|
| |
| |
| |
Zelf Koopman-boeken verzamelen
Paul van Capelleveen
Ineens weet u het: u gaat zelf Koopman-boeken verzamelen! Maar hoe? De plaatselijke boekwinkel heeft ze niet in voorraad, het antiquariaat op de hoek is gespecialiseerd in plaatwerken over voetbal, danskunst en esoterie en uw vrienden komen enkele vochtige afleveringen van Paris match aanbieden. Dat is niet wat je noemt een vliegende start. Eerst maar eens in huis rondgekeken - en ja, boven de trap hangt onopvallend een litho van Chagall of Tàpies of Bram van Velde, niet gesigneerd weliswaar, maar in redelijke conditie en na enig zoeken vindt u de bijbehorende aflevering van Derrière le miroir waar de prent in een grijs verleden uitgehaald is. De hereniging van prent en tijdschriftnummer is het begin van uw collectie.
Het verzamelen van dit soort boeken stelt u meteen voor allerlei keuzes: u moet een deelonderwerp kiezen, want het gebied is te weids en het aanbod overweldigend; u leest enkele standaardwerken over Franse kunstenaarsboeken; u stapt bepaalde antiquariaten wel binnen en andere niet, u besluit de ene keer naar een veiling te gaan en de andere keer blijft u thuis. Allengs kiest u voor nieuwe interessegebieden, auteurs, uitgevers, kunstenaars, boekbinders, tot de uiteindelijke keuze: waar blijft uw collectie na uw dood? We zullen ons nu voorstellen welke route de verzamelaar kan volgen, meer dan welke boeken nu gekocht moeten worden: dat blijft tenslotte een zaak van de eigen smaak en nieuwsgierigheid. Het gaat hier niet om de discipline van het verzamelen; het is immers niet alleen een lage drift, het is ook een vak apart en daarvoor zijn spelregels en gidsen, zoals die van P.J. Buijnsters in Het verzamelen van boeken. De tweede en laatste druk van deze handleiding voor Nederlandse verzamelaars stamt alweer uit 1992 en zegt uiteraard niet veel over zoiets buitenissigs als het verzamelen van Franse boeken. U voelt zich al trots een pionier. Nu bent u echt begonnen!
| |
Eerst lezen, dan kopen
Koopman-boeken is een ruime term: het zijn eerste drukken van Franse auteurs uit de twintigste eeuw, geïllustreerde literatuur, bibliofiele uitgaven en kunstenaarsboeken. Over al die onderwerpen bestaan smaakmakende studies en misschien is het beste te beginnen met de Histoire de l'édition française. Deel 4 en 5 geven in zo'n duizend pagina's een overzicht van de Franse uitgeverswereld in de twintigste eeuw met aparte hoofdstukken over de ontwikkeling van lettertypen, typografie, illustratiekunst en boekbanden, kinderboeken en er zijn ook hoofdstukken over onderwerpen die nu sterk in de belangstelling staan, zoals fotoboeken.
De fotografie staat in Frankrijk momenteel bovenaan de verzamelaarslijstjes en de prijzen zijn er dan ook naar, maar daar komt bij dat veel Franse verzamelaars zijn afgehaakt, hun boeken van de hand doen en zich helemaal richten op de kunstfoto. Helaas betekent dit niet dat u hun boeken voor een prikje kunt overnemen, maar het aanbod is momenteel zo groot, dat u wel op uw gemak een keuze kunt maken: er is veel te zien. En met die aflevering van Derrière le miroir als ‘kerncollectie’ moet het niet moeilijk zijn een bepaalde richting in te slaan.
