De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 202]

Gentlemen prefer blondes...
Duitse pornopamfletten in oorlogspropaganda
Gerard Groeneveld

Auto's, drank, sigaretten, kleding, tijdschriften, vakanties: met seks verkoopt het allemaal een stuk gemakkelijker. Dat billen en borsten als glijmiddel voor de consument worden gebruikt, is bijna zo oud als de handel zelf. Maar seks bleek ook heel geschikt als oorlogspropaganda, zoals de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog merkten. In hun handen groeiden pornografische pamfletten uit tot een geraffineerd instrument om het moreel van de vijand te ondermijnen. En net als in commerciële reclame miste dit zijn doel niet.

Het merendeel van die pamfletten heeft de oorlog niet overleefd. Klimaat en oorlogsomstandigheden zorgden ervoor dat er weinig van het kwetsbare papier overbleef. Wat na zoveel jaren nog resteerde was in veel gevallen te danken aan de bewaarzucht van ex-soldaten en verzamelaars. Een enkel archief, zoals het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, legde een eigen collectie aan. Ook de Library of Congress in de Verenigde Staten bezit een collectie Duitse erotische oorlogspropaganda, die in 1948 nog zo aanstootgevend werd geacht dat ze zorgvuldig achter slot en grendel werd bewaard.¹ Wie nu op zoek gaat naar die stukjes papieren propaganda komt al snel terecht bij veilingen en antiquariaten en zal niet zelden diep in de buidel moeten tasten om deze bijzondere documentatie te bemachtigen. Maar wie dat ervoor over heeft, houdt een fascinerend stukje oorlogsgeschiedenis in handen. Dit verhaal over het gebruik van erotische pamfletten door het Duitse leger tijdens de Tweede Wereldoorlog is daarvan een voorproefje.

Pin-ups voor de jongens aan het front. Terwijl soldaten hun leven wagen aan het front doen de theaters, nachtclubs, restaurants, bars en warenhuizen goede zaken.

1 Paul M.A. Linebarger, Psychological Warfare. Washington 1948, p. 137.

[p. 203]

[p. 204]

Propaganda is uit moderne oorlogsvoering niet meer weg te denken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kregen de Duitsers op dit gebied een pijnlijk lesje van de Engelsen. De Britse premier David Lloyd George benoemde in 1918 de krantenmagnaat Lord Northcliffe als hoofd van Crewe House, van waaruit intensieve propaganda-acties tegen de Oostenrijks-Hongaarse coalitie en Duitsland werden ondernomen.² Northcliffe concentreerde zich aan het westelijk front vooral op de oorlogsmoede Duitse troepen. Met pamfletten die vanuit vliegtuigen en ballonnen boven de vijandelijke linies werden uitgestrooid, probeerde hij de Duitse vechtlust onder druk te zetten. In de laatste maanden van de oorlog werden op die wijze miljoenen vlugschriften verspreid. De inhoud kwam veelal op hetzelfde neer: goede behandeling van Duitse krijgsgevangenen, de kwaadaardigheid van de Duitse keizer en het Pruisische militarisme in het bijzonder en de zinloosheid van het verlengen van de oorlog. Grote ophef maakten de Britse propagandapamfletten van het enorme aantal troepen dat dagelijks vanuit de Verenigde Staten arriveerde.³

