De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 81]

Een onbekende uitgave van Louis Couperus' De Ode¹
Evert Paul Veltkamp

Tijdens het leven van Louis Couperus (1863-1923) verscheen slechts één bibliofiele uitgave: De ode.² Couperus' neef mr. François Emile (Frans) Vlielander Flein (1882-1919) gaf deze uit. Hij behartigde enige tijd de zakelijke belangen van de schrijver, was een periode diens ‘secretaris’, maar was eerst en vooral één van de lievelingsneven van Couperus, zoon van zijn zus Catharina. Frans sloot voor de uitgave een contract met de uitgeverij Nijgh & Van Ditmar te Amsterdam die De ode verspreidde.³

De ode verscheen eind februari/begin maart 1919 in een oplage van 250 genummerde en gesigneerde exemplaren, en 30 ongenummerde, ingenaaide exemplaren (recensie- of pers-exemplaren). Vanwege de handtekening van Couperus is De ode onder verzamelaars van de werken van de schrijver gewild. Gezien de oplage is het niet zeldzaam en het wordt dan ook geregeld aangeboden.

Tot nu toe waren verschillende oorspronkelijke uitgaven bekend, op te delen in de luxe, in halfperkament gebonden uitgave (uitgave i) en de ingenaaide uitgave (uitgave ii)⁴. De eerste kent twee varianten, afhankelijk van de goudopdruk op het omslag van die editie: één met de goudopdruk van auteursnaam en titel alleen op het perkament (variant i.A), de ander waarbij deze op perkament én op het katoen of zijde is gestempeld (variant i.B).

Ook de ingenaaide uitgave bestaat in twee varianten: die waarbij auteursnaam en de daaronder geplaatste titel dezelfde zetbreedte hebben (variant ii.A)⁵, en die waarbij de titel en daaronder de auteursnaam in hetzelfde korps gezet zijn (variant ii.B)⁶. Overigens bestaan van zowel uitgave i als ii afgesneden en onafgesneden exemplaren.

Onlangs dook onverwacht een derde uitgave op, namelijk bij het veilinghuis Bubb Kuyper te Haarlem: een in halflinnen gebonden exemplaar met stofomslag (uitgave iii).⁷ Uiteraard stelde men zich onmiddellijk de vraag of het een oorspronkelijke uitgave betrof, of dat het ging om een latere, mogelijk particuliere band. Bestudering van het onderhavige exemplaar leverde de volgende conclusie op. Indien het stofomslag niet zou zijn overgeleverd, zou mógelijk nog van een particuliere band kunnen worden gesproken. Het stofomslag heeft echter exact dezelfde belettering als variant ii.B van de ingenaaide uitgave. Daarbij komt dat het papier van de platten ook hetzelfde is als dat van het omslag. En het omslag heeft geen andere vouwen dan die ontstaan zijn door het omslaan over de platten, dus dat omslag kan niet afkomstig zijn van bijvoorbeeld een ingenaaide editie. Dan zijn de schutbladen van hetzelfde papier als de katernen, en de manier van gebruik daarvan gelijk aan die van de perkamenten uitvoering. Tot slot zijn de afmetingen van de in halflinnen gebonden uitgave vrijwel gelijk aan die van de halfperkamenten uitgave. De conclusie kan dus geen andere zijn dan dat de halflinnen uitgave een oorspronkelijke betreft.

In het kader van dit onderzoek naar andere exemplaren in openbare collecties, bleek overigens het Kuyper-exemplaar niet uniek te zijn. In de openbare collectie van het Louis Couperus-museum bevindt zich een exemplaar in exact gelijke uitvoering (exemplaar nummer 69). Dat bevestigt dat de halflinnen uitgave oorspronkelijk is.

Merkwaardig blijft natuurlijk dat deze editie aanvankelijk slechts tegen twee prijzen

1 Zie sinds kort over de bibliofiele uitgaven van Louis Couperus: Arnold Pippel & Menno Voskuil, Het boek van adel. Bibliofiele uitgaven van en over Louis Couperus 1919-2006. Den Haag 2006.

2 Wel verschenen tijdens Couperus' leven van verschillende werken luxe of zogenaamde weelde-edities. Zie hiervoor: Menno Voskuil, ‘Weelde-uitgaven’, Arabesken 10 (2002), p. 27-28.

3 Zie hiervoor vooral de verantwoording in: Louis Couperus, De ode, Utrecht/Antwerpen 1990 (Volledige Werken Louis Couperus, deel 40).

4 Zie hiervoor: Piet van Winden, Louis Couperus in eerste editie. Een overzicht van de oorspronkelijke uitgaven van zijn werk, Leiden 1994.

