De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 300]

Letterspijs
Waarom Gingerich?
Frans. A. Janssen

Er zijn maar weinig gedrukte boeken na de incunabelperiode die vereerd zijn met een census, een geannoteerde lijst van bewaarde exemplaren. Gedurende dertig jaren heeft de Amerikaanse astronoom en wetenschapshistoricus Gingerich de wereld afgereisd om een dergelijke lijst samen te stellen van de eerste druk van Copernicus' revolutionaire De revolutionibus orbium coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen), in 1543 in Neurenberg gedrukt en uitgegeven door Johannes Petreius: An annotated census of Copernicus' De revolutionibus (2002). Hij beschreef er 276, waarvan zich er vijf in ons land bevinden. Is dit een strikt wetenschappelijke publicatie, de auteur heeft daarnaast wat hij zelf ‘memoires’ noemt gepubliceerd, een verslag van zijn onderzoeksreizen geschreven voor een breder, algemeen cultureel publiek: The book nobody read; de Nederlandse vertaling, Het boek dat niemand las, verscheen in 2004 - en dit is een amusant en tegelijkertijd leerzaam boek. Dat laatste wil ik hier demonstreren.

Omdat De revolutionibus tot de iconen van onze cultuurgeschiedenis hoort, weten wij allen van de historische betekenis van Copernicus, maar niet algemeen bekend is, dat het meer dan een halve eeuw duurde voordat het heliocentrische systeem ook maar enigszins begon door te dringen. De uiteenzetting daarvan besloeg maar vijf procent van de pagina's van het boek, en de titel van Gingerichs boek moet gezien worden als een ironiserende verwijzing naar de opvatting van de historicus Koestler dat het werk niet gelezen werd: hoofdthema van Het boek dat niemand las is de zoektocht naar door tijdgenoten geannoteerde exemplaren, en dat zijn er vele.

Gingerich plaatst het boek en deze annotaties in de tijd, haalt er zelfs de destijds alom geachte astrologie bij, maar negeert de literaire en filosofische toespelingen die Copernicus aan de presentatie van zijn idee verbindt. Die toespelingen staan precies onder diens bekende illustratie van ons zonnestelsel, maar daarvan geeft Gingerich slechts een vage foto van het handschrift (overigens zijn vele illustraties van slechte kwaliteit). Op die plaats (zie afbeelding) zegt Copernicus over de in het centrum tronende zon: ‘Terecht noemen sommigen hem dan ook het licht van het universum, anderen spreken van de geest of de leider. Hermes Trismegistus noemt hem de zichtbare god’. Hier worden onder meer Plato en Cicero geciteerd, maar expliciet alleen de mythische Hermes Trismegistus, onder wiens naam rond de tweede eeuw enkele religieus-filosofische geschriften zijn opgesteld, in één waarvan de zon gezien wordt als een zichtbare god (de verwijzingen zijn te vinden in moderne wetenschappelijke uitgaven van De revolutionibus). Enkele geschiedschrijvers van de hermetische filosofie hebben op grond van deze passage Copernicus én het ontstaan van de moderne wetenschap in de platonistische-hermetische traditie geplaatst (zie bijvoorbeeld Yates, Giordano Bruno and the hermetic tradition). Gingerich zwijgt over deze ambiance.

Over de productie van de eerste druk, in Neurenberg, ver van de Poolse verblijfplaats van de auteur, vertelt Gingerich enkele interessante zaken. Zo merkt hij op dat het op een los blad afgedrukt lijstje met errata maar iets meer dan de eerste helft van het boek bestrijkt. Hij veronderstelt dan dat Copernicus drukproeven opgestuurd werden en dat diens correcties op het tweede deel te laat in Neurenberg aankwamen om nog in de errata opgenomen te worden. Onmogelijk is dit niet, maar de astronoom heeft zeker geen proeven gezien: áls

[p. 301]

een auteur wat van zijn drukker opgestuurd kreeg (wat vóór 1700 zelden het geval was), waren het geen proeven maar uitschietvellen, exemplaren van reeds afgedrukte vellen, waarvan eventuele zet- of andere fouten alleen nog in de vorm van errata verwerkt konden worden. Gingerich, die geen boekhistoricus is, meldt heel openhartig dat hij zijn kennis betreffende zetten en drukken uit het bekende samenvattende handboek van Gaskell, A new introduction to bibliography heeft, en daar wordt niet over uitschietvellen gesproken.

Over de verspreiding van de exemplaren kon Gingerich alleen wat schaarse gegevens verstrekken, maar over de receptie van het boek spreekt hij overvloedig, en deze bladzijden gewijd aan lezers, bibliotheken, verzamelaars, antiquaren, veilingen behoren tot de boeiendste van zijn boek. Daar is allereerst het avontuur van het opsporen van exemplaren. Zijn kenschetsen van bibliotheken en hun stafmedewerkers vormen heerlijke lectuur, in het bijzonder voor die lezers die in de besproken bibliotheken gewerkt hebben. Hij kon niet nalaten het prachtige gebouw van de Beinecke Library (Yale University, New Haven) te beschrijven: een kubusvorm van witte marmeren platen die gefilterd zonlicht naar binnen doorlaten, zodat het licht binnen steeds van aard en kleur verandert. Vermeld had kunnen worden dat de architectuur van deze in 1963 gebouwde bibliotheek één van de aanwezige collecties weerspiegelt: de ‘Mellon Collection of Alchemy and the Occult’; de witte kubus staat dan voor de steen der wijzen, die de weg tot inzicht openlegt.