Het resultaat van dit papieren offensief was voor de geallieerden zeer bemoedigend. De morele weerstand van de Duitse soldaten brokkelde geleidelijk af. De Duitse generaal Marwitz meldde in juni 1918 dat de discipline, ‘het fundament van ons leger’, ernstig aangetast was.⁴ Een Brits militair inlichtingenrapport uit hetzelfde jaar beschreef hoe 1450 soldaten van de Duitse Tweede Gardedivisie, een elite-eenheid, krijgsgevangen werden gemaakt en dat dit lot hen in een buitengewoon opgewekte stemming bracht.⁵ Veldmaarschalk Paul von Hindenburg achtte het propagandagevaar zelfs zo groot dat hij zich op 2 september 1918 in een apart communiqué tot Duitse soldaten en burgers richtte: ‘We zijn in een verschrikkelijk gevecht met onze vijanden verwikkeld. Als aantallen alleen de uitkomst van de oorlog bepaalden, zou Duitsland reeds lang verslagen zijn. De vijand weet echter dat Duitsland en zijn bondgenoten niet slechts met wapens verslagen kunnen worden. De vijand weet dat de mentaliteit die onder onze troepen heerst, ons onoverwinnelijk maakt. Daarom is hij begonnen om zich, naast militaire strijd, ook te richten op de Duitse geestkracht. Hij wil de Duitse geest vergiftigen en gelooft dat onze militaire macht zal eindigen wanneer de geest vernietigd is. We moeten dit plan van de vijand niet te licht opvatten... Daarom, Duitse soldaten en burgers, als een van de vergiftige stukken u bereikt in de vorm van een pamflet of gerucht, bedenk dan dat het van de vijand komt...’⁶

Na de oorlog gaf de veldmaarschalk volmondig toe, dat Duitse soldaten dachten dat de vijandelijke propaganda niet alleen uit leugens bestond. Die vergiftigde niet alleen hun geest, maar ook die van anderen met wie zij in contact stonden, concludeerde hij⁷ Zijn ondergeschikte, generaal Ludendorff, vergeleek de vijandelijke propaganda met een slang die een konijntje hypnotiseerde.⁸ Ludendorff was ervan overtuigd dat Duitsland niet op het slagveld, maar op het politieke vlak verloren had. Een opvatting die later ook door de nazi's omarmd werd.

Onder de Duitse soldaten die aan den lijve de gevolgen van de Britse oorlogspropaganda ondervonden, bevond zich Adolf Hitler. In zijn boek Mein Kampf beschreef hij wanneer hij voor het eerst aan het front met propagandapamfletten in aanraking kwam: ‘In den zomer van het jaar 1915 kregen wij de eerste vijandelijke strooibiljetten in handen. De inhoud daarvan was bijna altijd dezelfde, al was er wel eens eenige variatie in den opmaak. [...] Over het algemeen wekten deze pogingen destijds enkel onzen lachlust op. Men las de pamfletten en stuurde ze daarna dóor naar de hoogere instanties achter het front, waarna ze in het vergeetboek raakten, tot de wind wederom een lading van boven in onze loopgraven liet dwarrelen; het waren namelijk meestal vliegtuigen, die deze blaadjes overbrachten.’⁹ Voor zijn ogen zag Hitler hoe de Britse propaganda bijvoorbeeld een wig wist te drijven tussen

2 Philip M. Taylor, British Propaganda in the Twentieth Century: Selling Democracy. Edinburgh 1999, pp. 22-23.

3 Campbell Stuart, Secrets of Crewe House: The Story of a Famous Campaign. 3^rd edition, London 1920, pp. 94-95.

4 George G. Bruntz, Allied Propaganda and the Collapse of the German Empire in 1918. (Hoover War Library Publications, Nr. 13). Stanford 1938, p. 218.

5 Op. cit., p. 218.

6 Op. cit.., p. 214.

7 Sidney Rogerson, Propaganda in the Next War. London 1938, p. 103.

8 Ernest K. Bramsted, Goebbels und die nationalsozialistische Propaganda 1925-1945. Frankfurt am Main 1971, pp. 25-26.

9 Adolf Hitler, Mijn Kamp. Amsterdam [1939], pp. 223-224.

[p. 205]

de Pruisische en de Beierse troepen: ‘De vijandelijke propaganda in deze richting wist reeds van 1916 af, besliste successen te behalen.’

Hoewel de Duitsers ooit in 1914 zelf als eersten gebruikmaakten van het pamflet als propagandamiddel, hadden ze tijdens het verdere verloop van de Grote Oorlog geen passend antwoord op de Britse oorlogspropaganda. Voorzover ze enige pogingen in het werk stelden, waren die amateuristisch en weinig doeltreffend. De legerleiding zag aanvankelijk geen heil in psychologische oorlogsvoering en verwachtte veel meer van de conventionele militaire middelen, zoals kanonnen, tanks, vliegtuigen en gifgas. Toen de Duitse generaals in de gaten kregen dat de vijandelijke propaganda wel doeltreffend bleek, was het te laat. Het kwaad was al geschied.

De geallieerde propaganda deelde uiteindelijk niet de beslissende klap uit, maar zorgde, samen met de hongerblokkade rond Duitsland en de inmenging van de Verenigde Staten, wel voor een sneller einde van de inmiddels vier jaar voortwoekerende massa-slachting.

De oorlog had Hitler veel geleerd. Hij had altijd al een bijzonder belang gesteld in de werking van propaganda, maar in de loopgraven ontdekte hij pas, ‘welke geweldige resultaten een goed gehanteerde propaganda weet te bereiken’.¹⁰ Onder zijn regime zou hij van propaganda geen half werk maken. Joseph Goebbels' professioneel georganiseerde propagandaministerie groeide tijdens het Derde Rijk uit tot een uiterst geraffineerd instrument voor Hitlers politieke doeleinden. Vanaf het begin van de Tweede Wereldoorlog was propaganda een zelfstandig legeronderdeel binnen de Wehrmacht geworden en het pamflet een van haar geduchtste instrumenten ten behoeve van de psychologische oorlogsvoering.

De Duitse oorlogspropaganda was een zaak van het Oberkommando der Wehrmacht (okw) en het Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda (rmvp) van Goebbels.¹¹ Beide organisaties werkten nauw samen, maar hadden hun eigen verantwoordelijkheden. De zogenoemde Kampfpropaganda in het oorlogsgebied (aanvankelijk Aktivpropaganda genoemd) richtte zich op de bevolking in de bezette gebieden en op de vijandelijke legers en werd geleid door het okw en de daaraan ondergeschikte Propagandakompanien (pk), die tevens verantwoordelijk waren voor de berichtgeving van de fronten. Deze pk-eenheden, bestaande uit tot soldaat opgeleide vaklieden, bevonden zich bij alle strijdende Duitse legeronderdelen: Heer, Luftwaffe, Marine en Waffen-ss. Hoofd van de propagandatroepen was Hasso von Wedel, die aan het eind van de oorlog als generaal-majoor een complete propagandadivisie zou aanvoeren.

De pamflettenoorlog had binnen de pk hoge prioriteit. Veel tijd werd gestoken in verschillende manieren om die vliegende blaadjes te distribueren. De grootste massa vlugschriften kon alleen per vliegtuig worden afgeworpen.¹² Nadeel van deze methode was dat op grote hoogte moest worden gevlogen en dat veel pamfletten door de wind ver buiten hun doelgebied terechtkwamen. Een andere manier was het gebruik van ballonnen, die door middel van een tijdmechanisme een springlading lieten ontploffen waardoor de lading boven het vijandelijke gebied dwarrelde. Veel nauwkeuriger waren granaten die via artilleriegeschut naar de vijandelijke linies werden geschoten en daar boven de hoofden van de soldaten met een doffe knal explodeerden. Met het wegvallen van de Luftwaffe tijdens de laatste maanden van de oorlog raakte een speciale raketwerper in zwang, die een draagwijdte had van 3000 meter.

Naast distributie was een nauwkeurige beeldvorming van de doelgroep van groot belang. De eerste stap was het vergaren van zoveel mogelijk informatie over de vijandelijke troepen die het doelwit vormden. Met informatie van militaire inlichtingendiensten, ver-

10 Ibidem, p. 208.

11 Zie voor een overzicht van de Duitse legerpropaganda: Gerard Groeneveld, Kriegsberichter: Nederlandse SS-oorlogsverslaggevers 1941-1945. Nijmegen 2004; Ortwin Buchbender/Horst Schuh, Die Waffe, die auf die Seele zielt: Pschylogische Kriegführung 1939-1945. Stuttgart 1983; Michael Balfour, Propaganda in War 1939-1945: Organisations, Policies and Publics in Britain and Germany. London 1979 en Hasso von Wedel, Die Propagandatruppen der Deutschen Wehrmacht. Neckargemünd 1962.