5 Zie de afbeelding in Van Winden.

6 Zie: H.T.M. van Vliet, Versierde verhalen. De oorspronkelijke boekbanden van Louis Couperus' werk [1884-1925], Amsterdam/Antwerpen 2000, p. 305. Van Vliet geeft slechts twee afbeeldingen: van variant i.A en ii.B.

7 Lotnummer 1119 van veiling 42 (31 May and 1, 2 and 3 June 2005). De veilingcatalogus meldt bij dit nummer: ‘very rare unrecorded variant binding: plain hcl. with dustwrapper, frontwrapper lettering in gold, similar to the copies in wrappers, Van Winden variant A’.

[p. 82]

werd aangeboden: f10,- en f15,- wat zou wijzen op slechts twee uitgaven. De laatste prijs betreft uiteraard de halfperkamenten editie, die door de uitgever ‘Luxe-uitgave’ werd genoemd.⁸ Er wordt altijd gezegd dat er geen volgorde aan te brengen is in de nummering van luxe en ingenaaide exemplaren. De vraag is of dat wel zo is. Uitgebreid onderzoek naar de verschillende exemplaren zou daarvoor nodig zijn; hier beperk ik me tot mij bekende exemplaren in particulier en openbaar bezit.

Veertien exemplaren heb ik bestudeerd (3, 14, 35, 40, 66, 69, 104, 107, 167, 224, 225, 232, 243 en een ongenummerd persexemplaar).⁹

De nummers 3, 14, 35 en 40 zijn luxe, in halfperkament gebonden exemplaren (de eerste drie allemaal in variant i.A; van nummer 40 is het omslag onbekend). De nummers 66 en 69 zijn in halflinnen gebonden. De overige exemplaren zijn, met uitzondering van nummer 167, ingenaaid of in particuliere band gebonden.

Het onderzoek zou op iets anders kunnen wijzen dan een volstrekt willekeurige nummering van de drie uitgaven. Op de boekenveiling van bijvoorbeeld Johan Polak werden vier exemplaren aangeboden, waarvan twee in particuliere band en twee in de oorspronkelijke halfperkamenten band. De twee in particuliere band betreffen relatief hoge nummers: 104 en 224; de halfperkamenten dragen het relatief lage nummer 40 en een onbekend nummer.¹⁰ De hier besproken halflinnen exemplaren dragen de nummers 66 en 69. Ik acht het beslist niet onaannemelijk dat niet alle exemplaren al voor maart 1919 gebonden zijn. De verkoop verliep niet gunstig, zoals de afrekeningen van Nijgh & Van Ditmar aan mevrouw Couperus laten zien: zij ontving nog gelden voor De ode in 1927,¹¹ dus acht jaar na verschijnen. Misschien zijn oorspronkelijk slechts de eerste vijftig exemplaren in halfperkament gebonden, en werd de rest in plano bewaard. Dat zou verklaren waarom de exemplaren 104 en 224 in particuliere band werden gebonden of oorspronkelijk ingenaaide exemplaren betroffen¹². Misschien ook heeft binding nog later plaatsgevonden dan maart 1919 en is op een gegeven moment, gezien de slechte verkoop, besloten tot het binden in halflinnen, waarbij de ongetwijfeld dan in plano klaarliggende omslagen voor de ingenaaide uitgave ook konden worden gebruikt als omslag voor de halflinnen uitgave. Bovendien lijkt het erop dat de hogere nummers niet zijn afgesneden, terwijl dat voor de oorspronkelijke gebonden exemplaren wel steeds het geval lijkt.¹³ Het zou daarom interessant zijn te weten of de meeste halfperkamenten exemplaren met een hoger nummer dan 50 in variant A bestaan.¹⁴

Een andere mogelijkheid is dat hogere exemplaren in halfperkament de variant B opleveren, omdat het dan om een latere bindoplage gaat. Variant A van de halfperkamenten uitgave is in ieder geval oorspronkelijk: exemplaar 14 in halfperkament is behalve een laag nummer ook nog eens voorzien van de aantekening ‘vdS’, wat inhoudt dat dit exemplaar via de auteur aan de toenmalige eigenaar geschonken is, vlak na verschijnen.

Op analoge wijze is het mogelijk dat variant B van de ingenaaide editie de oorspronkelijke is (deze is ook voor de oorspronkelijke persexemplaren gebruikt), en variant A een latere bindoplage betreft. Voor de halflinnen exemplaren zijn dan nog resterende plano omslagen in variant B gebruikt. Voor een latere bindoplage zou dan een nieuw omslag zijn gedrukt (variant A).¹⁵ Uiteraard kan ook hier alleen nader onderzoek uitsluitsel geven.

