De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 3]

De Koopman Collectie in de Koninklijke Bibliotheek
Paul van Capelleveen

Verzamelingen van boeken kunnen intens verweven zijn met de biografie van de verzamelaar. Dat geldt nadrukkelijk voor de Koopman Collectie, die haar ontstaan, bloei en toekomst voor een deel dankt aan de visie en voorzienigheid van L.J. Koopman (1887-1968) en voor een ander deel aan het tragische lot van zijn verloofde Anny Antoine (1897-1933). De Belgische Antoine was via Parijs verzeild geraakt in Den Haag, waar zij privé-lessen Frans gaf. Bij de Alliance Française ontmoette zij in 1925 Louis Koopman, met wie zij zich in 1931 verloofde. Korte tijd later werd zij, 36 jaar oud, aangereden door een tram. Ze overleed ter plekke. Koopman herinnerde zich later met name hun inspirerende gesprekken over literatuur en schreef in het Frans een boek over hun relatie. Antoines verzameling van ongeveer 600 fraaie moderne literaire edities werd door Koopman liefdevol opgenomen in zijn eigen collectie, die hij met verve voortzette en opdroeg aan haar nagedachtenis. In 1940 schonk hij de verzameling aan de Koninklijke Bibliotheek en tot aan zijn dood voegde hij daar steeds nieuwe boeken aan toe. Bij testament liet hij een Fonds Anny Antoine/Louis Koopman na, waarvan de rente besteed wordt aan onderhoud en uitbreiding van de collectie. Dat is sinds zijn overlijden dan ook onafgebroken gebeurd.

Een deel van de Koopman Collectie in het magazijn van de Koninklijke Bibliotheek

De Franse taal

De culturele betrekkingen tussen Frankrijk en Nederland gingen Koopman aan het hart. Hij overwoog subsidies te verstrekken aan Nederlandse studenten Franse taal- en letterkunde en een prijs in het leven te roepen voor Franse romans die in Nederland spelen. Maar uiteindelijk heeft hij al zijn kaarten gezet op de collectie zelf. Koopman begreep als geen

[p. 4]

ander dat een collectie zonder financiële armslag een onzekere toekomst tegemoet gaat, hoewel hij destijds misschien niet heeft kunnen voorspellen dat de Franse taal in Nederland zo aan belang zou inboeten. Nu dat het geval is en het veranderde leesgedrag weerspiegeld wordt in wat bibliotheken en boekhandels aanbieden en wat het publiek wil raadplegen of kopen, lijkt het er misschien op dat de Koopman Collectie in een impasse verzeild is geraakt - een groeiende collectie voor een slinkend publiek -, maar niets is minder waar. De boeken uit de Koopman Collectie zijn namelijk niet alleen om hun literaire inhoud van belang, ook het bibliofiele uiterlijk - typografie, illustratie, opdrachten van auteurs en kunstenaars, uitvoering, boekbanden - is een bron voor onderzoek en presentatie. Het maakt de collectie bij uitstek geschikt voor een digitale expositie.

Louis Koopman

De interesse van Louis Koopman voor het Franse boek gaat waarschijnlijk terug op zijn vroege opvoeding. Zijn moeder was onderwijzeres en had een akte Frans. Het gezin behoorde tot de Waalse kerk en was sterk georiënteerd op de Franse cultuur, onder andere dankzij het enthousiasme van de Waalse predikant Étienne Giran en diens opvolger Charles le Cornu. Van beiden legde Koopman een collectie publicaties aan, die bij de kb-verzameling is geplaatst. Koopman werd opgeleid als ingenieur, werkte voor aeg en werd uiteindelijk eigenaar van Almara, een bedrijf in medisch-radiologische apparatuur aan het Rokin in Amsterdam. Hij onderhield contacten met kunstenaars via zijn lidmaatschap als ‘kunstlievend sociëteitsbezoeker’ van de maatschappij Arti et Amicitiae, waar hij doordrong tot de Sociëteitscommissie. Zijn verzameling schilderijen van vader en zoon Kasper en Eduard Karsen (beide kende hij goed) en van Franse kunstenaars zoals Jules Cavaillès werd na zijn dood geveild bij Mak van Waay. Aan de Koninklijke Bibliotheek liet hij het schilderij La colline van J.F. Raffaëlli en enkele portretten na, waaronder twee van zichzelf en twee van Anny Antoine.