12 Buchbender/Schuh, op. cit., pp. 35-46.

[p. 206]

kenningsrapporten, ondervraging van krijgsgevangenen en overlopers of buitgemaakte stukken werd een specifiek vijandbeeld gecreëerd, waarmee de te volgen strategie en tactiek konden worden bepaald.¹³ Goede informatie was een absolute voorwaarde voor doeltreffende propaganda. De beeldvorming was erop gericht de zwakke plekken van de vijand bloot te leggen om die vervolgens met passende propaganda te bewerken. Globaal geredeneerd bestond de achilleshiel van elke soldaat in het veld uit angst, wantrouwen en honger.¹⁴ Maar de Wehrmachtpropagandisten hadden gedetailleerdere informatie nodig. Wat was de achtergrond van de vijandelijke soldaten, waar spraken ze over, wat vreesden ze? Voordat een goede tekst en een geschikte afbeelding voor een pamflet konden worden gemaakt, was een nauwkeurige analyse noodzakelijk. Aan wie heb ik wanneer, waar, wat, hoe en waarmee te zeggen, was de standaardvraag voor de Kampfpropagandisten.

Een vast uitgangspunt was dat de inhoud van het pamflet beslist niet gekunsteld of gecompliceerd moest zijn. Hoe simpeler en duidelijker de boodschap, hoe doeltreffender de werking. Daarnaast mikte men vooral op het gevoel. Mensen waren nu eenmaal het sterkst aan emoties onderworpen en die dienden opgeroepen te worden. Het liefst primitief, want subtiliteit werkte in Kampfpropaganda niet. Verder was het toverwoord van propaganda herhaling. Geen afwisseling: aan een propagandathema dat zich als effectief bewezen had, moest worden vastgehouden.¹⁵

Erotisch pamflet waarmee de Duitsers de Engelse en Franse soldaten probeerden uit elkaar te drijven.

13 Ibidem, pp. 34-35.

14 Zie hiervoor het werk van Wehrmachtpsycholoog Karl Pintschovius, Die seelische Widerstandskraft im modernen Kriege. Berlin 1936.

15 Buchbender/Schuh, op. cit., p. 35.

[p. 207]

Pamfletten die zich expliciet richtten op onderbuikgevoelens bevonden zich aan het begin van de oorlog nog in een experimentele fase. De primeur was voor de Fransen. De Wehrmachtpropaganda hamerde in die tijd slechts op één hoofdthema, namelijk het uiteendrijven van de Engelsen en de Fransen. Bijvoorbeeld door er telkens op te wijzen dat het de Engelsen waren die de Fransen de oorlog hadden ingedreven.

Hans-Leo Martin was destijds verbindingsofficier van het okw bij Goebbels' propagandaministerie. Hij kreeg de opdracht ervoor te zorgen dat een nieuw erotisch pamflet, dat al sinds januari gereed was, in grote hoeveelheden over de Franse troepen werd uitgestrooid. Het ging om twee series van zes transparante kaarten. Op de eerste waren aanstormende Franse soldaten afgebeeld die in prikkeldraad verstrikt raakten.¹⁶ De tekst las: ‘Où le Tommy est-il resté?’ Verder was er niets op te zien, maar wie de kaart tegen het licht hield of met water bevochtigde, zag een pornografisch tafereel waarin een geklede Britse officier en een half ontklede Française figureerden.¹⁷ Terwijl de Franse poilu's sneuvelden, vermaakten de Britse bondgenoten zich opperbest met de dames in kroegen en bordelen, of belaagden ze brutaal op straat. Vanaf april tot en met juni 1940 bezorgde de Luftwaffe de eerste serie boven de Franse stellingen. Naar schatting zijn zo'n 800.000 van deze pamfletten verspreid. ‘Meesterlijke pornografie’, vond Martin: ‘De pamfletten werden natuurlijk door de in hun Maginotlinie schuilende soldaten ijverig verzameld. Men trof ze later onder krijgsgevangenen in ruime mate aan. Dat ook Duitse soldaten zich aan deze verzamelwoede schuldig maakten, spreekt vanzelf.’¹⁸ Martins herinneringen aan deze pamflettenactie worden gestaafd door een contemporain situatierapport van de Wehrmachtpropaganda. Dit berichtte op 31 mei 1940 dat onder talrijke Franse krijgsgevangenen deze doorzichtige kaarten gevonden werden.¹⁹

16 Klaus Kirchner, Flugblätter aus Deautchland 1939/1940: Bibliographie-Katalog, (Flugblatt-Propaganda im 2. Weltkrieg, Europa, Band 2). Erlangen 1982, pp. 111-116.

17 Het woord ‘pornografisch’ voor deze oorlogspropaganda komt zestig jaar later wellicht wat gechargeerd over. De pornografie van nu staat in geen verhouding meer tot de plaatjes die toen als gewaagde erotiek werden gezien. De seksuele moraal heeft inmiddels een wat gemakkelijker zittende jas aangetrokken.

18 Hans-Leo Martin, Unser Mann bei Goebbels: Verbindungsoffizier des Oberkommandos der Wehrmacht beim Riechspropagandaminister 1940-1944. Neckargemünd 1973, p. 86. Overigens verspreidde de Britse ‘zwarte propaganda’ eveneens pornografische pamfletten. De Britten vonden bewijzen dat onder de Duitse soldaten in Noord- en West-Afrika ‘vieze plaatjes’ circuleerden, die ‘menige maagd in haar graf deed omdraaien’. Het Britse pornopamflet had een ‘besliste onanistische waarde’, waardoor soldaten en officieren serieuze pogingen zullen ondernemen om een exemplaar voor eigen gebruik te bemachtigen. Zij zullen er niet één maar meer keren naar kijken en zo hun gedachten naar huis laten gaan, ‘waar hun aanwezigheid dringed gewenst is als zij hun vrouwen en dochters tegen verkrachting willen beschermen, of hen willen behoeden voor slavenwerk in de fabrieken’. Een Brits inlichtingrapport meldde dat een pornografisch pamflet met signatuur H. 714, dat onder Duitse soldaten in Denemarken werd verspreid, goed circuleerde. Dergelijke pamfletten stuitten binnen Britse legerkringen op verzet. Zo liet Sir Robert Bruce Lockhart, Director General of Political Warfare, in een momo aan Sefton Delmer, hoofd van de Britse ‘zwarte propaganda’, weten bezwaren tegen distributie te hebben. Zie Rod Oakland, ‘Black Propaganda and Pornography’. In: The Falling Leaf, No. 164, Spring 1999.

19 Kirchner, op. cit., p. 277.

[p. 208]

Van de tweede, mogelijk nog pikantere serie, werden bijna tweeënhalf miljoen kaarten afgeworpen. De voorstelling is persoonlijker gemaakt door de poilu af te beelden met een foto van zijn vrouw of verloofde in de hand, terwijl hij smartelijk in de puinhopen ligt te sterven. In het pornografische tafereel is overduidelijk te zien dat de Engelsman zich dit keer met zijn vrouw bezighoudt. Werner Stephan, een van Goebbels' naaste medewerkers, schreef later dat zijn baas uitzinnig van vreugde raakte wanneer hem het succes van deze obscene kaarten gemeld werd. Zelfs de Führer sprak zijn lof uit over deze pikante propagandakaarten.²⁰

De Wehrmachtpropaganda kreeg kennelijk de smaak te pakken. In een nieuwe, niet verspreide serie gingen de ontwerpers nog een stap verder. Op deze kaarten, met de titel ‘Les mylords á l'étappe’, vergrepen de Engelsen zich schaamteloos aan de Française, ook al waren daar kinderen of de zojuist uit krijgsgevangenschap teruggekeerde echtgenoot getuige van. De Duitsers mikten op reacties van zowel woede als lust. In de toekomst zouden ze nog vaker gebruik maken van dit procédé om de geestelijke weerkracht van de vijand aan te tasten.