| |
| |
Voor verdere oriëntatie zijn niet alleen boeken in het Frans beschikbaar. Een vroege studie over dit onderwerp is zelfs in het Engels geschreven: Monroe Wheelers's boek over Modern painters and sculptors as illustrators (eerste uitgave 1937). Later volgden Strachan's The artist and the book in France (1969). Ook tentoonstellingscatalogi hebben het onderwerp belicht, vaak in een internationale context, zoals in de catalogus van het Museum of Fine Arts in Boston: The artist & the book 1860-1960 (1961). In 1985 publiceerde het Victoria & Albert Museum in Londen de catalogus From Monet to Hockney en in 1994 volgde The Museum of Modern Art in New York met A Century of artists books. Die catalogi zijn geïllustreerd in kleur en hoewel een afbeelding nooit een boek kan vervangen, geven deze werken een indruk van de manier waarop alle twintigste-eeuwse kunststromingen het Franse boek hebben beïnvloed en hoe kunstenaars, auteurs en uitgevers hebben samengewerkt met zeer uiteenlopende resultaten: van de subtiliteiten van uitgeverij Vollard tot de art brut van Dubuffet, van de heldere lijntekeningen van Matisse tot kubistische kleurvlakken van Léger, van de vrolijkheid van Miró tot de aardsheid van Tàpies en van de drift van Picasso tot de minimalistische dichtregels van André du Bouchet.
Voor het Franse publiek zijn de belangrijkste hedendaagse studies die van François Chapon, Anne Moeglin-Delcroix en Yves Peyré. De periode 1960-1980 staat centraal in het boek van Moeglin-Delcroix: Esthétique du livre d'artiste (1997). De nadruk ligt hierin minder op het Franse boek dan in Chapon's Le peintre et le livre (1987) dat de periode 1870-1970 behandelt en informatieve hoofdstukken besteedt aan de uitgevers Vollard, Kahnweiler, Skira, Maeght, Iliazd, Tériade, Lecuire, Broder en Benoit. Het recente boek Peinture et poésie van Peyré is voor de Nederlandse lezer wellicht te ‘filosofisch’. Peyré, directeur van de beroemde Bibliothèque littéraire Jacques Doucet en dichter, geeft boeiende, vaak weinig feitelijke beschrijvingen waarmee hij een ‘discours’ over ‘het boek als dialoog’ aan de lezer voorlegt. Voor de geïllustreerde uitgaven van de twintigste eeuw zijn Carteret en Monod bibliografiëen die een eerste indruk van een boek geven (Le trésor du bibliophile uit 1946-1948 en Luc Monod: Manuel de l'amateur de livres illustrés modernes 1875-1975 uit 1992, die laatste ook
| |
| |
online beschikbaar). Al die naslagwerken - en meer - kunt u komen bekijken in de leeszaal Bijzondere Collecties van de Koninklijke Bibliotheek, met als extra voordeel dat u er meteen boeken uit de Koopman Collectie kunt inzien. En er is de website www.kb.nl/koopman.
Marguerite Duras, Hiroshima mon amour: synopsis. Op papier bewerkt door Ann Sperry. New York, Edition Kaldewy/Tower of Poestenkill, [1985-1986]. Tekstpagina, 45,3×50 cm
| |
Het huidige aanbod
Het meest spraakmakende aanbod van bijzondere Franse boeken is dat op veilingen, en dan vooral die in Parijs, waar ook Sotheby's en Christie's complete collecties onder de hamer brengen. Vooral verzamelaars van surrealisme kunnen de laatste jaren hun hart ophalen. Een van de laatste fameuze veilingen vond plaats bij Drouot, waar de spullen van André Breton verkocht werden. Voor de Koopman Collectie nam ik er een kijkje. Het was een genoegen om van zaal naar zaal te lopen en originele surrealistische foto's en schilderijen te zien, de collectie Oceanische en Afrikaanse kunst, de volkskunst (honderden wijwaterbakjes en wafelijzers), maar het toppunt was natuurlijk de boekencollectie met handschriften van Breton, zijn vrienden en ex-vrienden, alles beschreven in vuistdikke catalogi. Het Franse veilingwezen laat zich, anders dan het Nederlandse, niet haasten. Elk te veilen boek werd aangekondigd, beschreven en getoond met op speciale borden de prijs in velerlei munteenheden en dan was de beurt aan de zaal, die echter eerst een tijdje zweeg en stilzat totdat iemand een hand opstak, waarna de orde onmiddellijk werd hersteld. De volgende bieder en die daarna volgden met even grote tussenpozen tot, opeens, het bieden losbrak en het eerste boek voor een opmerkelijke prijs van eigenaar wisselde. Het tempo werd direct naar beneden geschroefd en met nummer 2 en nummer 3 en nummer 4 enzovoort ging het niet anders. De stemming is er minder gemoedelijk dan bij veilingen in Haarlem en Utrecht.
