De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 366]

Letterspijs
Dé bibliotheek
Frans A. Janssen

Een verademing: eindelijk een fotoboek over bibliotheekarchitectuur zonder stemmingsvolle plaatjes van oude banden in een bibliotheekinterieur in rococostijl en zonder de uitstraling van eerbied voor de getoonde schatkamers van ons geschreven en gedrukte verleden. De foto's zijn schitterend en de teksten, van de hand van De Poli, lange tijd assistent van Aldo Rossi, thans hoogleraar architectuur, herhalen gelukkig niet allang bekende zaken maar zijn ter zake en instructief. Dit fotoboek is oorspronkelijk in het Italiaans verschenen; ik gebruik de Franse editie: Bibliothèques: architectures 1295-2005.

In zijn inleiding zoekt De Poli in de geschiedenis van de bibliotheekbouw naar modellen voor de ideale bibliotheek die nog steeds hun invloed doen gelden. De Poli wijst op de mythische achtergrond van de bibliotheek als tempel, op de aristocratische achtergrond van de bibliotheek als toonzaal (bijvoorbeeld de Biblioteca Laurenziana, ontworpen door Michelangelo, geopend in 1571 en nog steeds te bewonderen in Florence), op de in de achttiende eeuw opgekomen rotondevorm (bijvoorbeeld in de Radcliffe Camera, in 1748 door Gibb gebouwd en nog steeds als onderdeel van de Bodleian Library in Oxford te zien). Die laatste bouwwijze, in de cirkelvorm de verzamelde kennis van de mensheid symboliserend, werkte door in de grote negentiende-eeuwse nationale bibliotheken als de British Library (ontworpen door Smirke, voltooid in 1856) en de Bibliothèque Nationale (van Labrouste, gereedgekomen in 1867), beide als gebouw nog aanwezig, maar de bibliotheekfunctie is (grotendeels) voortgezet in nieuwe onlangs gereedgekomen bouwwerken. In de twintigste eeuw (vooral na circa 1980) kijken de architecten van bibliotheken nog wel naar deze modellen, maar de visie op de bibliotheek wordt anders: niet meer een zaal of een gebouw waar boeken getoond worden maar een complex geheel van functies: de vorm wordt die van een stad met straten en pleinen, met ruimten voor ontmoetingen. Voorbeelden hiervan vinden we in de Staatsbibliothek in Berlijn, in 1978 gebouwd door Scharoun (met de mooiste leeszaal die ik ken), en in de nieuwe nationale bibliotheken in Parijs (1995, door Perrault) en Londen (1997, door St John Wilson).

Vervolgens krijgt de lezer foto's en beschrijvingen van twintig bibliotheken, gebouwd in de tien jaren na 1995 (het is merkwaardig dat de nieuwe British Library ontbreekt). De Poli verdeelt deze bibliotheken in drie groepen: nationale bibliotheken, universitaire en stadsbibliotheken en verbouwde bibliotheken. Dit onderscheid berust op meer dan één criterium. Duidelijker zou een indeling zijn in algemene bibliotheken, die alle terreinen van schrift en druk bestrijken (onder meer nationale bibliotheken, openbare bibliotheken, universiteitsbibliotheken), en speciale bibliotheken, die zich op één of enkele van die terreinen richten (onder meer speciale wetenschappelijke bibliotheken). Deze onduidelijkheid wordt veroorzaakt doordat De Poli geen oog heeft voor de verscheidenheid van bibliotheken en in feite nog uitgaat van de notie ‘ideale bibliotheek’ waarin de menselijke kennis verzameld aanwezig is, van dé bibliotheek dus. In zijn boek worden nationale bibliotheken op dezelfde wijze behandeld als openbare (stadsbibliotheken) of als speciale wetenschappelijke bibliotheken.