Maar het kon nog erger. Aan een ander pamflet, waarvan tot dusver niet kon worden aangetoond dat het ook verspreid is, voegden de bedenkers een antisemitisch aspect toe. Op de afbeelding staat een naakte, blonde vrouw voor de spiegel. Zij is getooid met een Engelse helm en houdt een uitgave van The Times in haar hand. Haar spiegelbeeld toont haar niet zelf, maar een overduidelijk joodse vrouw. De titel van The Times wordt daar ‘Semit’. Een vileine vondst, waarvan de verrassing nog eens versterkt wordt doordat dit pamflet bedoeld was om als puzzel in een envelop onder de Fransen te worden verspreid. Slechts een enkel exemplaar is hiervan overgeleverd. Naar de reden waarom dit pamflet niet werd verspreid, kan men slechts gissen. Mogelijk vereiste de toen heersende politiek-militaire situatie een andere aanpak, vond men de afbeelding uiteindelijk toch te platvloers of veronderstelde men de werking nihil.

Nadat Hitlers bliksemveldtocht in het westen met succes was afgerond werd de Wehrmachtpropaganda geen rust gegund. De oorlog zette zich voort op de Balkan, Kreta, in Afrika en boven Groot-Brittannië. Vanaf 22 juni 1941 werd het Rode Leger doelwit. Tot aan het einde van de oorlog werden de Russische soldaten met miljoenen pamfletten in allerlei vormen bestookt.²¹ Militairen van het Rode Leger werden aangespoord de strijd te staken en zich over te geven met het vooruitzicht van een goede behandeling als krijgsgevangene, uitstekend eten en een prima medische verzorging. Natuurlijk vergat men niet de hopeloosheid van de militaire situatie of de corruptie en verdorvenheid van hun leiders te vermelden. Vooral de militaire commissarissen moesten het ontgelden. Antisemitisme was eveneens een regelmatig terugkerend onderwerp in de tekst en afbeeldingen van de pamfletten. Maar pornografie, zelfs in de lichtste vorm, bleef hierbij achterwege. De Russische soldaat bleek in de opvatting van de Wehrmachtpropaganda vatbaarder voor voedsel en veiligheid, dan voor seks.

Andersom was dat wel het geval: de Russen vervaardigden ingenieuze pamfletten met prikkelende plaatjes waarin de Duitse soldaten duidelijk werd gemaakt dat zij aan het front hun leven op het spel zetten, terwijl thuis hun vrouw of zuster ten prooi viel aan wellustige officieren en partijbonzen.²² Ook het gegeven dat veel buitenlandse arbeiders zich in Duitsland ophielden werd listig door de Russen uitgebuit. ‘Zij nemen jullie plaats in’, waarschuwden hun pamfletten. Een veelvuldig gebruikte techniek bij de lay-out was het maken van fotomontages, zoals in de zeer artistiek opgemaakte Front-Illustrierte.²³

Na enkele jaren oorlogsvoering moesten de Kampfpropagandisten nog steeds opboksen tegen de vooroordelen die er ten aanzien van hun vak bestonden onder de reguliere Wehr-

20 Ibidem, p. 278 en Ortwin Buchbender en Horst Schuh, Heil Beill Flugblattpropaganda im Zweiten Weltkrieg. Dokumentation und Analyse, Stuttgart 1974, pp. 194-195.

21 Interessant in dit verband is het boek van Ortwin Buchbender: Das tönende Erz: Deutsche Propaganda gegen die Rote Armee im Zweiten Weltkrieg, Stutgart 1978.

22 Klaus Kirchner, The Leaflet Collector: Magazine and Auction No2, Propaganda Leaflets and Newspapers in War, pp. 204-208.

23 Kirchner, The Leaflet Collector, pp. 194-199. Zie ook: Deel 13 van Kirchners serie, Leaflets from the USSR 1941-1945: Front-Illustrierte.

