De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 249]

Letterspijs
Echt vals
Frans A. Janssen

Strikt genomen is Gutenberg niet de uitvinder van de drukkunst in het Westen maar van het drukken met losse loden letters: het drukken van houtsneden was al vóór Gutenberg bekend. Dat de vroegste gedrukte boeken niet met losse letters maar van afgietsels van metalen platen gedrukt zouden zijn, is verschillende malen geopperd, in het bijzonder door Marius Audin en diens zoon Maurice. Vanaf 1930 hebben zij in diverse publicaties de stelling verdedigd dat ook Gutenberg aanvankelijk zijn letterstempels in metalen platen sloeg, waarvan via stereotypie afgietsels werden vervaardigd die dan als drukvormen dienden; zij noemden deze werkwijze ‘métallographie’. De enige plaats ter wereld waar deze opvatting thans nog gepropageerd wordt is het Musée de l'Imprimerie in Lyon, op- en ingericht door Maurice Audin.

Onlangs is met veel tamtam dit idee nieuw leven ingeblazen door Bruno Fabbiani, hoogleraar aan de Polytechnische Hogeschool in Turijn, die als specialiteit heeft de studie van grafische vervalsingen. Hij roerde zijn trom in 2003 en 2004 in het Italiaanse tijdschrift voor de grafische industrie Graphicus; samenvattende vertalingen verschenen in de verwante bladen Deutscher Drucker (in 2004, ook te lezen via www.arbeitskreis-druckgeschichte.de) en het Vlaamse Grafisch Nieuws (in 2005), en ook de pers heeft er rond december 2004 over bericht (La Repubblica, The Times, Die Zeit). Fabbiani ging nog verder dan de Audins en probeerde aan te tonen dat ook de befaamde Gutenberg-Bijbel uit 1454-1455 niet van losse letters maar via afgietsels van ingestempelde metalen platen gedrukt is; hij spreekt in navolging van Audin van ‘metallografia’. De uitvinding van de losse gegoten letter - de échte typografie - zou dan mogelijk in Italië gesitueerd kunnen worden...

Ik laat de bestrijding van de (zwakke) argumenten van Fabbiani graag over aan specialisten op het gebied van de vroege druktechnieken. Inmiddels hebben de staf van het Gutenberg-Museum onder leiding van de directeur Eva Hanebutt-Benz, en James Clough, docent aan de Polytechnische Hogeschool in Milaan de vloer aangeveegd met die argumenten, die noch berusten op kennis van de primaire noch op die van de secundaire bronnen (respectievelijk in Deutscher Drucker en in Graphicus met Engelse samenvatting in het eerste nummer van het nieuwe tijdschrift Bibliologia). Zij wezen er onder meer op dat zich op een bladzijde in het exemplaar van de Gutenberg-Bijbel dat in Pelplin (Polen) bewaard wordt een afdruk van een liggend letterstaafje bevindt; ieder die zich bezighoudt met het oude boek kent voorbeelden van dergelijke ongelukjes, ontstaan doordat de kleverige inktbal een niet goed in de drukvorm vastzittend letterstaafje lostrekt en op het zetsel achterlaat, waardoor het in zijn lengte afgedrukt wordt. Behalve deze perscorruptie negeert Fabbiani eveneens de ook in de Gutenberg-Bijbel optredende perscorrecties: hier wordt het drukken van de oplage even onderbroken om in de vorm een kleine correctie aan te brengen, waardoor dan de volgende afdrukken tekstuele verschillen vertonen ten opzichte van de eerder gedrukte. Beide verschijnselen wijzen direct op het gebruik van losse letters.

Men zou hier nog aan toe kunnen voegen dat de omstandigheid dat Gutenberg in zijn Bijbel de divisies (de afbrekingstekens aan het einde van de regels) evenals leestekens net buiten de zetspiegel plaatst, absoluut niet op metallografie hoeft te wijzen zoals Fabbiani

[p. 250]

beweert; deze werkwijze - ook bij latere drukkers en zelfs nog in onze tijd in gebruik! - heeft als doel tekens die niet de volle x-hoogte beslaan buiten het regeleinde te plaatsen waardoor de zetspiegel waar het lettertekens betreft een perfecte rechthoek vormt: het is een zuiver esthetische kwestie (zie Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen, 2004, p. 141-147).