Openbare bibliotheken, zoals die in Amsterdam, die thans naar het ontwerp van Coenen gebouwd wordt, moeten de gebruiker (in het bijzonder scholieren) een doorsnede aanbie-

[p. 367]

Bibliotheca Alexandrina, Alexandrie

den van wat de boekhandel ‘het algemene boek’ noemt, zodat het fysieke boek hier nog steeds een centrale plaats inneemt. Omdat dergelijke instellingen hun publiek naar binnen moeten lokken, moet de architectuur mogelijkheden bieden het gebouw ook als ontmoetings- en informatieplek te laten dienen. Speciale, in het bijzonder wetenschappelijke bibliotheken dienen andere functies. Bij de geesteswetenschappen staat het fysieke boek nog steeds in het middelpunt, zeker waar het de ‘onderzoekscollecties’ betreft: handschriften en oude drukken die het bronnenmateriaal vormen voor diverse historische disciplines. Bij de exacte wetenschappen zien we dat de digitale media de analoge verdringen, zoals we kunnen zien in de nieuwe bibliotheek van de Technische Universiteit in Delft, ontworpen door het bureau Mecanoo en gereedgekomen in 1998. Overigens bieden de meeste biblio-

[p. 368]

theektypen hulpdiensten aan voor het verkeer op de elektronische snelweg. Aangezien de gebruiker deze hulp ook gewoon op zijn bureau kan ontvangen, heeft hij hiervoor het bibliotheekgebouw niet meer nodig. Echt verdwijnen zal het typografische boek ook hier niet, omdat voor veel informatiesoorten de vorm van de perfecte leesmachine die het gedrukte boek is, de voorrang geniet. Bovendien is het een droom te verwachten dat de digitale media alles zouden kunnen leveren, dat is: het ter beschikking stellen van digitale versies van alle handschriften en alle drukken van alle teksten, en van de drukken alle exemplaren (omdat die - in ieder geval in de periode vóór circa 1850 - onderling kunnen verschillen) is niet alleen onbetaalbaar maar ook onnodig.

Het concept van de ‘ideale bibliotheek’ dat De Poli impliciet hanteert, is gevoed door allerlei scribenten die mythische aspecten van dé bibliotheek in fraaie bewoordingen beschrijven. Ook Eco (De naam van de roos) en Borges (‘De bibliotheek van Babel’) hebben hiertoe bijgedragen, al beschrijven zij niet zozeer het helder geordende geheel van de universele kennis die de bibliotheek is als wel de chaos die zij toont, zodat de bibliotheek hier het symbool wordt van het doolhof dat die kennis vormt. De postmodernistisch getinte en door Borges geïnspireerde bibliotheek in Eco's succesroman is overigens meer verwant aan het mythische beeld van de bibliotheek als een zonder grenzen uitdijende boekencollectie dan aan een middeleeuwse kloosterbibliotheek. Een ander recent fotoboek over (oude) bibliotheken opent dan ook met teksten van Borges en Eco: Il fascino delle biblioteche (2002/2003). Icoon van de mythische bibliotheek is steeds de bibliotheek van Alexandrië, die inderdaad in haar vijfhonderdjarig bestaan alle bestaande teksten bijeen wilde brengen. Deze mythe heeft geleid tot het bouwen van een grote bibliotheek precies op de plek waar (naar men aanneemt) de oude heeft gestaan. Was het oorspronkelijk de bedoeling de mythische droom van de universele bibliotheek te verwerkelijken, toen het gebouw, ontworpen door het bureau Snohetta, in 2002 werd geopend, bleek dat men die ambitie had bijgesteld: men wil weliswaar de stad Alexandrië haar rol als cultureel centrum teruggeven, maar het concept is beperkt tot de wetenschap en cultuur van de islam, waarbij men het oog ook richt op het Westen: hoofddoel is, zegt de website (www.bibalex.org) ‘a center for learning, tolerance, dialogue and understanding’. De universele bibliotheek die alles wil bewaren in één gebouw is een absurd concept, omdat de enige realistische vorm daarvan al bestaat: de verzameling van alle bibliotheken ter wereld. Van de acht miljoen boeken die de nieuwe Alexandrijnse bibliotheek zou moeten bevatten, zijn er nog maar circa 300.000 aanwezig -iets meer dan de helft van het aantal boekrollen dat de oorspronkelijke bibliotheek op haar hoogtepunt bezat. Bovendien kan men vragen stellen bij dit prestigeobject in een land waar bijna de helft van de bevolking analfabeet is en waar censuur heerst. Aan de andere kant kan men - De Poli laat de prachtige architectuur zien - niet tegen deze verrijking van de bibliotheekwereld zijn, nu de bibliotheek er eenmaal staat.