De collectie

In 1935 had Koopman 1.500 boeken in de kast staan, in 1940 waren er het inmiddels 3.000. In 1960 besloeg de verzameling in de kb al 112 strekkende meter en waren er ruim 5.000 delen. En de groei ging door: 7.000 in 1989 en meer dan 8.250 nu. Ze beslaan 240 strekkende meter. Tegenwoordig komen er jaarlijks ongeveer 50 boeken bij.

Louis Koopman en Anny Antoine verzamelden de moderne Franse literatuur in fraaie uitgaven en de collectie is er een die zowel in de diepte als in de breedte gaat. Ze kochten niet alleen alles van een aantal favoriete auteurs (Colette, Blaise Cendrars, André Maurois, Paul Valéry, Georges Duhamel, André Gide), ook verwierven zij zoveel mogelijk romans en poëziebundels van eigenlijk alle auteurs uit het interbellum. Hetzelfde gold voor illustratoren en kunstenaars, zoals Hermine David, Chas Laborde, Gus Bofa en Jean-Emile Laboureur. Na de Tweede Wereldoorlog tekende Koopman in op elke literaire uitgave waarvan een luxe editie verscheen.

Er zijn wel enkele blinde vlekken, zoals sommige surrealistische auteurs, het naoorlogse kunstenaarsboek en werk van bepaalde drukkers, bijvoorbeeld Bernouard. Deze leemten in de collectie zijn inmiddels door de Koninklijke Bibliotheek opgevuld, hoewel er nog steeds desiderata overblijven (zoals sommige boeken die Clemens de Wolf en Rob Perrée in hun bijdragen voor dit themanummer van De Boekenwereld noemen). Van 1972 tot 2000, meer dan

[p. 5]

een kwarteeuw, was romanist Han van Berkel (1939-2000) als conservator verantwoordelijk voor de uitbreiding van de collectie. Hij hield contact met antiquariaten in alle uithoeken van Frankrijk en hij kocht onder andere nieuwe uitgaven van Fata Morgana en Kickshaws. Eind jaren tachtig werd de gehele collectie gecatalogiseerd en in 1989 trad de collectie in de openbaarheid met de tentoonstelling In liefde verzameld. Toen Van Berkel afscheid nam van de Koninklijke Bibliotheek, had hij een kwart van de huidige collectie aangeschaft.

Gouache door Maurice Utrillo, 17,3×16,1 cm

Bibliofilie

Sinds ongeveer 1900 verscheen van de eerste uitgave van een literaire tekst vaak een luxe editie op speciaal papier, soms in een ander formaat en genummerd. Deze édition originale vertegenwoordigde de echte eerste druk. Maar die editie kon weer uiteenvallen in subedities op verschillende soorten papier in steeds grotere oplagen, dus bijvoorbeeld 2 Romeins genummerd op Keizerlijk Japans, 6 Arabisch genummerd op Chinees papier en 35 op Hollands papier, waarvan er dan weer 10 hors commerce waren, bedoeld voor de uitgever, auteur en kunstenaar. Een exemplaar van de in het colofon als eerste genoemde subeditie is een exemplaire de tête. Een beetje bibliofiel wilde alleen die editie; de Koopman Collectie heeft er honderden.

Vooral met de auteurs en in mindere mate met de kunstenaars die in zijn collectie waren vertegenwoordigd, onderhield Koopman contact: hij schreef ze aan, zij kalligrafeerden opdrachten in zijn exemplaren en hij bezocht ze in Parijs of ontving ze in zijn woonplaats Amsterdam. Bij antiquariaten kocht hij brieven en foto's van de auteurs en ook handschriften en drukproeven van verhalen en gedichten, waarvoor hij halfleren banden liet maken. Zo verzamelde hij unica van Colette, Philippe Soupault, Francis Carco, Jean Giono en Valery Larbaud. Naast deze handschriften bevat de collectie een aantal archiefstukken en fotoboeken, vooral met betrekking tot Anny Antoine.

