede mogelijkheid voor een handelaar om zijn voorraad op peil te houden was altijd de inkoop bij particulieren. Maar die bron is langzamerhand drooggevallen en levert weer zijn eigen problemen (‘the ethics of buying’). Daarover schrijft antiquaar Richard Ford. De schurk in zijn verhaal heet Lew D. Feldman van het Amerikaanse House of El Dieff, die met zijn agressieve inkooppolitiek namens de Universiteit van Texas de Britse markt afroomde. Een derde inkoopbron vormt traditioneel de handel zelf, die in Engeland daartoe gebruikmaakte van vakbladen als The Clique (1890-1976). Uitgever Barry Shaw rapporteert, weinig opwindend, over deze ‘Book Trade Weeklies’.

Buitengewoon boeiend zijn daarentegen de meeste essays uit deel II over het reilen en zeilen van de Britse antiquariaatsboekhandel. Paul Minet laat vanuit zijn eigen ervaring

[p. 228]

zien hoeveel moeilijker de situatie na de gouden jaren zestig geworden is. In Londen had je traditioneel vier niveaus, waartussen een levendige circulatie bestond. Helemaal onderaan de barrow booksellers, die met een kruiwagen boordevol ongesorteerde boeken dagelijks ergens heensjouwden. Dan de bookstall dealers, die met eenzelfde mengeling van rijp en groen op een vaste locatie een kraam hadden. Vervolgens de tweedehandsboekwinkeltjes in de buurt en aan de top de eigenlijke antiquariaten voor kostbare en zeldzame boeken. Zowel voor de gewone boekverzamelaar als voor de handel betekende dat enorme aanbod een dagelijkse mogelijkheid voor ontdekkingen. Het gaf ook emplooi aan runners, die hun schamele kost verdienden door een boek van de ene handelaar stante pede naar de andere door te sluizen. Zo'n boekenkraam ging dikwijls vier generaties lang van vader op zoon over, zoals het geval was bij de Jefferey's op Farringdon Road. Boekverzamelaar Michael Harris (1938) schrijft erover met veel empathie. Maar sinds de jaren negentig is deze straathandel in Londen overal verdwenen, uitgeroeid zou men haast zeggen.

Verdwenen zijn ook, op een enkele uitzondering na, de karakteristieke Londense bookshops, waaraan Philippa Bernard een nostalgische bijdrage wijdt. Onthutsend genoeg is in de City voor het eerst sinds de middeleeuwen zelfs geen antiquariaat meer te vinden. Wat rest is een goed geïllustreerd platenboek door Richard Brown en Stanley Brett: The London Bookshop (2 dln. 1971-1977).

Dezelfde neergaande lijn vertoont, naar boekhandelaarster Elizabeth Strong ons in haar essay bericht, ook de antiquarische boekhandel in Schotland en Noord-Ierland: minder winkels en vooral ook minder oude boeken. Waarna Paul Minet nog eens dezelfde klacht mag verwoorden voor de West Country bookshops. Zijn conclusie: in de laatste vijf à tien jaar is er meer veranderd dan in de voorafgaande drie eeuwen bij elkaar. En dat betekent bijna overal achteruitgang. Maar hij is ook de enige auteur die aan het eind van de tunnel enig licht ontwaart in de vorm van internet.

Vervolgens komt prof. Henry Woudhuysen (erg gedetailleerd) te spreken over de antiquariaatscatalogus en vertelt Anthony Hobson over de spraakmakendste mega-aan- en verkoop ooit: die van de Sir Thomas Phillipps-collectie in 1946 door de superdeftige Londense antiquaren Lionel en Philip Robinson.

Buitengewoon interessant is de bijdrage van Chris Kohler: ‘Making Collections’. Ze gaat over een relatief nieuw type antiquariaat, waarbij een dealer een enorme partij boeken op een speciaal gebied bijeenbrengt om die vervolgens en bloc aan een of andere universiteitsbibliotheek te verkopen. Dergelijke megahandel floreerde in Engeland in de jaren 1970-1995 en Kohler was (als Anton Gerits bij ons) een van de grote participanten. Voornaamste afzetgebied: Japan.

Men begrijpt dat het vooral bij dit soort transacties aankomt op goede relaties met institutionele bibliotheken, zoals Michèle Kohler in een aansluitende bijdrage onderstreept. Dat antiquaren zich ook altijd gericht hebben op de gespecialiseerde verzamelaar, wat David Chambers wil aantonen, lijkt het intrappen van een open deur. En de herinneringen die de gefortuneerde Amerikaanse klant Robert S. Pirie hier ophaalt aan zijn contacten met de Engelse antiquarenwereld lijken verdacht veel op een nummertje namedropping.

Met deel III belanden we dan bij de kern van het aba-boek. De redactie had alle auteurs vooraf gevraagd aandacht te schenken aan veranderingen in de boekhandel over de afgelopen honderd jaar, maar hier gebeurt dit expliciet. Zo analyseren David Pearson en Angus O'Neill de smaakverschuiving bij het verzamelen en verhandelen van respectievelijk old & rare en moderne literatuur. Pearson vergelijkt daartoe een prijscatalogus van Pickering &

[p. 229]

Chatto uit 1902 met Maggs' catalogus 1293 uit 2000. Het komt erop neer dat zowel aantal als kwaliteit van de aangeboden boeken sterk achteruit zijn gegaan, maar dat de beschrijvingen dankzij voortgezet bibliografisch onderzoek aanzienlijk beter zijn geworden. Onberispelijke conditie, die zo dicht mogelijk de oorspronkelijke gedaante van het boek nadert, vormt nu het voornaamste criterium. Dit alles uitgedrukt in bepaalde points. Deze conditie-eis geldt in extreme mate voor modern firsts, een verzamelgebied waarmee de Londense firma Rota wereldwijd bekendheid heeft verworven. Hier staat of valt de waarde van een boek met de aan- of afwezigheid van een puntgaaf originele stofomslag.

Curieus, maar niet meer dan dat, is de enquête van Anthony James West naar de prijsschommelingen van Shakespeare's First Folio. En helemaal voor beperkte kring is het stukje vol afkortingen van alweer Paul Minet over zijn Antiquarian Book Monthly Review (1974-1993).

Moest ik een prijs toekennen voor het beste essay, dan ging die naar Arnold Hunts ‘Foreign Dealers in the English Trade’, waarmee deel IV opent. Het clichébeeld van de antiquarische boekhandel als ‘crusty old men selling dusty old books in musty old shops’ mag dan volgens Hunt sterk overdreven zijn, iets van dat suffige imago kleefde wel heel lang aan het Engelse antiquariaat. Daarom bracht de emigratie van joodse antiquaren in de jaren dertig ook een verfrissende impuls: ander soort boeken, wijdere horizonten. De geschiedenis van het Britse antiquariaat is te lang onder anglocentrisch perspectief beschreven met voorbijgaan aan de innoverende invloed van die Europese emigranten. Ter correctie van dit gevestigde beeld stelt Hunter hier drie van zulke joodse instromers voor: de Poolse antiquaar Wilfrid Voynich (1864-1930), de Fransman Maurice Ettinghausen (1883-1974) en de Nederlander Ernst Philip Goldschmidt (1887-1954). Voynich, een gevluchte revolutionair, maakte als voorganger van H.P. Kraus het verzamelen van middeleeuwse handschriften salonfähig. De mondaine Ettinghausen voerde in de jaren dertig voor de firma Maggs met veel allure een filiaal in Parijs, dat tegelijk een soort bruggenhoofd vormde voor de handel met rijke Amerikaanse klanten. Goldschmidt, geleerde en zakenman in één persoon, verstond de kunst om een schijnbaar oninteressant oud boek door zijn erudiet commentaar tot heftig begeerd bezit te maken. Zijn catalogi werden daardoor een voorbeeld voor alle lateren, zoals bij ons Bob de Graaf en Dolf van Gendt.

Deze lofzang op de ware antiquaar krijgt nog een vervolg in de bijdrage van prof A.S.G. Edwards (1942), die de vruchtbare wisselwerking tussen boekhandel en academische wetenschap laat zien, zoals die in Engeland vanouds bestaat. Antiquaren als Percy H. Muir (1894-1979), John Carter (1905-1975) en Ben Weinreb (1912-1999) vormen enkel de voorhoede van een lange rij excellente handelaars die ook op divers gebied de boekwetenschap een eind verder hebben gebracht.

Des te meer ontnuchterend werkt hierna de vraag die Marc Vaulbert de Chantilly opwerpt: ‘Bookseller's Memoires: The Truth about the Trade?’ Zijn met bewijzen gestaafd antwoord luidt dat memoires van antiquaren niet allemaal even betrouwbaar blijken. Zo verzweeg Walter Spencer in Forty Years in my Bookshop (1923), dat hij geregeld boeken gaver liet voorkomen dan ze waren en deed Frank Doel van het Londense Marks & Co, waar Helene Hanff in 84, Charing Cross Road (1970) zo lyrisch over schreef, onbekommerd mee aan de ring. Nee, antiquaren vertellen in hun autobiografie niet altijd de waarheid, de volle waarheid en niets dan de waarheid. Maar daarin verschillen hun verhalen dan niet van de vaak slechter geschreven autobiografieën van sporthelden, zakenmensen of politici.

Afsluitend mag oud-aba-voorzitter Anthony Rota (1932) nog een terugblik werpen op de

[p. 230]

afgelopen honderd jaar van zijn jubilerende vereniging, die in 2005 264 leden telde. Dat is zowat viermaal zoveel als de Nederlandse Vereeniging van Antiquaren. Rota, erepresident ook van de International League of Antiquarian Booksellers, is (net als Anton Gerits bij ons) steevast pleitbezorger van een zuivere vakethiek en als zodanig reeds sinds zijn jonge jaren heftig tegenstander van de ringpraktijk. Geen wonder dus dat hij in zijn terugblik aan die strijd herinnert. Zo begint en eindigt Out of Print & into Profit met iets wat men zo langzamerhand wel als een Engelse ziekte zou gaan beschouwen.

De aba, maar ook de Oak Knoll Press en de British Library verdienen met dit voor de hele boekenwereld interessante jubileumboek een groot compliment. Natuurlijk zitten er lacunes in dit caleidoscopisch geheel. In deel I mist men node de onderlinge transacties van handelaar tot handelaar en de literatuurlijst achterin oogt vrij rommelig voor zo'n professioneel boek. Een serieuzer bezwaar is de sterk naar binnen gerichte puur-Engelse blik, waardoor het continentale antiquariaat geheel buiten beschouwing blijft. Dat gaat zelfs zover dat in Rota's kroniek met geen woord gerept wordt over Menno Hertzberger als initiator van de International League of Antiquarian Booksellers. Ook gaat men in dit Engelse antiquarenboek nog met een wijde boog heen om het paard van Troje dat internet heet. Maar dat zijn omissies die slechts doen verlangen naar een even interessant vervolgdeel.