De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 303]

Boekbespreking
Groningse boeken
Karin Hoogeland

Na Zwolle, Den Haag, Utrecht, Rotterdam

Harry van der Laan, Het Groninger boekbedrijf: Drukkers, uitgevers en boekhandelaren in Groningen tot het einde van de negentiende eeuw. Assen, Koninklijke Van Gorcum, 2005. 448 p., geïll., isbn 90 23240 94 4, €27.

en Middelburg is nu de provincie Groningen aan de beurt voor een uitgebreid onderzoek naar het lokale boekbedrijf. Harry van der Laan levert met zijn boek niet alleen een bijdrage aan de kennis van het Groningse boekbedrijf, door zijn aandacht voor de onderlinge verhoudingen tussen boekverkopers vult hij een leemte in het onderzoek, die al in 1989 door Berry Dongelmans werd geconstateerd. De term ‘boekverkoper’ werd in de negentiende eeuw gebruikt voor vrijwel elk bedrijf dat iets met boeken te maken had. Om iets te begrijpen van de ontwikkelingen in het boekbedrijf is het noodzakelijk een onderscheid te maken tussen grote en kleine bedrijven en tussen drukkers, uitgevers, groothandelaren en detaillisten. Zonder aanvullende gegevens is het adresboek voor de boekhandel niets meer dan een lijst met namen. Van der Laan weet dankzij omvangrijk onderzoek veel Groningse bedrijven een gezicht te geven.

Omdat er weinig archivalia van Groningse boekhandelaren bewaard zijn gebleven, heeft hij vele omwegen moeten bewandelen. Om de aard en omvang van bedrijven te achterhalen, gebruikte hij patentregisters, stedelijke adresboeken en boedelinventarissen van boekhandelaren. Gegevens uit de bedrijfsadministratie van de Middelburgse boekhandel Van Benthem (1809, 1850 en 1890) laten zien dat de Groningse uitgevers hun boeken ook buiten Groningen afzetten. Tot slot laat Van der Laan zien hoe Groningse boekverkopers werden bevoorraad, door een analyse van de administraties van de firma's Immerzeel (1806) en Bohn (1890). De Groningse archivalia die wel bewaard zijn, komen uiteraard ook aan bod. De administratie van de Groninger boekverkoper W.J. van Haagen is in zijn geheel bewaard. Deze was al eerder het onderwerp van Van der Laans doctoraalscriptie (rug 1995) en wordt ook hier uitgebreid behandeld.

Van der Laan gaat uit van de hypothese dat het Nederlandse boekbedrijf in de negentiende eeuw een transformatie onderging. Deze transformatie verbindt Van der Laan aan

[p. 304]

de door Van Lente bedachte ‘communicatierevolutie’, de snellere en grootschaligere overdracht van kennis in de negentiende eeuw, die mogelijk werd gemaakt door de uitvinding van de telegraaf en de telefoon en de verbetering van de infrastructuur. De ‘communicatierevolutie’ zou ook het boekbedrijf sterk beïnvloeden, omdat ze een sterke expansie van de markt voor drukwerk veroorzaakte. Om aan te tonen dat het Groningse boekbedrijf in de negentiende eeuw ingrijpende veranderingen doormaakte, onderzoekt Van der Laan het in de volle breedte. Hij behandelt naast de productie en distributie van boeken ook de markt voor lectuur en de organisatie van de boekhandel. In een los hoofdstuk komt voorts de situatie van voor 1800 aan bod.

Van der Laan is vooral overtuigend als hij dicht op zijn materiaal blijft. Hij omschrijft bijvoorbeeld hoe het Groningse boekbedrijf veranderde na de invoering van het nationale kopijrecht in 1806. Voor 1806 werden schoolboeken vaak nagedrukt. Op provinciaal niveau kon het kopijrecht soms worden afgedwongen, maar daarbuiten niet. Deze situatie leidde ertoe dat schoolboeken gedrukt werden in de provincie waar ze werden gebruikt. Na 1806 werd het dankzij het kopijrecht mogelijk schoolboeken voor de nationale markt te produceren. Groningse boekhandelaren maakten hiervan gretig gebruik. Ze gingen schoolboeken produceren die in heel Nederland gedistribueerd werden. De rol van het Groninger Boekverkoopers College komt ook goed uit de verf. Het College bepaalde lange tijd de Groningse handelsverhoudingen. Als in 1826 een malaria-epidemie uitbreekt in Groningen zamelt het College geld in om de getroffen gezinnen van boekverkopers, binders en drukkers te ondersteunen. Uit deze inzamelingsactie ontstaat een door het College beheerd ziekenfonds, waarvan alle werknemers van de leden verplicht lid werden. In 1862 wordt ook nog een pensioenfonds opgericht.

De breedte van het onderzoek heeft echter ook nadelen. Hoewel het materiaal soms in een andere richting lijkt te wijzen, houdt Van der Laan vol dat de transformatie van het boekbedrijf in de negentiende eeuw plaatsvond. Specialisatie in het boekbedrijf blijkt echter een uitermate stroperig proces. Van der Laan onderscheidt al in de achttiende eeuw drie verschillende bedrijfstypen: de boekverkoper-binder die een beperkte hoeveelheid gebonden en ongebonden boeken in voorraad had, de boekverkoper-drukker die naast eigen fonds een beperkte voorraad gebonden en ongebonden boeken in zijn zaak had en de boekverkoper-uitgever, wiens voorraad gebonden en ongebonden boeken in de duizenden liep. In de ledenlijst van het Groninger Boekverkoopers College uit 1843 komen deze drie combinaties nog steeds voor. Dertig procent van de leden is boekbinder-boekverkoper. Van de negen drukkers worden er in 1843 maar drie als boekverkoper aangeduid. Een apart patent voor de uitgeverij wordt in Groningen pas in 1890 ingevoerd. Ook in dat jaar komt de combinatie boekbinder-boekverkoper voor. W. Wolthers koopt in 1890 zowel een boekbinderspatent als een uitgeverspatent. Slechts twee bedrijven kopen in 1890 alleen een uitgeverspatent. Ook de combinatie boekverkoper-drukker blijft in 1890 bestaan. Acht van de veertien boekdrukkers hebben een uitgeverspatent, drie hiervan hebben ook een boekwinkel.