[p. 6]

Kunstenaarsboeken

De geïllustreerde uitgaven waren in luxe editie meestal voorzien van extra afdrukken van de illustraties (etsen, litho's, houtsneden), soms in speciale kleuren gedrukt op ander papier. Ook werden wel enkele afgekeurde etsen, originele ontwerptekeningen of een etsplaat aan bepaalde exemplaren toegevoegd. Het eigenlijke kunstenaarsboek - waarover in deze aflevering van De Boekenwereld aparte artikelen zijn opgenomen - kwam min of meer toevallig op de weg van Koopman. Hij kocht bijvoorbeeld een boek van Carco over de schilder Utrillo, één van de vijf exemplaren op Japans papier met een originele gouache van de kunstenaar. Zo begonnen unieke kunstwerken deel uit te maken van zijn verzameling. Van Cendrars kocht hij La fin du monde uit 1919. De auteur schreef er een opdracht in: toen ‘gewoon’ een eerste druk, nu een gezocht kunstenaarsboek. Bij zijn grote Cocteau-verzameling paste ook het werk van diens minnaar Raymond Radiguet en zo arriveerde het door Henri Laurens geïllustreerde en door Kahnweiler uitgegeven Les Pélican in Nederland. Tot in de jaren zestig bleef Koopman kunstenaarsboeken aanschaffen, zoals Les incongruités monumentales (1967) met litho's van Enrico Baj. Na de dood van Koopman is eerst gekozen voor een uitbreiding van de geïllustreerde, luxe edities. Inmiddels is de Koninklijke Bibliotheek ertoe overgegaan niet alleen het Franse bibliofiele boek te verzamelen, het livre de luxe, maar ook het kunstenaarsboek, bijvoorbeeld met litho's van Matisse, Picasso of Ubac, met etsen van Giacometti of Jacques Villon of met gouaches van Sonia Delaunay.

Koopman prijs voor boekbanden

De afgelopen jaren is de Koopman Collectie onderwerp van een speciaal project geweest. In dat kader is de aanschaf heroverwogen, werd een webexpositie voorbereid en is een prijsvraag uitgeschreven. Dit laatstgenoemde initiatief gaat terug op het testament van

[p. 7]

Koopman Prijs voor Boekbanden: boekband door Jan Daemen, Aluminium, met delen in reliëf, overtrokken met zwart, rood en blauw geitenleer; met een 14-karaats gouden inleg, 25,6×40,9 cm, voor Matteo Bandello, L'histoire tragique de Romeo Montecchio & Giulietta Capelletta. Paris, Aux dépens de Pierre Vorms, 1947.

Koopman Prijs voor Boekbanden: boekband door Jeff Clements Roodbruin geitenleer, met oplegwerk in geel, grijs en wit geitenleer, 33,7×55,6 cm, voor Stéphane Mallarmé, Poésies Paris, Les Marges, 1926.

Koopman Prijs voor Boekbanden: boekband door Geert van Daal. Geitenleer, deels opgelegd en ingelegd, met lijnen in goud, 36,5×56 cm, voor Henry de Montherlant, Encore un instant de bonheur. [Paris], Société du Livre d'art, 1955.

Koopman Prijs voor Boekbanden: boekband door Berdien van Lieshout. Zwart geitenleer, met inleg (in relief] van schapenmaag, perkament en rundleer in verschillende kleuren, titel en ornamenten in goud, 31,1×49,5 cm, voor Albert Samain, Polyphème. Paris, Société des Amis des livres, 1922.

Koopman, waarin de wens wordt uitgesproken dat de boeken worden gebonden, op zijn Frans, in halfleren banden met sierpapier op de platten en als schutblad. De collectie is opvallend sober in de uitvoering van de banden. Er zijn enkele onversierde heelleren banden door de firma Semet et Plumelle en unica, zoals een neo-Grolierband van Chambolle Duru, een bandje van Canape et Corrier en een niet gesigneerde band in blauw marokijn met leeropleg in twee tinten groen, roze en rood. De Koninklijke Bibliotheek heeft voor het bindwerk jarenlang de eigen handboekbinders en andere Nederlandse binders ingeschakeld, zoals Jos Schrijen en Pierre Thielen.

In 2003 is de Koopman Prijs voor Boekbanden voor de eerste keer uitgeschreven. De prijs bestaat uit een geldbedrag waarvoor een boek uit de collectie moet worden gebonden. Door Nederlandse boekbinders hiervoor de opdracht te geven, wordt de collectie niet alleen verrijkt met fraaie moderne banden, ook is het uitdrukkelijk de bedoeling met de prijs de Nederlandse bindkunst te stimuleren. Om voor deze opdracht in aanmerking te komen, zonden 31 boekbinders een specimen van hun kunst in. Deze werken werden beoordeeld door de jury, die bestond uit Jan Storm van Leeuwen en Wim Smit van de kb en de Belgische kunstboekbinder Edgard Claes. Zij kozen vier binders uit voor een opdracht: Jeff Clements,

[p. 8]

Geert van Daal, Jan Daemen en Berdien van Lieshout. In overleg met deze boekbinders werd bepaald welk boek uit de collectie zij zouden binden en inmiddels hebben zij de opdrachten uitgevoerd. De resultaten zijn te zien op de tentoonstelling in de Koninklijke Bibliotheek.

Daar worden eveneens de overige inzendingen getoond in het kader van een extra prijs. Het is de bedoeling dat ook het publiek een stem uitbrengt op een favoriete band en daarvoor is een Publieksprijs van €1.000 ter beschikking gesteld. Voortaan zal de Koopman Prijs voor Boekbanden om de drie jaar worden uitgeschreven.

Koopman webexpositie

Een nieuwe webexpositie geeft vanaf 8 september een representatief overzicht van de Koopman Collectie, met de nadruk op het luxe, geïllustreerde boek en het kunstenaarsboek. Deze is te vinden op www.kb.nl. Over meer dan 200 boeken worden informatieve teksten aangeboden, voorzien van bibliografische beschrijvingen en illustraties in kleur. De teksten variëren in lengte en ook het aantal afbeeldingen is afhankelijk van het belang van het boek. Deze teksten zijn via een uitgebreide index doorzoekbaar op namen van auteurs, kunstenaars, uitgevers, drukkers en boekbinders en bovendien op bijzondere thema's, zoals ‘surrealisme’ of ‘lettrisme’. Via de catalogus kan worden uitgezocht welke boeken van een auteur of uitgever zich verder in de Koopman Collectie bevinden. De webexpositie bevat natuurlijk ook gegevens over de geschiedenis en samenstelling van de collectie en er is ruimte voor nieuws over aanwinsten, de prijs voor boekbanden of andere zaken. Er is

[p. 9]

tevens in een vraagbaak voorzien. De webrubriek zal steeds worden uitgebreid en is beschikbaar in het Nederlands, Engels en Frans.

Een speciaal onderdeel van de webexpositie bestaat uit zeven multimediapresentaties. De Nederlandse teksten daarvan zijn ingesproken door Philip Freriks en Chazia Mourali, maar deze presentaties zijn ook beschikbaar in het Engels en het Frans. De animaties schetsen een beeld van Koopman, Antoine en hun collectie en geven een introductie op het kunstenaarsboek. Vijf bijzondere boeken uit de collectie worden door aparte presentaties geïntroduceerd voor een breed publiek. Daarmee is de wens van Koopman gehonoreerd: hij wilde het liefst dat zijn collectie in de hal van de Koninklijke Bibliotheek zou worden opgesteld - wat klimatologisch onverantwoord is -, maar nu komt een deel van de Koopman Collectie via het internet nog veel dichter bij het publiek, op het eigen beeldscherm in de eigen huiskamer.