Het drukkersmerk van Theodoricus de Borne, naar de afbeelding in Fabbiani's bijdrage in Graphicus 1990

Omdat een Nederlands drukkersmerk in het geding is, wil ik hier terugkomen op een bijdrage uit 1990 van de Turijnse tamboer aan datzelfde drukkersvakblad Graphicus: het gaat om het eerste van de twee merken van de Deventer drukker Dirk (Theodoricus) I de Borne, dat hij tussen 1512 en 1518 in een aantal drukken gebruikte. In mijn chronologie van afbeeldingen van drukpersen staat deze houtsnede op de zesde plaats, na onder andere een tekening van Leonardo da Vinci uit 1480-1482, een houtsnede uit de Lyonese dodendans uit 1499 en het eerste drukkersmerk van de Parijse drukker Jodocus Badius uit 1507. Fabbiani nu, meent in het merk van De Borne de oudste afbeelding van een drukpers te zien: hij herkent op de houtsnede vlak naast de man aan de pers, recht onder het afgedrukte vel, het jaartal 1476 (zie afbeelding). Vervolgens ziet hij er de constructie in van de pers die Gutenberg gebruikt zou hebben. Zijn vergelijking met de bekende afbeelding van een drukkerij op het zojuist genoemde drukkersmerk van Badius loopt uit de hand omdat hij het bekende opschrift ‘Prelum Ascensianum’ leest als ‘Assisi’, in plaats van de werkelijke geboorteplaats van de drukker (Asse, bij Gent), en dan aarzelt hij niet een lijn te leggen naar de idealen van de Heilige Franciscus...

Ik heb een reeks reproducties van De Bornes merk bekeken (onder meer de gedrukte en de digitale in Van Huisstede & Brandhorst, Dutch printer's devices) en ook drie drukken van De Borne onder de loep gelegd (Nijhoff-Kronenberg 785, 1567, 2340, exemplaren respectievelijk Gemeentebibliotheek Rotterdam, Koninklijke Bibliotheek Brussel, Museum Plantin-Moretus Antwerpen). Nergens was ook maar een schim van het jaartal te herkennen. De vlekken op die plaats toonden in de bekeken exemplaren en reproducties telkens een ander patroon, afhankelijk als dat is van de inktverspreiding door de inkters, van de reactie van

[p. 251]

het papier op de luchtvochtigheid op het moment waarop gedrukt werd, van de vertekening door het reproductieprocédé, en van technieken van blow-up en digitalisering. Fabbiani verklapt ons niet de bron van zijn afbeelding: ik vermoed dat we met een reproductie van een reproductie te maken hebben, en dus met een voortschrijdende vertekening. Verbazingwekkend is het dat een specialist op het gebied van grafische vervalsing deze overwegingen niet heeft gemaakt. Uiteraard verzuimt hij ons een nieuwe verklaring te geven van de initialen TB (T. de Borne) die we boven aan de houtsnede vinden. Ten slotte moet gezegd worden dat in 1476 - tenminste ten noorden van de Alpen - de gotische cijfers nog gebruikelijk waren, waarbij de 4 en de 7 zeer afwijken van de Arabische vormen.

Fabbiani heeft de eigenschap nogal gauw mensen van valsheid te betichten: Gutenberg was een vervalser omdat hij van platen gedrukte boeken presenteerde als handschriften (een nieuw gezichtspunt!); het Gutenberg-Museum toont zijn valsheid door de metallografie bij Gutenberg te verzwijgen (terwijl Maurice Audin in het Gutenberg-Jahrbuch van 1930 zijn theorie toch uitvoerig kon toelichten!).

Hij heeft het juiste podium gekozen voor zijn theorieën: niet een boekhistorisch tijdschrift maar een industrieel vakblad dat buiten de ‘controlled circulation’ zo goed als niet gelezen wordt.

Literatuur

Bruno Fabbiani, ‘La prima iconografia di una stamperia del XV seculo’, in: Graphicus 71 (1990), nr. 8-9 (agosto-settembre).