Tussen 1843 en 1890 lijken de Groningse boekdrukkers dus zelfs minder gespecialiseerd te worden. In 1843 zijn maar twee van de zes boekdrukkers ook boekverkoper. In 1890 zijn wel voor het eerst twee gespecialiseerde uitgevers te vinden. De firma's Noordhoff en Wolters zijn in 1890 samen verantwoordelijk voor het leeuwendeel van de Groningse boekproductie. Ze concentreren zich beide op schoolboeken. Hoewel er in 1890 wel enige tekenen van specialisatie zijn, lijkt de stelling dat de specialisatie van het boekbedrijf zijn hoogtepunt vond in de negentiende eeuw onhoudbaar. De eerste fase van het proces, het ontstaan van drie bedrijfstypen, vond al in de achttiende eeuw plaats. De scheiding tussen drukkerij-

[p. 305]

en, uitgeverijen en boekwinkels komt in Groningen in 1890 nog maar net op gang. Het lijkt aannemelijk dat deze fase in hoofdzaak in de twintigste eeuw plaatsvond.

Van der Laan houdt ook vol dat het distributiesysteem van boeken in de negentiende eeuw ingrijpend veranderde. Deze verandering vindt echter ook zijn startpunt in de achttiende eeuw. Volgens Van der Laan wordt het systeem van tussenhandel waarbij depothouders in de provinciesteden boeken doorleverden aan plaatsgenoten in het tweede kwart van de negentiende eeuw vervangen door een systeem van hoofdcorrespondenten in Amsterdam. Van Goinga heeft echter overtuigend laten zien dat de concentratie van hoofdcorrespondenten in Amsterdam zich al deels in de achttiende eeuw voltrok. De ontwikkeling van het hoofdcorrespondentschap hangt mijns inziens samen met de uitbreiding van de commissiehandel in het midden van de achttiende eeuw. Hoofdcorrespondenten maakten de uitbreiding van de commissiehandel mogelijk door uitgevers de omvangrijke administratie, die deze met zich meebracht, uit handen te nemen. Ook deze transformatie vond dus slechts deels in de negentiende eeuw plaats.

Wel echt negentiende-eeuws was de oprichting van het bestelhuis voor de boekhandel in 1876. Dat het bestelhuis invloedrijk was, blijkt wel uit het feit dat vrijwel alle Groningse bedrijven met een boekverkoperspatent in 1890 lid van het bestelhuis waren. Ook een groot deel van de drukkers was lid. Om boeken te bestellen was lidmaatschap niet noodzakelijk, om ze te verzenden wel. Het lijkt aannemelijk dat het bestelhuis een aanmerkelijke verbetering van de distributie opleverde. Dit blijkt vreemd genoeg niet uit de door Van der Laan gepresenteerde cijfers. In 1890 werden namelijk minder exemplaren van Groningse uitgaven aan de firma Van Benthem geleverd dan in 1850. Zowel in 1850 als in 1890 werd zo'n tien procent van deze werken onverkocht teruggestuurd. Ondanks de invoering van nieuwe technieken en de oprichting van het bestelhuis lijkt er dus tussen 1850 en 1890 weinig te veranderen. Van der Laan biedt hiervoor jammer genoeg geen verklaring. De stelling dat het boekbedrijf in de negentiende eeuw een transformatie onderging, lijkt mij dus niet op alle punten houdbaar.

Dat er over de hypothese te twisten valt, doet weinig af aan de waarde van het boek als geheel. Het is juist een verdienste om zoveel stof tot discussie te bieden. Toch is mijn eindoordeel niet onverdeeld positief. Daarvoor wordt het boek door te veel slordigheden ontsierd. Een voorbeeld is het hoofdstuk over de techniek van druk en papier. Van der Laan beweert dat de uitvinding van de ijzeren pers aan het begin van de negentiende eeuw een verdubbeling van de productie mogelijk maakte. Hij zegt dit te ontlenen aan Van Lente en De Wit. Zij schrijven in Geschiedenis van de techniek in Nederland inderdaad dat de ijzeren pers het mogelijk maakte om een zijde van een vel in één drukgang geheel te bedrukken. Zij voegen daar echter aan toe dat de snelheid van het drukproces nauwelijks toenam, omdat de bediening van een ijzeren pers veel meer kracht kostte. Bovendien was een ijzeren pers wel twee keer zo duur. Omdat Van der Laan hier zijn bron vermeldt, is de misvatting te traceren. Een aantal noten bevat echter in plaats van een literatuurverwijzing verdere uitleg of biografische informatie over de besproken boekhandelaar. De literatuurverwijzingen zijn niet allemaal accuraat. Soms kan de parafrase nog herleid worden door een paar bladzijdes verder te lezen. Ik heb echter nog steeds niet kunnen achterhalen waar Van Goinga vermeldt dat het verlengen van het recht van retour leidde tot een kortere omlooptijd van boeken (Hoofdstuk 1, noot 99 en 100). Al met al is het boek rijk aan informatie, maar door slordigheden niet altijd even betrouwbaar. Van der Laan levert met zijn boek een belangrijke bijdrage aan het onderzoek, maar het definitieve boek over het Groningse boekbedrijf is hiermee (nog) niet geschreven.