De Poli nu behandelt deze droombibliotheek op dezelfde wijze als speciale wetenschappelijke bibliotheken, zoals die van de Delftse universiteit, bibliotheken die (in het bijzonder waar het de geesteswetenschappen betreft) een bijzondere functie hebben: boeken en andere documenten beschikbaar stellen aan zeer specialistische onderzoekers, en daar voldoet een beperkte, eenvoudige architectuur. De Bibliothèque de l'Arsenal in Parijs bijvoorbeeld (overigens lang voor 1995 gebouwd) geeft onderzoekers toegang tot haar rijke onderzoekscollectie op het gebied van de Franse literatuur, vooral die van de zeventiende en achttiende eeuw, in een ongeschikt, grotendeels uit de negentiende eeuw daterend gebouw, dat niet over een cafetaria, garderobe, tijdschriftenzaal of andere ontmoetingsplaatsen beschikt. In een kleine leeszaal moet men op de openingstijd een stoel veroveren en daar op

[p. 369]

of omheen jas en tas draperen, de catalogus is gebrekkig, maar de staf is uiterst behulpzaam en de kring van bezoekers altijd tevreden.

De Poli's boek eindigt uiteraard met enkele gedachten over de toekomst van de bibliotheek in het digitale tijdperk. Ook hier gaat de auteur impliciet uit van dé bibliotheek, en ziet dan enerzijds de bibliotheek als museum, als bewaarplaats van een deel van ons cultureel verleden, anderzijds de gebruiksbibliotheek die merendeels elektronisch opgeslagen documenten ter beschikking stelt. Wie de verschillende functies van de verschillende bibliotheektypen bekijkt, bemerkt dat een aantal ervan het lezen van teksten nog steeds voorop heeft staan, dat wil zeggen fysieke documenten ter beschikking wil stellen in de codexvorm die wij al vanaf de derde eeuw hanteren. Voor het gebruiken van teksten om informatie bijeen te zoeken dienen de fantastische mogelijkheden van de digitale media, die idealiter vanaf ieder bureau toegankelijk zijn.

De eenzijdige benadering van dé bibliotheek door De Poli is in de architectenwereld geen uitzondering. Maar dit hoeft het genieten van zijn boek niet in de weg te staan: de getoonde bouwwerken zijn meestal erg mooi, ook waar ze min of meer postmodernistisch getint zijn, zoals de Public Library in Denver. Maar niet alleen hier herkent de lezer verwantschap met de historische architectonische modellen die in de inleiding verkend zijn, bijvoorbeeld de rotondevorm. Overigens heeft De Poli geen oog voor modellen uit de Oudheid. Er is weliswaar nauwelijks een fragment van een bibliotheek uit die periode overgeleverd, maar vanaf de renaissance hebben voorstellingen van bibliotheekbouw bij de Grieken en Romeinen (in de vorm van reconstructietekeningen) de eigentijdse architectuur van bibliotheken beïnvloed. Dat is bijvoorbeeld te zien in de Biblioteca Marciana in Venetië (1583), in de Library of Congress in Washington (1897) en zelfs in de Badische Landesbibliothek in Karlsruhe (1992, in dit boek besproken en afgebeeld).

[Aldo De Poli, Bibliothèques: architectures 1995-2005, Arles 2004. Reconstructietekeningen van bibliotheken uit de Oudheid vindt men onder meer in K.S. Staikos, The histoy of the library in Western civilization, dl. 2, Newcastle/'t Goy-Houten 2005]