Concluderend kom ik tot de volgende hypothese: in 1919 is een beperkt aantal exemplaren gebonden in halfperkament (uitgave i.A) of ingenaaid (uitgave ii.B); het grootste deel werd plano bewaard en is in latere jaren op de markt gekomen in ingenaaide of halfperkamenten, onafgesneden exemplaren, al dan niet voorzien van een nieuw omslag (varianten i.B en

8 Dit valt te ontlenen aan een door mij overigens nooit eerder vermeld gegeven, dat in ieder geval bij de luxe exemplaren een soort van etiketje hoort van 6 bij 6 cm, waarop in handschrift staat vermeld: ‘Luxe-uitgave/n^o’, waarna het gestempelde nummer volgt dat overeenkomt met de exemplaarnummering op de colofonpagina. In mijn eigen exemplaar is dit vierkanten etiketje ingeplakt op de eerste blanke pagina van het eerste katern.

9 Nummer 3 berust in het Rotterdamsch Leeskabinet in de Erasmus-Universiteit te Rotterdam; nummers 14 en 66 zijn in het bezit van de schrijver dezes; nummer 35 berust bij de Koninklijke Bibliotheek; nummers 40, 107 en 224 waren voorheen in het bezit van Johan B.W. Polak, zie: J.L. Beijers B.V. Utrecht, Book auction sale 11th to 13th May 1993. The bibliophile and scholarly library of the late J.B.W. Polak (1928-1992). Catalogue I, lotnummer 526; nummers 69 en 107 berusten in de Collectie Louis Couperus-Museum, den Haag; nummer 167 is onderdeel van de Collectie Louis Couperus-Genootschap en berust in het Letterkundig Museum, Den Haag; nummers 225, 232 en het persexemplaar zijn eigendom van Antiquariaat Schuhmacher, Amsterdam; nummer 243 berust in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam.
De exemplaren 138 en 221 in de Rotterdamse Centrale Openbare Bibliotheek bleken daar niet meer aanwezig dan wel onvindbaar.

10 Op de kijkdagen van de veiling, en in de catalogus zelf bestonden slechts een bis- en een ter-nummer. Op de veiling zelf werd echter plotseling ook nog een quater-nummer aangeboden in oorspronkelijk halfperkament, dat op de kijkdag zelf niet te zien was, en waarvan ik dan ook geen exemplaarnummer weet. (In Nederland bestaat helaas de gewoonte om exemplaarnummers niet te vermelden; in andere landen als het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk is het bekend maken van een exemplaarnummer bij luxe/beperkte edities gelukkig veel gebruikelijker.)

11 Couperus op. cit. (noot 3), p. 51, noot 3.

12 Van nummer 224 in de Polak-catalogus wordt vermeld dat het oorspronkelijk omslag is meegebonden. Dat geldt niet voor exemplaar nummer 104.

13 De nummers 104 en 224 in particuliere band zijn onafgesneden. Dit geldt niet de toen aangeboden twee gebonden uitgaven, evenals de hier besproken twee gebonden uitgaven (het halfperkamenten en halflinnen exemplaar) die beide ook afgesneden zijn.
Er zijn echter overigens ook halfperkamenten exemplaren op de markt die onafgesneden zijn; opnieuw stelt zich hier de vraag of dit om hoge dan wel lage nummers gaat, en welke variant het betreft. Met andere woorden: of deze onafgesneden halfperkamenten exemplaren mogelijk niet een tweede bindoplage betreffen.

14 Van de mij bekende exemplaren geldt dat alleen nummer 167.

15 Alleen exemplaar nummer 232 past niet in deze hypothese en zou dus in eerste bindoplage moeten zijn gebonden.

[p. 83]

ii.A). Gezien het geringe succes dat de editie had, is na enige tijd besloten ook halflinnen, afgesneden exemplaren op de markt te brengen (uitgave iii). Deze zijn echter nooit oorspronkelijk in 1919 aangeboden of verkocht. (Dit verklaart dan het feit dat er slechts in 1919 twéé prijzen, en geen drie vermeld werden.) Voor deze laatste exemplaren werden de plano bewaarde katernen gebruikt en de nog klaarliggende oorspronkelijke omslagen. Nieuw gedrukte omslagen (variant A) werden voor een latere bindoplage van de ingenaaide uitgave gebruikt. Maar als gezegd: nader onderzoek van alle op te sporen exemplaren zou nodig zijn om deze hypothese te ondersteunen.