Om Franse kunstenaarsboeken te zien zijn de kijkdagen van zulke veilingen een buitenkans, maar voor het uitbrengen van een bod is het inschakelen van een tussenpersoon (een vertrouwde handelaar) soms gewenst, al was het maar om andere verzamelaars niet jaloers te maken. Maar deze boeken kunnen in wezen beter buiten Frankrijk op veilingen gekocht worden, bijvoorbeeld in Duitsland bij de firma Bassenge in Berlijn, waar voor de Koopman
| |
| |
Collectie onlangs een uitgave van Marguerite Duras werd verworven, die gedrukt is op speciaal door Ann Sperry bewerkt papier. Zulke boeken - het blijkt al uit de naam van Sperry - zijn vaak het resultaat van internationale samenwerking en daarom vinden we ze op veilingen over de hele wereld en buiten Parijs zijn de prijzen lager.
Handelaren bezoeken die veilingen natuurlijk ook en zo vinden zeldzame boeken hun weg naar catalogi van bijvoorbeeld Lardanchet, Blaizot en Vrain, om er een paar te noemen. Na de enerverende Breton-veiling bezocht een kb-delegatie de firma van Vrain - maar de directeur was blijven hangen in het veilinghuis van Drouot. Wachtend op zijn komst bekeken we alvast enkele boeken, onder andere Cendrars' La prose du Transsibérien uit 1913, gedecoreerd door Sonia Delaunay. Het kostte €78.000 en natuurlijk is het niet aangeschaft, niet alleen vanwege de prijs (je vindt dit boek elders ook wel voor een ton), maar er ontbrak iets aan: een omslag en een tekstwikkel en dan houdt de verzamelaar de hand op de knip.
Boeken van een eenvoudiger echelon zijn voor redelijke prijs te verkrijgen in België, bijvoorbeeld bij de firma Byblis in Brussel. Een uitgave van André Gide met litho's van Mariano Andreu of met houtsneden van Louis Jou bijvoorbeeld kost u enkele honderden euro's. Eerste drukken van romans en poëzie op speciaal papier, de zogeheten ‘édition originale’ en de ‘exemplaires de tête’ hoeven vaak niet meer dan €50 te kosten, dus een auteurscollectie is een aantrekkelijke manier om snel een zekere hoeveelheid boeken te verzamelen. Ook in de Franse provincie of bij Parijse firma's als Privat zijn de prijzen vriendelijk en wordt aandacht besteed aan randgebieden, reclame-uitingen en andere onboekige zaken, zoals affiches.
Paul Valéry, Cimetière marin. Met illustraties en ornamenten door Gio Colucci. [Paris], À l'enseigne de la Tirème, 1945. Tekstpagina, 33×25,3 cm
Beurzen, waar behalve antiquaren ook handelaren in ansichtkaarten en memorabilia opduiken, kunnen voor typografische verrassingen zorgen, zoals de Salon de livres et papiers anciens in Parijs, waar voor de collectie in 2003 een uitgave van Paul Valéry's
| |
| |
Cimetière marin werd ‘gescoord’ met illustraties door Gio Colucci. De regels van dit gedicht zijn in deze editie uit 1945 opgevuld met ornamenten van dezelfde kunstenaar. Zulke typografische eigenzinnigheden zijn bij de Franse drukkers zeldzaam. Een kunstenaar/drukker die nog vreemder toeren uithaalt, is Jean Vodaine uit de Lorraine, die verschillende lettertypen en -corpsen op één pagina door elkaar gebruikt en die gerezen wit als een decoratief element gebruikt.
Rainer Maria Rilke, Sept poèmesl. Typografie door Jean Vodaine. Baslieux en Lorraine, Vodaine, 1998. Colofon, 25×35,2 cm
Zuivere en hoogstaande typografie wordt geleverd door François Da Ros, wiens materiaal nu ook gebruikt wordt door Michael Caine; hun boeken behoren tot het betaalbare segment van de markt.
