De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 370]

Boekbespreking
Hannie van Goinga

Rietje van Vliet, Elie Luzac (1721-1796). Boekverkoper van de Verlichting. Nijmegen, Vantilt, 2005, 701 p., geb., geïll., ISBN 90 77503 37 4, €39,90

De Leidse boekerkoper Elie Luzac was een complexe figuur. Van 1742 tot zijn dood in 1796, actief als uitgever, boekhandelaar en drukker (dit laatste waarschijnlijk tot ongeveer 1760) en vanaf 1759 ook praktiserend advocaat. Daarnaast genoot hij als filosoof en auteur van wetenschappelijke en juridische werken internationale bekendheid. Deze Franse refugié van de tweede generatie was niet bang om stelling te nemen in de wetenschappelijke en politieke discussies van zijn tijd, daarbij voortdurend balancerend tussen zijn belangen als handelsman en zijn conservatief-verlichte idealen. Als uitgever én als auteur vertoonde hij een sterke betrokkenheid bij zijn fonds dat aanvankelijk overwegend bestond uit wetenschappelijke werken in het Latijn en Frans, bestemd voor een internationale markt, met daarbinnen accenten op de fysicotheologie, de filosofie, het natuurrecht en alles wat zich afspeelde in de Republiek der Letteren. Later gaf hij als de situatie dat wenselijk maakte ook Nederlandstalig werk uit. Luzac was betrokken bij ongeveer 20% van de bij hem verschenen publicaties, als auteur, bewerker of vertaler.

Een bedrijfsarchief is niet overgeleverd, zodat zijn loopbaan via omwegen benaderd moest worden. In zijn uitgaven zijn Luzacs opinies over het boekenbedrijf in het algemeen te vinden, maar dat levert niets op over zijn eigen boekhandel. Gelukkig zijn er talrijke brieven, zowel van zijn hand als van zijn correspondenten, overgeleverd en bevatte het Göttinger universiteitsarchief onverwacht veel materiaal van en over Luzac. Ook heeft hij zijn sporen nagelaten in het door Van Vliet grondig onderzochte Leidse archief. Het onderzoek werd beperkt tot de Leidse en Göttinger boekhandelsactiviteiten van Luzac; zijn handelscontacten met andere landen zijn buiten beschouwing gebleven.

Van Vliet heeft ervoor gekozen zijn relaties met geleerden en schrijvers, de denkbeelden waardoor hij beïnvloed werd en de discussies waaraan zijn boeken een bijdrage hebben geleverd, op de voorgrond te plaatsen. Met zijn eigen geschriften als uitgangspunt is geprobeerd zijn beweegredenen voor het uitbrengen van zijn uitgaven te achterhalen. Deze benaderingswijze heeft ertoe geleid - zoals zij zelf opmerkt - dat de boekhandel van Luzac bij tijd en wijle uit het zicht raakt.

De eerste helft van de dissertatie bevat de gebruikelijke biografische schets en de vestiging van zijn reputatie als verlicht wetenschappelijk boekverkoper. In zijn jaren als student aan de Leidse universiteit heeft hij contacten kunnen leggen die hem in staat stelden Europese geleerden van naam als auteurs aan te trekken. In 1753 vestigde hij zich op uitnodiging van de universiteit van Göttingen aldaar als boekverkoper. Tot zijn verplichtingen behoorde onder andere het publiceren van de twee geleerdentijdschriften die in Göttingen werden uitgegeven. Luzac raakte herhaaldelijk in aanvaring met de universiteit die ondermeer verlangde dat hij een eigen drukkerij in Göttingen zou opzetten en dat hij een uitgebreid assortiment in zijn boekhandel beschikbaar zou stellen. Het Duitse avontuur eindigde in 1759 in een fiasco, dat naar de mening van Van Vliet vooral veroorzaakt

[p. 371]

werd door de traagheid waarmee de auteurs hun bijdragen aan de twee geleerdenbladen van de universiteit aanleverden en niet door zijn verschil van mening met de universiteit of het diepe wantrouwen dat men jegens buitenlanders koesterde. Luzac deed meer zaken in Duitsland en hij heeft in de jaren vijftig en zestig in Leipzig verschillende privileges aangevraagd. Dit was voor Van Vliet aanleiding om het functioneren van de Leipziger Buchmessen, het zwaartepunt van de nationale en internationale boekhandel in Duitsland, en de aanwezigheid van Nederlandse boekverkopers aldaar, nader te onderzoeken. Een bijlage bevat de door verschillende Hollandse boekverkopers aangevraagde privileges uit de jaren 1723-1771 (de bron bevat privilegeaanvragen tot en met 1787, maar na 1771 komen daarin geen Hollandse aanvragen meer voor). Na de Duitse mislukking verlegde Luzac al zijn aandacht naar de Republiek.

De Leidse politieke en maatschappelijke context waarbinnen Luzac moest functioneren vormde een bijzonder aandachtspunt. In het kader daarvan komen plaatselijke conflicten, het genootschapsleven en Luzacs stellingname in de patriottische revolutie in de jaren tachtig aan de orde. Vanzelfsprekend behoort hiertoe ook Luzacs positie binnen de Leidse boekhandel. Er is nog geen overzichtswerk van de achttiende-eeuwse Leidse boekhandel, zodat Van Vliet verplicht werd zelf onderzoek te doen. Hoewel Luzac zich volkomen afzijdig hield van het Leidse genootschapsleven in deze jaren duikt Van Vliet ook hier in. In

[p. 372]

beide gevallen blijft haar onderzoek noodgedwongen oppervlakkig en levert geen wezenlijke bijdrage aan de figuur van Luzac. Misvattingen liggen in zo'n situatie op de loer. Zo wordt Cornelis van Hoogeveen junior afgeschilderd als gangmaker in het Leidse culturele leven en succesvol boekverkoper. Dat laatste staat echter te bezien, want in april 1786 verdween hij voor een jaar in het verbeterhuis en van zijn boekwinkel restte toen nog weinig (Regionaal archief Leiden, Stadsarchief ii, 132, folio 228).

In het hoofdstuk getiteld ‘Strategische allianties’ staan Luzacs activiteiten als drukker voor derden en zijn relaties met verschillende Nederlandse boekverkopers centraal. De belangrijksten onder hen waren aanvankelijk de commercieel ingestelde Amsterdamse boekverkoper Marc-Michel Rey, en later de, evenals Luzac orangistische, Haagse firma van hofleverancier Pierre Frederik Gosse. Hoewel Luzac en Rey elkaar goed konden aanvullen - Luzac met zijn Duitse contacten en Rey met zijn oriëntatie op Frankrijk en Zwitserland - verliep die samenwerking moeizaam. Vanaf 1759 was Luzac ook actief als advocaat en kreeg minder tijd voor de boekhandel. In de jaren zeventig trok hij de Leidse boekverkoper Jan Hendrik van Damme aan voor de bedrijfsvoering. Enige grote rechtszaken in 1773 en 1774 (uitvoerig beschreven) waren mogelijk mede aanleiding om zijn samenwerking met Van Damme in 1774 om te zetten in een compagnonschap onder de firmanaam Luzac en Van Damme. In deze periode ging Luzacs aandacht steeds meer uit naar de debatten waarin de elementaire beginselen van de rechtsstaat aan de orde waren. Hij mengde zich in allerlei discussies en probeerde de ideeën van Christian Wolff en Montesquieu uit te dragen. Luzac heeft zich zijn leven lang beziggehouden met natuurrecht, als geleerde auteur en als uitgever. Verschillende politieke en religieuze meningsverschillen waren aanleiding om in de pers de vrijheid van drukpers aan de orde te stellen, een onderwerp dat Luzac nauw aan het hart lag, samen met de vrijheid van waarheidsvinding in de wetenschap. In de strijd tussen de patriotten en de orangisten stond Luzac standvastig aan de zijde van de orangisten, ondanks de hoon die hem in de pers ten deel viel en zelfs ondanks lijfelijke bedreigingen. Hoewel hij nadrukkelijk geen actievoerder wilde zijn, werd hij toch voor de oranjepartij een soort partij-ideoloog. In zijn vele geschriften onthield hij zich van alle partijpolitiek maar zette gloedvol de beginselen van de rechtsstaat uiteen en wees zijn tegenstanders - de patriotten - op de verkeerde elementen in hun ideologie.

Het boek bevat een fondsreconstructie waarin ook gegevens zijn opgenomen, ontleend aan de catalogus van de verkoop van de boekenvoorraad in 1801, vijf jaar na zijn dood, betreffende nog aanwezige titels, kopijrechten en resterende exemplaren. Een boekhistorische analyse van het fonds - zoals in welke prijsklassen publiceerde hij, welke formaten, waarvoor adverteerde hij, bracht hij uitgaven bij intekening uit - ontbreekt. Het is jammer dat de imprint bij de uitgaven van Luzac (wanneer hij uitgaven in compagnie op de markt bracht, werden de betrokkenen wel vermeld) is weggelaten. Een voorbeeld waaruit blijkt dat de bewoordingen in het impressum wel degelijk van belang zouden zijn geweest, biedt J.A. de Sérionnes Les intérêts des nations de l'Europe..., in de fondslijst onder nummer 176601 (waarom niet 1766-01, zo'n koppelteken schept veel duidelijkheid) met als imprint: Leiden, Elie Luzac; Leipzig, Weidmann & Reich; Florence, Guiseppe Bouchard; Napels, Giovanni Gravier; London, John Nourse 1766. Het exemplaar van deze uitgave draagt echter als imprint: Leide / chez Elie Luzac, M.DCC.LXVI, / Et se trouve à Leipzich, chez Weidmann & Reich, à Florence (enzovoort als voorgaand). Hetgeen betekent dat Luzac de uitgever was en dat de overigen optraden als (hoofd)distributeurs. Dit wordt bevestigd in de lijst van intekenaren in dit werk waarin is opgenomen dat de volgende boekverkopers - opgesomd zijn de in het imprint genoemden plus de Parijse boekverkoper Jean Desaint - voor een aan-

[p. 373]

zienlijk aantal hebben ingetekend en dat potentiële afnemers wordt aangeraden zich bij voorkeur tot hen te wenden ‘on pourra s'adressere à eux préferablement’ (geraadpleegd exemplaar: Universiteitsbibliotheek Amsterdam 517 C 24). Titels zonder uitgever, maar waarbij Luzac als eerste wordt genoemd in de lijst van distributiepunten zijn eveneens in zijn fondslijst opgenomen, maar zonder waarschuwing dat dit geen garantie is dat het betreffende werk daadwerkelijk door hem is uitgegeven. De titels waarvan Luzac het kopijrecht door aankoop heeft verworven zijn in een afzonderlijk overzicht in alfabetische volgorde opgenomen. Hier is een kans blijven liggen: het moment van verwerven van zo'n uitgave en opname in het fonds kan een aanwijzing zijn van hetgeen een boekverkoper met zijn fonds voor ogen staat. Transacties zoals die blijken uit de administratie van de Leidse firma Luchtmans en advertenties zouden een datering ante quem hebben kunnen opleveren voor het moment waarop Luzac de uitgave verworven had.

Ten slotte zijn er ook overzichten van de door Luzac uitgegeven dissertaties en disputaties, van de tot nu toe bekende catalogi en prospectussen van Luzac, en van alle (dus niet alleen van uitgaven van Luzac) boekverboden in Leiden uitgevaardigd tussen 1748 en 1796, in totaal 64.

Het is een mooi uitgevoerd, rijk geïllustreerd boek geworden, maar waar is noot 70 van hoofdstuk 7 gebleven? Van Vliet heeft een goed gedocumenteerd boek bezorgd, geschreven in een vlotte stijl. Prettig leesbaar daardoor, maar ook worden wel eens wat al te gemakkelijk adjectieven en niet-onderbouwde opmerkingen gebruikt, zoals ‘bracht veel geld in het laatje’, ‘de schoorsteen rookte er goed van’. Op pagina 453 wordt van het in 1799 uitgegeven boek Zee-tactique... gezegd dat het in een tijd van oorlog grote aftrek moet hebben gevonden, maar in de bijbehorende eindnoot wordt vermeld dat de firma Luchtmans de twee exemplaren die zij in commissie had ontvangen, onverkocht heeft geretourneerd. Dat wijst niet direct op grote aftrek. En (p. 458): ‘aan de assortimentsboekhandel werd goed verdiend dankzij het systeem van de boekhandelskortingen’. Is er iets bijzonders aan de hand met de marges die de tussenhandel in de boekhandel wordt gegund? Prijzen worden genoteerd in guldens dubbelepunt stuivers dubbelepunt en dan volgt wat? In de achttiende eeuw werd aanvankelijk de penning als kleinste munteenheid gehanteerd; later in de eeuw werd dat de duit.

Het is geen boekhistorische studie in de traditionele zin en Van Vliet verdedigt tot twee keer toe - in inleiding en nawoord - dat zij een boekhistorische studie heeft willen schrijven. Ongetwijfeld bevat haar werk veel voor boekhistorici interessante en nieuwe gegevens, ook al omdat zij niet schuwt de grenzen van haar eigenlijke onderzoek te overschrijden en zelfs uitspraken te doen over de teruggang van de Nederlandse boekhandel in Europa. Misschien hadden - om werkelijk te kunnen worden aangemerkt als een boekhistorische studie - de acties van Luzac als uitgever en de reikwijdte van zijn fonds meer het uitgangspunt moeten vormen, en niet de ontwikkelingen in de wetenschappelijke wereld of de politiek en zijn reactie daarop. Van Vliet verwijt boekhistorici dat zij zich niet voldoende afvragen door welke politieke en maatschappelijke ontwikkelingen uitgevers gemotiveerd worden en wat zij met hun uitgaven naast geldelijk gewin proberen te bereiken. De inmiddels bijna een halve eeuw oude benadering van de boekgeschiedenis, voor het eerst verwoord in 1958 door de Franse historici Lucien Febvre en Jean-Henri Martin in L'Apparition du livre, bekend als de histoire du livre-benadering, is erop gericht de boekgeschiedenis binnen het terrein van de culturele, economische, sociale en politieke geschiedenis te situeren en kent inmiddels legio vertegenwoordigers.