Vervolgens stond Gingerich voor de lastige taak de provenance van de getraceerde exemplaren te reconstrueren, de biografie van elk individueel boek. Boeken verplaatsen zich in de loop der jaren, worden verkocht, genationaliseerd of gestolen (de meeste oorlogen gaan gepaard met boekenroof en boekenvernieling). Juist met het oog op de identificatie van lezerssporen, in het bijzonder commentaren van contemporaine geleerden, is het terugvoeren van een exemplaar naar een zestiende-eeuwse eigenaar van groot belang. In dit verband is het opvallend dat annotaties werden overgeschreven in andere exemplaren, zodat men van groepen commentaren kan spreken, soms zelfs stambomen kan opstellen.

Natuurlijk gaat Gingerich in op het thans in de universiteitsbibliotheek te Krakau bewaarde eigen handschrift van Copernicus, dat korte tijd in het bezit was van een tegenstander van het heliocentrisme, Comenius. Gingerich meldt dat het handschrift zich tot 1945 in ‘een particuliere bibliotheek’ in Praag bevond, en dat de staat het na de nationalisatie van deze bibliotheek uitleende aan Polen en het niet meer terugkreeg. Die privé-collectie kan gemakkelijk geïdentificeerd worden: het was die van de Tsjechische familie Nostitz, bezitters van een belangrijke bibliotheek waarvan ook een exemplaar van de Gutenberg-Bijbel deel uitmaakte (thans in de Huntington Library in Los Angeles). In 1995 hoorde ik van een conservator van het Nostitz-Paleis in Praag een iets andere versie van het verdwijnen van de autograaf: de Tsjechische staat ruilde in 1956-57 het handschrift van de Pool Copernicus met een zich in Polen (Breslau) bevindend handschrift van de Tsjech Comenius, zijn het labyrinth der wereld. Ik heb in de literatuur geen expliciete vermelding van een ruil kunnen vinden. Wel wordt in de secundaire literatuur rond beide beroemde Europeanen de overdracht van de beide handschriften genoemd, onder meer in een facsimile-editie van het handschrift van De revolutionibus (1973, p. 47) en in de Acta Comeniana (17, 1958, p. 134, 138). Zonder twijfel heeft de omstandigheid dat in 1956-57 de Polen en de Tsjechen communistische broedervolkeren waren in de ruil een rol gespeeld.

Terecht waarschuwt Gingerich tegen het begrip ‘doublet’: vaak wordt na het afstoten van een dubbel exemplaar ontdekt dat het verkochte exemplaar aantekeningen bevat van een beroemd lezer. Al even terecht wijst hij op zogenoemde made-up-exemplaren, waarin een of enkele bladen uit een ander exemplaar ingevoegd zijn ter vervanging van verdwenen

[p. 302]

Copernicus, De revolutionibus, 1543, fol. 9 verso (exemplaar: Bibliotheca Philosophica Hermetica, Amsterdam)

of beschadigde bladen. Is deze handelwijze nog te rechtvaardigen, anders staat het met sophisticated exemplaren, die opgewaardeerd zijn met bladen uit een andere druk of met facsimilebladen. Echte schurken zijn de antiquaren die vermomde, moeilijk te herkennen facsimilebladen invoegen om zo een compleet exemplaar te kunnen aanbieden, dat slechts bij kenners als Gingerich door de mand valt. Leerzaam en vermakelijk zijn de detectiveachtige ontdekkingen (waarbij soms wormgaatjes in of de afstand tussen de kettinglijnen van het gebruikte papier het bewijs kunnen vormen). Zijn terechte verontwaardiging over dit bedrog brengt hem ertoe een bekende en nog actieve Parijse antiquaar bij naam en toenaam te noemen die zich in verband met Copernicus aan deze praktijken schuldig maakte.

Omdat exemplaren van oude boeken onderling verschillen vertonen, in ieder geval bij boeken als De revolutionibus, kon Gingerich bijna altijd gestolen exemplaren onmiddellijk herkennen. De recente diefstallen, in het bijzonder van exemplaren uit het voormalige Oostblok, hangen uiteraard samen met de hoge prijzen die exemplaren opbrengen. Tussen 1990 en 2004 kostte een exemplaar, omgerekend naar de euro, tussen €40.000 en €400.000, afhankelijk van de kwaliteit van het betreffende exemplaar. Gingerichs verzuchting: ‘Ondertussen wachten verschillende collectioneurs met ongeduld op het moment dat ze een miljoen dollar kunnen besteden aan een unsophisticated eerste druk van Copernicus' boek’, is voorspellend gebleken, want in juni 2004 bracht het geannoteerde exemplaar van de zeventiende-eeuwse astronoom John Greaves op een Londense veiling bij Sotheby's inderdaad een miljoen euro op, een resultaat waartoe zijn Annotated census zeker heeft bijgedragen.

In het bijzonder is Het boek dat niemand las leerzaam doordat de auteur in dit verslag van wetenschappelijk onderzoek zijn onhandigheden en fouten niet verheelt. Geesteswetenschappelijke arbeid eist een herhaald terugkeren naar de bronnen van het onderzoek, want naarmate het onderzoek vordert, neemt het apperceptievermogen toe en worden zaken waargenomen die bij een eerder bezoek onopgemerkt bleven. Gingerich aarzelt niet zijn langzaam voortschrijdend waarnemingsvermogen op tafel de leggen: meldt een onderzoeker als regel alleen de resultaten van zijn speurtochten, deze onderzoeker meldt ook de meanderende wegen die tot die resultaten geleid hebben, waarbij hij eigen falen niet verbergt (hij noteert regelmatig: ‘ik had niet goed gekeken’).

Een genoegen, het lezen van dit boek.

[Owen Gingerich, Het boek dat niemand las. In de voetsporen van Nicolaus Copernicus. Amsterdam 2004]