De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 24]

Letterspijs
Rehabilitatie van een verboden boek
Frans A. Janssen

In 1777 werd in opdracht van Lodewijk xvi een marmeren standbeeld van de Franse schrijver Fénelon vervaardigd door de beeldhouwer Félix Lecomte (afbeelding 1). Enige jaren later liet de koning dit beeld in het Louvre plaatsen, in de ‘Galerie des Grands Hommes’, naast groten als Racine, La Fontaine en Montesquieu; deze galerie bestaat nog steeds, maar het beeld van Fénelon staat sinds 1804 in de koepelzaal van het Institut de France (het Louvre toont thans alleen een kleine kopie). Men zou zich over de belangstelling van de koning voor Fénelon kunnen verbazen omdat de voorvader van Lodewijk xvi, de grote Lodewijk xiv, het hoofdwerk van Fénelon, Les aventures de Télémaque, onmiddellijk na verschijnen van het eerste deel in 1699 verboden had: men zag er een satire in op diens koningschap. De roman zet ons de avonturen van Telemachus voor die niet door Homerus verhaald zijn: hij verdwijnt aan het eind van boek 4 van de Odyssea om pas in boek 15 terug te keren, als hij eindelijk zijn vader Odysseus weerziet. Het werk heeft echter het karakter van een vorstenspiegel en volgt dan een traditie waartoe ook Erasmus' De opvoeding van de christenvorst behoort: spelend in de Oudheid en toegespitst op de opvoeding van de vorstenzoon Telemachus handelt het in feite over christelijk getinte morele en sociale deugden van een zeventiende-eeuwse vorst. Fénelon, bisschop van Cambrai, schreef dit werk voor de zoon van de kroonprins, van wie hij de privéleraar was geweest; vanwege zijn mystieke belangstelling was hij enkele maanden voor de verschijning van de Télémaque in ongenade gevallen en als précepteur ontslagen. De kroonprins noch diens zoon zou overigens het koningschap bekleden: pas de achterkleinzoon zou als Lodewijk xv in 1715 de troon bestijgen.

Als jongetje had diens kleinzoon, die zich later Lodewijk xvi mocht noemen, zich al bezig gehouden met de Télémaque: het prinsje had 26 citaten uit het werk verzameld en die in 1766 onder de titel Maximes morales et politiques tirées de Télémaque in het paleis te Versailles gezet en gedrukt in een oplage van 25 exemplaren (afbeelding 2); de leiding van dit onderdeel van de opvoeding had de drukker Augustin-Martin Lottin, die dit nog in 1789 trots meedeelt in zijn bekende overzicht van Parijse uitgevers en drukkers (door boekhistorici ‘de Lottin’ genoemd). De citaten die de jonge kroonprins koos zijn vaak zo algemeen van aard dat iedereen ze wel kan onderschijven, bijvoorbeeld: ‘Gelukkig is het volk dat geleid wordt door een rechtvaardige koning.’ Maar de roman was in 1699 niet zonder reden verboden. Behalve impliciete kritiek op de oorlogszuchtige en zich in luxe wentelende Lodewijk xiv bevat hij uitspraken die een aanstaande koning niet zonder meer tot de zijne kon maken, in het bijzonder waar zowel het absolute als het erfelijke koningschap afgewezen wordt en een gekozen vorst aanbevolen wordt. Van deze opvattingen komt er maar een enkele in het prinselijk citatenboekje terug, bijvoorbeeld de opmerking naar aanleiding van ‘een onrechtvaardig en te gewelddadig gezag van de kant van de koningen’: ‘Er is alleen een plotselinge en gewelddadige omwenteling die deze uit de hand gelopen macht kan terug brengen tot zijn natuurlijke loop’ - de jonge kroonprins heeft deze woorden wel uitgekozen, gezet en gedrukt, maar heeft niet kunnen beseffen dat hij in 1793 als slachtoffer van een dergelijke revolutie op het schavot zijn leven zou eindigen (de grote bibliofiel

[p. 25]

Charles Nodier wees in 1829 al op deze voorspelling). Dat de rechtspraak ‘ten gunste van de arme tegen de rijke’ uitgeoefend moet worden, is niet in het citatenboekje van de kroonprins afgedrukt, evenmin als de raad die Minerva aan het eind van de roman aan de kroonprins Telemachus geeft: ‘Vergeet nooit dat een koning niet regeert ten bate van eigen roem maar voor het welzijn van de volkeren.’

