De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 84]

Letterspijs
Frans A. Janssen
Memoires

Er bestaan jammer genoeg maar weinig autobiografieën of memoires van antiquaren. We hebben allemaal genoten van de megalomane memoires van een van de grote antiquaren uit de tweede helft van de twintigste eeuw, de New-Yorkse Oostenrijker H.P. Kraus: A rare book saga (1979). Zijn eveneens uit Europa afkomstige collega en stadgenoot Bernard H. Breslauer heeft hier en daar wat herinneringen gepubliceerd maar tot een autobiografie in boekvorm is het niet gekomen. In Nederland baarde de antiquaar Anton Gerits in het jaar 2000 opzien toen hij onder de raadselachtige titel Op dubbelspoor en Pilatusbaan zowel verschillende collega-handelaren als enkele bibliothecarissen wat onaardig bejegende. Het eerste deel van de titel verwees naar zijn dubbele activiteit: hij was immers zowel antiquaar als dichter. Daar keek menigeen van op, wantje kunt niet eens zeggen dat hij als dichter vergeten was, hij is als zodanig nooit bekend geweest, en het in dit boek rondstrooien van citaten zowel uit zijn verzen als uit recensies daarop heeft hierin geen verandering gebracht. Als antiquaar heeft hij echter wel zijn sporen verdiend: in het bijzonder door zijn op de sociaal-economische geschiedenis gericht antiquariaat, waarin de achttiende eeuw altijd rijk vertegenwoordigd is. Hij had dan ook de grote boekenverzamelaar op dit gebied, Arnold Heertje, als klant.

Het tweede deel van de titel is moeilijker te begrijpen. De Pilatusbaan is een tandradbaan die een treintje de Zwitserse berg Pilatus op trekt. Dit zou kunnen verwijzen naar de hulp die Gerits in zijn carrière in de handel in het oude boek van collega's heeft mogen ondervinden. Maar zo eenvoudig ligt het niet, want juist over drie grote Nederlandse collega-antiquaren schrijft hij enige onaangenaamheden: Menno Hertzberger, Hilde Rosenthal en Nico Israel. Al lezend ontkomt men niet aan de indruk dat hier rancune van ‘de kleine man’ tegenover ‘de grote jongens’ in het vak in het spel is, terwijl hij zoals gezegd in de antiquarenwereld absoluut geen kleine jongen was. En deze rancune zou wel eens de oorzaak kunnen zijn van zijn gebrek aan humor en ironie.

En op dit punt kom ik over mijzelf te spreken: ik ben een van de bibliothecarissen die Gerits een ‘chronisch misprijzen’ van het Nederlandse antiquariaat toedicht. Het troost me dat ik hier in het goede gezelschap verkeer van de boekhistorici en bibliothecarissen mej. M.E. Kronenberg, L. Brummel, H. de la Fontaine Verwey en P. Visser, die ook een veeg uit de pan krijgen omdat zij niet genoeg achting voor het antiquariaat zouden tonen. Mij werd daarbij zelfs het woord ‘kwaadwillend’ opgeplakt. Dit verbaasde mij omdat ik in 1985 in mijn dankwoord bij de uitreiking van de Menno Hertzberger Prijs - een initiatief van de Nederlandse antiquarenvereniging - toch uitvoerig de lof van het antiquariaat gezongen heb: ‘ik heb in de vele contacten die ik met antiquaren heb gehad, veel geleerd over het oude boek, over aspecten en inzichten die voortkomen uit een - in sommige gevallen zelfs van generatie op generatie doorgegeven - kennis die niet iedere bibliograaf ter beschikking heeft’ (het dankwoord is afgedrukt in dit tijdschrift, jrg. 2, 1985-6, p. 106-7). Wat was dan de oorzaak van Gerits' uitval tegen mij?

[p. 85]

[p. 86]

In 1998 hield ik in de universiteitsbibliotheek van Amsterdam een voordracht die door de antiquaar werd bijgewoond. Het verslagje in zijn boek van het daar voorgevallene is correct; ik heb inderdaad handelaren in oude boeken een beetje geplaagd door te suggereren dat ‘antiquaren als ergens een blad aan ontbreekt of juist extra aanwezig is, altijd wel een verhaal hebben om er iets bijzonders van te maken om daarmee een hoge prijs te rechtvaardigen’ (p. 250-1). Het onderwerp van die voordracht was - en dat vermeldt Gerits niet - het imposante product van de renaissancetypografie, de eerste druk van de Poliphilus, in 1499 door Aldus Manutius in Venetië gedrukt: in een groot aantal exemplaren van dit frequent verhandelde boek ontbreekt de aan het eind afgedrukte lijst van errata. Nu komt het inderdaad wel eens voor dat zo'n errata-opgave enige tijd ná het voltooien van de druk van het boek gezet en gedrukt werd. Exemplaren zonder die lijst vertegenwoordigen in deze gevallen een eerste ‘staat’ (vers van de pers dus), terwijl exemplaren met die lijst tot een tweede ‘staat’ gerekend worden. Hierop had mijn zojuist geciteerde opmerking betrekking. In principe was hier geen sprake van een ‘kwaadwillend’ verwijt aan de antiquarische wereld: beide varianten kunnen als presentatiewijzen binnen een en dezelfde druk beschouwd worden.

Ik kan nu melden dat recent onderzoek naar de productiewijze van dit beroemde boek enerzijds een ander beeld van deze twee ‘staten’ heeft opgeleverd, maar anderzijds bevestigt dat er inderdaad twee door de drukker gewilde presentatiewijzen binnen een en dezelfde druk te onderscheiden zijn. Het was een ijverig onderzoeker behorende tot een nieuwe generatie boekhistorici, Neil Harris, die vaststelde dat er in de Poliphilus niet minder dan negen vellen in twee ‘staten’ in de nog bewaarde exemplaren verborgen zijn.¹ De verklaring van het herzetten en herdrukken van deze vellen is eenvoudig: het kwam wel vaker voor dat de drukker na het voltooien van de druk tot de ontdekking kwam, dat er van sommige vellen veel te weinig goede exemplaren gedrukt waren; door de tekst van de vellen waarvan minder afdrukken beschikbaar waren opnieuw te zetten en te drukken kon hij nieuwe complete exemplaren samenstellen. Het erratablad in de Poliphilus maakte deel uit van zo'n vel en de drukkerij herzette hier wel de betreffende tekst van de roman, maar nam niet meer de moeite de bewerkelijke (in een klein korps gezette) erratabladzijde opnieuw in de zethaak te nemen (zie afbeelding). Er blijft dus sprake van twee ‘staten’ maar de volgorde is nu omgekeerd: die exemplaren waaraan de errata ontbreken, vormen de latere presentatiewijze binnen een en dezelfde druk. Elke goede antiquaar heeft nu zowel bij het aanwezig zijn van dit blad in zijn te koop aangeboden exemplaar als bij het ontbreken ervan een verhaal! En daarin houdt hij rekening met het verschijnsel dat sommige bezitters van exemplaren van de tweede ‘staat’ het blanco blad hebben vervangen door een bedrukt blad uit een ander exemplaar of door een facsimile daarvan.

1 Neil Harris, ‘Nine reset sheets in the Aldine Hypnerotomachia Poliphili (1499)’, in Gutenberg-Jahrbuch 81, 2006, p. 254-75.