Net als bij alle verzamelgebieden geldt dat de topstukken minder zeldzaam zijn dan ze lijken. Le cirque van Léger zag ik onlangs nog in Parijs - je moet die kans grijpen om het boek door te kunnen bladeren, maar misschien geef je dan de voorkeur aan een zeldzamer boek door Le Corbusier, die minder bekend is als boekkunstenaar dan Matisse, Léger en Picasso. Je kunt deze boeken beter niet bestellen uit een catalogus of via het internet. Je moet het exemplaar altijd eerst zien en onderzoeken: er kan iets aan ontbreken, het kan je simpelweg ook tegenvallen, aan de hand van afbeeldingen alleen ken je het vaak slechter dan je denkt en de verzamelaar hoeft bovendien geen haast te hebben. Recente uitgaven van Fata morgana blijven de eerste vijf jaar nog wel te koop en de reeks fotoboeken van deze uitgeverij is nu zeer gewild, maar ze zijn traditioneel en een beetje saai vormgegeven: je betaalt dus voornamelijk voor de foto en de handtekening van bijvoorbeeld Henri Cartier-Bresson. Wat nu goed te kopen is, zijn boeken uit de jaren zestig en zeventig: een tikkeltje uit de mode zijn ze, maar het blijven fascinerende samenwerkingsprojecten tussen auteurs en kunstenaars en de boeken zijn soms in curieuze formaten geproduceerd.
| |
Naar Parijs
Voor de beginnende verzamelaar van het luxe Franse boek zit er uiteindelijk niets anders op dan naar Parijs te gaan en er in de boekwinkels te ‘browsen’. Voor de Koopman Collectie
| |
| |
doen we dat eens per jaar en bezoeken dan een beperkt aantal, steeds andere, librairies, zoals die van Blaizot en anderen die ik al noemde, maar de meest interessante winkel, zeker voor de beginner, op dit moment is de oude firma Librairie Nicaise, vooral dankzij de deskundige hulp van de Italiaan Michel-Ange Seretti die de zaak voor het echtpaar Huret beheert. Schroomt u elders niet om uw beste Frans op de Parijzenaars los te laten, al kunt u vaak eveneens met Engels terecht.
Clemens de Wolf, de auteur en Joel Leick bij Librairie Nicaise, mei 2005 (Foto: Michel-Ange Seretti)
De Franse antiquariaten zijn meesters in het uitstralen van een zekere gestrengheid, maar elke boekwinkel is in eerste instantie een handeltje, dus er is niets dat de verzamelaar ervan hoeft te weerhouden om de boekwinkel als een tentoonstelling te bekijken. Bovendien geven de boekhandelaren u graag advies en als u steeds terugkeert en regelmatig iets koopt, zult u niet alleen hun catalogi ontvangen, maar ook een vriendschappelijke relatie opbouwen, waardoor u buiten de catalogi om bijzondere boeken aangeboden krijgt. Een bezoek aan Parijs kan dan ook heel aangenaam verlopen. Ik herinner mij bijvoorbeeld een boekenzoektocht waarbij tussen hoge stapels plotseling het hoofd van de verkoper verscheen die ons voor de lunch uitnodigde, samen met een Franse wijnhandelaar en bibliofiel. Aan het einde van de middag en dus weer tientallen boeken later, een onafgebroken proces van vergelijken en selecteren, steeds met commentaar van de verkoper, volgde een gezellige nazit met andere verzamelaars en passanten, onder wie een kunstenaar van wie wij net drie boeken hadden geselecteerd en aan wiens boeken op dat moment een kleine tentoonstelling was gewijd. Van deze Joël Leick kochten we bovendien een boek dat geen echt boek is, maar een kunstwerk: een geheel in handschrift en gemengde techniek gemaakt dagboek van de kunstenaar. Daarmee heeft de Koopman Collectie dan eindelijk een voorbeeld van de laatste mode van het kunstenaarsboek: het unieke handgeschreven boek. Deze kunstenaar werkt veel samen met Michel Butor en houdt openbare schilderséances waarbij tientallen meters lange leporello's op straat worden beschilderd. Het handschriftboek is een genre dat voor de beginnende verzamelaar een mooi gebied kan zijn: niet extreem kostbaar, altijd uniek en gisteren gemaakt, dus bij uitstek eigentijds.
De ware Koopman-boekenverzamelaar concentreert zich op een niche in de markt, een uitgever, een kunstenaar, een auteur, een periode, een formaat en brengt een collectie bijeen van boeken die ontbreken in de Koopman Collectie van de Koninklijke Bibliotheek, zodat ooit de dag kan aanbreken dat zijn collectie aan die van Koopman kan worden toegevoegd.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd