De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 295]

Over de toonbank (2)
Paul van Capelleveen

Stofbad

Op 27 juli 1901 schreef Literature dat men zich in Amerika grote zorgen maakte over de ontlezing. De statistieken toonden onomwonden aan dat de jeugd niet meer las en dat zelfs de ware liefhebber niet al te ver doordrong in de meesterwerken van bijvoorbeeld David Hume en Edward Gibbon. Van de 24 lezers die in de New York Public Library begonnen aan het eerste deel van Humes geschiedenis van Engeland, haalde er maar één het laatste deel.

New York werd door de Engelsen toch nauwlettend en met argwaan in de gaten gehouden. Zo meldde Literature op 11 mei 1901 dat de stad een discussie was begonnen over ‘a Bill for the Suppression of Small Type’, een wet ter bestrijding van het kleine letterkorps.

De lectuur van oude tijdschriften is, voor wie niet vies is van een stofbad, een verrassingstocht door het verleden, waarbij wonderlijke redenaties en bizarre feiten voor verfrissing zorgen. Tussen 1897 en 1902 verscheen in Engeland het tijdschrift Literature. Het blikveld van de literaire lezer was destijds internationaal genoeg om artikelen over Europese literatuur tot de kolommen toe te laten: Franse en Duitse uitgeversplannen werden er met regelmaat in belicht, af en toe kwam de Scandinavische literatuur in het zicht en zelfs Nederland werd zo nu en dan interessant gevonden. Is Nederland nu berucht om zijn partypillen, rond de vorige eeuwwisseling stonden we slecht aangeschreven vanwege het goedkope drukwerk. In een bericht over het jaarlijkse diner van de correctoren, gehouden op 25 februari 1899, wordt beweerd dat Shakespeares First Folio van 1623 een belabberd drukwerk is zoals de hedendaagse lezer dat niet meer hoeft te accepteren, zelfs niet ‘als het in Nederland gedrukt zou zijn’. Ook in andere jaargangen van Literature wordt Nederlands drukwerk een ‘mixed blessing’ genoemd: goedkoop en slecht.

Dan had onze koningin een betere reputatie. Op 3 september 1898 werd gemeld dat de Amerikaanse dichter John Williamson Palmer - hij is vergeten - speciaal voor dit tijdschrift een gedicht voor de inhuldiging van Wilhelmina schreef en acht pagina's daarvoor was dat lange gedicht geplaatst onder de titel: ‘Oranje boven’. Zes strofen over de Nederlandse strijd tegen het water worden gevolgd door een lofzang op de ‘flower of Peace, Child of a happy star!’. Een jaar later werden de verzamelde verslagen van de festiviteiten van 1898 in vijf kloeke banden, zo meldde het tijdschrift, aangeboden aan Wilhelmina (29 juli 1899).

De Nederlandse literatuur krijgt een bescheiden plaats in Literature. De eer wordt gered door de vermelding van Louis Couperus, die in de zomer van 1898 Londen bezocht. Veel later, op 26 november 1898 verschijnt er een bericht over het vervolg op Majesteit, dat ‘his powerful Utopian romance’ wordt genoemd. De ‘sequel’ heet Universal Peace en zag het licht (aldus Literature) ten tijde van de publicatie van ‘the Tsar's famous manifesto’. Wereldvrede verscheen echter al in november 1895. De Nederlandse auteur, zo zegt Literature, ‘repudiates any connection between the two’.

De enige andere Nederlandse auteur die door Literature wordt genoemd is J. Morgan de Groot (1868-1932), die vanwege het ontbreken van copyrightwetgeving in Nederland rond 1898 besloot alleen nog in het Engels te schrijven. Ontdekken we hier een tweede Simon

[p. 296]

van het Reve? Helaas, nee. De auteur die in 1894 en 1895 twee romans in het Nederlands publiceerde, schreef vanaf die tijd een tiental boeken in het Engels, hoewel uitgeverij Veen in 1901 nog een roman van Morgan de Groot publiceerde: De loutering van Giuseppe Botalla. Een van zijn Engelse romans, Even If, kreeg een lange recensie in Literature (21 oktober 1899). De dialogen waren stroef en saai, de details ongeloofwaardig, het verhaal liep over van de melodramatiek, maar de psychologische analyse van de vrouwelijke hoofdpersoon werd meesterlijk gevonden. Al met al werd aan deze coryfee meer aandacht besteed dan aan Couperus.

Vooromslag eerste deel van T. Morgan de Groot: De loutering van Giuseppe Botalla (1901)

Kronkelpaden naar de keerkring

Negen jaar geleden bood een jonge antiquaar mij enkele bladen aan met gedichten van P.C. Boutens. Het waren gestencilde uitgaven in verschillende lettertypes. De aanbeveling die deze bladen vergezelde, was dat het hier privé-uitgaven van Boutens zelf betrof. De herkomst was schimmig: ze waren afkomstig van een oudere antiquaar, die ze op zijn beurt had aangekocht ‘uit de omgeving van Boutens’. Deze uitgaven ontbraken echter in de bekende bibliografieën van Boutens, zoals het overzicht in de Verzamelde werken en de bibliografische kaarten van het Letterkundig Museum. Slechts een van de drie bladen die ik kon aanschaffen, was gesigneerd door Boutens en bovendien gedateerd. Duidelijk was dat het om gedichten ging die ontstonden in de eerste jaren van de Tweede Wereldoorlog,

[p. 297]

dat ze daarmee tot de laatste gedichten behoorden van de in maart 1943 overleden dichter, dat het drietal verzen uiteindelijk verscheen in zijn laatste bundel Tusschenspelen (juli 1942) en ten slotte, dat het om oorlogsuitgaven moest gaan, die aan de aandacht van bibliografen waren ontsnapt.

De laatste gedichten van Boutens behoren tot de bundel die door S. Vestdijk in hoge mate werd geprezen: ‘Zij zijn ontroerender, directer, eenvoudiger, minder gewrongen van beeldspraak, doordringender, diepzinniger en tegelijk speelscher, en dit alles met behoud van het enorme technische kunnen, dat dezen grootmeester boven alle anderen kenmerkte’ (Het Parool, 28 november 1945, p. 3). Al met al genoeg redenen om eens uit te zoeken wat deze uitgaafjes werkelijk voorstelden.

Op zoek naar de gestencilde uitgaven bleek dat noch Catalogus 210: Boutens & Leopold van Antiquariaat Schuhmacher (1983), noch De P.C. Boutens-collectie van de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg (1997), noch Karel de Clercks Uit het leven van P.C. Boutens (tweede druk, 1969) en al evenmin P.C. Boutens als uitgever door A.A.M. Stols (1942) melding maakte van deze afzonderlijke uitgaafjes. Ook andere bronnen zwegen. De drie titels waarover ik beschikte waren weinigzeggend: Lied, Lied en Liedje. De beginregels luidden: ‘Met myn oude oogen heb ik het gezien’, ‘Eén is op de waatren ons voorgegaan,’ en ‘Tusschen dag en donker’. Deze drie gedichten hebben niet alleen met elkaar gemeen dat ze door de Haagse uitgever L.J.C. Boucher werden gepubliceerd in Tusschenspelen, opmerkelijk is dat ze al eerder in druk verschenen en wel in een door J.F. van Royen ontworpen en gedrukte bibliofiele uitgave, In den keerkring. Zeven gedichten door P.C. Boutens, waaraan Van Royen werkte vanaf september 1941 tot en met februari 1942.

Van Royen bood niet alleen een nieuwe naam om verder te zoeken naar gegevens over deze uitgaven, feitelijk kwam daarmee ook de oplossing van het raadsel in zicht. De biografie van A.M. Hammacher namelijk beschreef de totstandkoming van die bundel (Jean François van Royen 1878-1942. 's-Gravenhage, 1947, p. 173-174), zij het dat daarbij slechts in het voorbijgaan aan de gestencilde uitgaven werd gerefereerd, nogal cryptisch daardoor: ‘Van Royen liet de verzen vermenigvuldigen, tot dat eindelijk, het was niet te weerhouden, op de Kunera-pers een beroep werd gedaan om een keuze van zeven verzen te drukken, als eerste boek (3de uitgave) van de Nederlandsche Vereeniging van Druk- en Boekkunst. Van Royen stelde de titels en den naam voor de verzameling voor: In den Keerkring.’ Kort na het drukken van die bundel werd Van Royen door de Duitse bezetter gevangengenomen en in juni overleed hij in het concentratiekamp te Amersfoort. De Van Royen-tentoonstelling in Museum Meermanno (1964) toonde, naast een exemplaar van In den keerkring, een ‘Blad met sonnet van P.C. Boutens met zijn handtekening’ en ‘Aantekeningen over Boutens en het drukken van “In den keerkring” van de hand van mevrouw A.F.A. van Royen, geb. Saltet’, aantekeningen waaruit Hammacher klaarblijkelijk citeerde (Jean François van Royen. 's-Gravenhage 1964, p. 25).

De gestencilde uitgaven waren misschien geen privé-uitgaven van P.C. Boutens, maar eerder van J.F. van Royen, die bij de P.T.T. waarschijnlijk kon beschikken over een stencilmachine. De verspreiding zou overigens door beiden ter hand kunnen zijn genomen. Enerzijds wijzen de handtekeningen van Boutens op enkele (maar niet alle) exemplaren op de bemoeienis van de dichter, anderzijds is het aantal exemplaren van deze gestencilde uitgaven in de nalatenschap van Van Royen in Museum Meermanno zo groot, dat hij in elk geval gezegd kan worden te hebben beschikt over een voorraadje.

Was het belangrijkste raadsel nu opgelost, nieuwe vragen drongen zich op, waarvan ik er een paar zal trachten te beantwoorden. Hoeveel gedichten werden door Van Royens toe-

[p. 298]

Eerste strofe van ‘Merel’ uit In de keerkring (1942)

doen gestencild? Waarom zijn er stencils in verschillende lettertypes? Hoeveel exemplaren werden van deze gedichten gedrukt? Waarom hebben ze titels die onderling verwisselbaar lijken? Zijn de gedichten alleen in kleine kring verspreid? En wanneer werden deze gedichten precies uitgegeven?

Om met de laatste vraag te beginnen: ondertekening en datering wijzen beide op najaar (oktober en december) 1940. De gedichten stonden Van Royen ter beschikking toen hij begon met ontwerpen en drukken van In den keerkring, maar omdat het drukproces veel tijd vergde, kan het zijn dat hij ze heeft laten stencilen juist in die periode om Boutens tegemoet te komen. Met andere woorden: de uitgaven dateren in elk geval van voor februari 1942 en waarschijnlijk van een jaar eerder. Er zijn van dezelfde gedichten ook typoscripten in de nalatenschap van Van Royen overgeleverd, die interessant zijn omdat zij wijzigingen in handschrift bevatten. De gewijzigde teksten komen overeen met die van de gestencilde uitgaven. De typoscripten zijn dus ouder, maar dragen, opvallend genoeg, wel de titels die ze in de gestencilde uitgaven meekregen en daarmee wijken de titels af van In den keerkring: tweemaal ‘Lied’ werd daarin ‘Hymne’.

Sinds mijn eerste aankoop verwierf ik nog een gesigneerd stencil en onderzocht ik wat er in openbare collecties is bewaard. Van zes verschillende gestencilde uitgaven (zie de bibliografie) heb ik in totaal 21 exemplaren aangetroffen: drie stencils zijn in slechts één exemplaar overgeleverd (nr. 3, 5 en 6), van een ander zijn drie exemplaren gevonden (nr. 4) en dan zijn er nog twee stencils waarvan zes (nr. 2) of negen (nr. 1) exemplaren resteren. Ze zijn verspreid over vier verschillende verzamelingen (waarvan drie openbaar), maar vijf van de zes exemplaren van nr. 2 bevinden zich in één collectie: Museum Meermanno, de enige verzameling met een complete set bovendien. Een voorzichtige gok is dat zes stencils onder leiding van Van Royen najaar 1940-najaar 1941 vervaardigd zijn in een oplage van circa 25 exemplaren. Het was voor al deze gedichten de eerste ‘druk’.

Boutens heeft drie keer zo'n stencil gesigneerd (eenmaal nr. 1 en tweemaal nr. 4). Er zijn vijf stencils in lettertype A en één in lettertype B en dat is het enige stencil op papier met een watermerk: ‘Eendracht vnf’ (voor de andere stencils is machinaal vervaardigd houthoudend papier zonder watermerk gebruikt). De lettertypes komen niet overeen met die van Boutens' typoscripten. Of de twee verschillende lettertypes kunnen duiden op het gelijktijdig gebruik van verschillende typmachines of juist op een tijdsverloop tussen het stencilen van de verschillende gedichten, is een vraag die niet beantwoord kan worden.

Van twee gedichten uit In den keerkring zijn geen gestencilde versies gesignaleerd: een sonnet met beginregel ‘Nu er geen plaats bleek voor uw oud karkas’ en het gedicht ‘Rosa sub rosa’. Wel is één stencil gevonden met een gedicht dat niet in In den keerkring is gepubliceerd (nr. 6). Er kunnen meer stencils hebben bestaan en zeker kunnen er meer exemplaren opduiken, maar voorlopig moeten we het doen met de lijst hiernaast.

[p. 299]

Laatste strofe van ‘Lied’ (bibliografie nr. 4)

Eerste strofe van ‘Lied’ (bibliografie nr. 1)

Bibliografie van gestencilde uitgaven

Volgorde en nummering naar In den Keerkring.

Lettertype A is groot, gebruikt voor ij een y of i en j, en heeft de accenten (grave en écu) iets links van het midden boven de klinkers e en o.

Lettertype B is kleiner, gebruikt ij, en plaatst de accenten midden boven de klinkers.

Gebruikte afkortingen: kb (Koninklijke Bibliotheek, Collectie Willem Pijper), mm (Museum Meermanno, Collectie Van Royen), PvC (Collectie auteur), vu (Vrije Universiteit, Boutensdocumentatie van mevr. C.C.V. van Lier-Schmidt Ernsthausen), idk (In den keerkring), T (Tusschenspelen).

1 LIED

[Met myn oude oogen heb ik het gezien,]

296×211 mm. [4] p.: [1] blanco, [2-3]: titel, tekst, [4]: blanco.

Lettertype: A. Het accent écu op ‘vóordien’ (regel 39) is in potlood aangebracht.

Autopsie: 9 exx. (kb [134 A 4/74 no. 2], mm [vr 103:1 D 2-6: 5 exx., vr 103:1 E 4: 295×210 mm], PvC: 2 exx.).

* Gesigneerd en gedateerd in zwarte inkt onder laatste regel, links: Oct. 40 [rechts:] P.C. Boutens (Ex.: PvC).

* Met doorhalingen en aantekeningen in handschrift van Willem Pijper (Ex.: kb).

* Met aantekeningen in potlood van Van Royen op p. [1]: schets voor lay-out van ‘Liedje [Tusschen dag en donker]’ (Ex.: mm [vr 103:1 D 2]). IDK, p. 10-11 [‘Hymne I’]; T, p. 81-83 [aangeduid met begin eerste regel].

2 LIEDJE

[Tusschen dag en donker]

209×148 mm. [4] p.: [1] blanco, [2-3]: titel, tekst, [4]: blanco.

Lettertype: A.

Autopsie: 6 exx. (mm [vr 103:1 E 6-10: 5 exx.], PvC).

IDK, p. 12-13 [‘Vizioen’; schets hiervoor op ex. van nr. 1 (zie boven)]; T, p. 84-85 [‘Vizioen’]

3 MEREL

[Daareven sloeg de merel uit]

296×210 mm. [4] p.: [1] blanco, [2-3]: titel, tekst, [4]: blanco.

Lettertype: A.

Autopsie: 1 ex. (mm [vr 103:1 E 5]).

IDK, p. 14-15; T, p. 98-100.

4 LIED

[Eén is op de waatren ons voorgegaan,]

294×211 mm. [4] p.: [1] blanco, [2-3] titel, tekst, [4] blanco.

Gedateerd op p. [3]: 21 December 1940.

Lettertype: B. Watermerk: Eendracht vnf (Vereeniging van Nederlandsche Papierfabrikanten, waarschijnlijk Van Gelder Zonen).

Autopsie: 3 exx. (mm [vr 103:1 E 3], PvC, vu [Boutensdoc, Inv. nr. 1705]).

* Gesigneerd in zwarte inkt onder de datum: P.C. Boutens (Exx.: PvC, vu).

IDK, p. 18-19 [‘Hymne II’, gedateerd]; T, p. 78-80 [aangeduid met begin eerste regel, niet gedateerd].

5 KERSTBOODSCHAP

[Ook nu, als altijd weêr, drong even door]

295×209 mm. [4] p.: [1] blanco, [2-3] titel, tekst, [4] blanco.

Lettertype: A.

Autopsie: 1 ex. (mm [vr 103:1 D 1]).

IDK, p. 20-21; T, p. 86-88.

6 SONNET

[Gij werdt zoo na aan 't hart van moeder zee getogen,]

294×207 mm. [2] p.: [1] tekst, [2] blanco.

Lettertype: A (motto in kleiner korps).

Autopsie: 1 ex. (mm [vr 103:1 E 2].

T, p. 11 (Niet in IDK).