Félix Lecomte, Fénelon. Institut de France, Parijs

Nog vóór het hooggeachte Parijse huis Barbin, uitgevers van La Fontaine, Racine en Molière, het complete werk in eerste druk op de markt kon brengen, was zoals gezegd de roman al door toedoen van Lodewijk xiv verboden, ook al droeg het titelblad van het eerste deel (het enige dat verscheen) de vermelding ‘avec Privilège du Roy’. Het resultaat van dit verbod was dat in datzelfde jaar 1699 niet alleen diverse nadrukken van het eerste deel het licht zagen, maar ook edities van de complete tekst, het eerst bij de Haagse uitgever Moetjens. Herdrukken verschenen zowel bij Moetjens als bij anderen, bijvoorbeeld bij diens Brusselse collega Foppens, en onder het bekende Keulse schuiladres ‘Pierre Marteau’. Eerherstel voor Fénelon kwam pas na de dood van Lodewijk xiv in 1715 (hetzelfde jaar waarin ook de auteur overleed), door toedoen van zijn achterneef, de markies de Fénelon, die goede relaties had aan het Hof van de Regent (die tot de meerderjarigheid van Lodewijk xv het land bestuurde). Twee jaar later verschenen onder auspiciën van de markies twee legale edities bij de Parijse uitgevers en drukkers Delaulne en Etienne, met een juichende ‘approbation’ en met een opdracht aan de nieuwe koning, Lodewijk xv (een van beide drukken is ook digitaal te lezen: http://gallica.bnf.fr). Daarop volgden vele herdrukken, onder

[p. 26]

Fénelon, Maximes morales et politiques [...], Versailles 1766, titelpagina

andere een fraaie uitgave uit 1734 bij Wetstein, Hofhout en anderen met een aantal gravures naar Picart. In het bijzonder Nederlandse uitgaven benadrukten in toegevoegde voetnoten of in de index anti-absolutistische en anti-Franse tendensen, andere toonden pedagogische aspecten. Het was een echte bestseller: in drie eeuwen verschenen er meer dan 800 drukken, waarvan meer dan honderd voor 1800 (ongeveer gelijk aan het aantal drukken van de Fables van La Fontaine). De aanhangers van de verlichting deelden de kritische houding ten opzichte van het absolute koningschap. Rousseau stond aan de jonge Emile naast Defoe's Robinson Crusoe alleen de lectuur van de Télémaque toe. Thans moeten we constateren dat Fénelons roman alleen nog door een enkele historicus gelezen wordt. Exemplaren van de roman figureren zó frequent in catalogi van antiquaren en veilingen, dat de handelaar in oude boeken die hoofdfiguur is in Eco's laatste roman De mysterieuze vlam van koningin Loanna kan zeggen dat Télémaque-uitgaven gedrukt in klein formaat ‘geschikt zijn voor binnenhuisarchitecten die per meter kopen’.

Lodewijk xvi heeft dus door het laten maken en vervolgens in het Louvre plaatsen van een standbeeld van Fénelon de kritische moralist definitief toegelaten tot de Franse grands hommes; tijdgenoten van de beeldhouwer identificeerden het boek dat de stenen auteur in handen houdt als de Télémaque. De iconengalerij in het Louvre speelt nog een rol in een volgende koninklijke goedkeuring van Les aventures de Télémaque. In 1783 begon François-Ambroise Didot een nieuwe reeks, een serie uitgaven van klassieken: ‘Collection des

[p. 27]

auteurs classiques françois et latins’. De aantekening op het titelblad ‘imprimé par ordre du Roi pour l'éducation de Monseigneur le Dauphin’ verwees naar een onder Lodewijk xiv bestaande aanduiding ‘ad usum Delphini’ (= Dauphin), waarmee uitgaven van Latijnse klassieken bedoeld werden die officieel ten dienste stonden van de opvoeding van de kroonprins, maar die door hun didactische kwaliteiten een wijdere betekenis kregen. Overigens ontbraken didactische elementen in de nieuwe reeks: Didot geeft alleen een (zorgvuldig geëditeerde) tekst. Uiteraard ging overleg met het Hof aan de uitgave vooraf, en Didot mocht een door de koning ondertekend ‘Brevet’ voorin elk deel afdrukken. Alles was nieuw aan deze uitgaven: nieuwe door Didot ontworpen heldere drukletters (voorlopers van de modern face-letters), een nieuwe lay-out (waarin ornamenten zijn teruggebracht tot een enkel lijntje), perfectie in zet- en drukwerk, hetzelfde werk gedrukt in drie formaten (kwarto, octavo en in-18) in kleine oplagen op glad papier (velijn). Het geheel zal men later het neoclassicisme in de typografie gaan noemen. Didot ging ook tegen de smaak van zijn tijd in door af te zien van gravures - dat men toch exemplaren van de ‘Collection’ aan kan treffen die voorzien zijn van gravures, heeft te maken met het verschijnsel dat boekenverzamelaars hun exemplaren graag achteraf daarmee ‘truffeerden’.

Uit het ‘Brevet’ blijkt dat Didot met het Hof ook overlegd had over het werk dat de reeks in 1783 zou openen. Hij had natuurlijk aan de bijbel de prioriteit kunnen geven; dit werk zal enkele jaren later in twee formaten in de reeks worden gedrukt. Hij zal ongetwijfeld gedacht hebben aan dé dichter waarmee Aldus Manutius in 1501 zijn reeks klassiekenuitgaven opende; Vergilius zal bij Didot in 1791 verschijnen maar niet in de reeks, die immers op dat moment door de Revolutie haar naam en betekenis had verloren (wanneer de zonen van Didot in 1798 een nieuwe reeks klassieken gedrukt via het stereotypieprocedé uitbrengen, krijgt Vergilius de ereplaats van het eerste deel, de Télémaque komt een jaar later). De keuze voor Les aventures de Télémaque als openingswerk van de ‘Collection’ sluit aan bij de belangstelling van Lodewijk xvi voor deze vorstenspiegel (zoals het ‘Brevet’ duidelijk maakt), en in zijn opdracht aan de koning verwijst Didot naar de standbeelden in het Louvre en naar de richtlijnen voor een verlicht vorst die Fénelon en anderen op schrift stelden. Als enkele jaren later, in 1787, het eerste deel van Fénelons Oeuvres verschijnt, uiteraard bij Didot, wordt in de opdracht aan de koning opnieuw verwezen naar het standbeeld van Fénelon. Onder de beelden die de muren op de binnenplaats van het Louvre sieren, bevindt zich er ook een van Fénelon, maar deze zijn onder Napoleon iii geplaatst.

Konden monarchisten ‘de Télémaque’ als vorstenspiegel accepteren, aanhangers van de Revolutie bewonderden de kritische toon, met het gevolg dat herdrukken ook in de revolutieperiode bleven verschijnen, zelfs in grotere frequentie: tussen 1790 en 1796 verschenen circa 25 drukken. In dit verband is het tekenend dat het eerste deel uit 1787 van de zojuist genoemde editie van de Oeuvres van Fénelon een fraaie opdracht aan de koning bevat, maar dat de Didots in 1790 subsidie van het revolutionaire bewind kregen om de uitgave te voltooien (1791-92). Men zou kunnen zeggen dat de door Lodewijk xvi zo vereerde Télémaque één van de geschriften is geweest die er mede toe geleid hebben dat hij in 1793 op het schavot eindigde.

Standaardeditie van Les aventures de Télémaque in Fénelon, Oeuvres, Jacques Le Brun (red.), deel 2, Parijs 1997, Bibliothèque de la Pléiade; paperbackuitgaven van de Télémaque bij Folio en bij Garnier-Flammarion. Er zijn enkele Nederlandse vertalingen en bewerkingen uit de achttiende en negentiende eeuw. Voor de receptie zie behalve de commentaren in de Pléiade-editie: Albert Cherel, Fénelon au XVIIe siècle en France, Parijs, 1917, met primaire bibliografie (reprint 1970); de meest recente publicatie is F.-X. Cuche en J. Le Brun (red.), Fénelon. Mystique et politique (1699-1999), Parijs 2004.