[p. 209]

Dienstplichtontduikers die thuis de meisjes inpikten, waren meer dan eens onderwerp van de Duitse pamfletpropaganda.

machtsoldaten. Vooral het traditionele officierskorps was hierin hardleers en stond zeer sceptisch tegenover het nieuwe legeronderdeel.²⁴ Propagandagranaten en luidsprekeracties trokken al snel vijandelijk vuur aan. Iets wat in een rustige frontsector, waar troepen moesten bijkomen van de gevechten, niet werd gewaardeerd. Vaak werd er getwijfeld aan het nut van de propaganda: ‘Waar blijft dan die uitwerking van de stomme propaganda? De vijand schiet vaker en beter dan daarvoor!’²⁵ Zelfs als kon worden aangetoond dat de propaganda zijn bloedbesparende werking had gedaan, doordat er aantoonbaar veel vijandelijke soldaten waren overgelopen, bleef de scepsis bestaan. De gedachtegang van Goebbels en die van de generale staflagen wat propagandaopvatting aanging nog mijlenver uit elkaar.

Dat betekende geenszins dat het werk van de Wehrmachtpropaganda verminderde. Integendeel, die breidde juist uit met een enorme personeelssterkte. In 1943 telden de Propagandakompanien zo'n 15.000 man. Vanaf dat jaar kwam het accent binnen de pk steeds meer op de Kampfpropaganda te liggen en het pamflet speelde daarbij een belangrijke rol.²⁶

Met de komst van de geallieerden op het Europese strijdtoneel was dat goed te merken. Na de landing op Sicilië in 1943 en een jaar later op de kusten van Normandië nam de propagandaoorlog aan dit front in hevigheid toe. De ss-Standarte Kurt Eggers, de pk-eenheid van de Waffen-ss die geleid werd door Gunter d'Alquen en die korte verbindingslijnen onderhield met Reichsführer-ss Heinrich Himmler, kreeg een steeds grotere greep op alle Kampfpropaganda.²⁷ Onder de codenamen Südstern en Skorpion-West startten de ss'ers een enorm propagandaoffensief in respectievelijk Italië en West-Europa. Alles werd in het werk gesteld om het moreel van de oprukkende geallieerden aan het wankelen te brengen.

Daarbij bewees het gebruik van seks in de pamfletten goede diensten. De doelgroep

24 Martin, op. cit., pp. 122-123.

25 Ibidem.

26 Von Wedel, op. cit. p. 65.

27 Groeneveld, Kriegsberichter, pp. 93 en 95 en Ortwin Buchbender en Horst Schuh, Heil Beil! Flugblattpropaganda im Zweiten Weltkrieg: Dokumentation und Analyse, Stuttgart 1974, pp. 50-51.

[p. 210]

bestond voornamelijk uit de immer naar seks hongerende Amerikaanse en Britse soldaten, ofschoon er met de geallieerden meer nationaliteiten vochten, zoals Fransen, Marokkanen, Brits-Indiërs, Nieuw-Zeelanders, Ghurka's en Polen. Maar voor hen had de pk een aangepast propagandamenu in petto.

In Italië bleek al snel dat zogenoemde overloperpropaganda, waarmee de Duitsers aan het oostfront zulke successen hadden geboekt, bij de Amerikanen en Engelsen geen weerklank vond. In een rapport van de Wehrmachtpropaganda in Italië aan Himmler van 27 april 1944 werd dit nog eens bevestigd.²⁸ Wel stelden de Duitsers uit ondervragingen van gevangenen vast dat de oorlogsmoeheid was toegenomen. Andere propagandathema's hadden wel wortel geschoten. Zo was onder krijgsgevangenen steeds vaker de opvatting aangetroffen, dat het niet loonde om voor de doelstellingen van de bolsjewisten te sterven, zoals dat door de Duitse propaganda steeds weer werd benadrukt. Datzelfde gold voor de antisemitische propaganda. De makers van de pamfletten gebruikten een drietal tactieken. In de eerste plaats zochten ze het in het contrast tussen leven en dood. Zo fabriceerden ze een serie Life-pamfletten die aan de ene kant een foto van een volledig ontklede dame op de cover van het Amerikaanse tijdschrift Life toont met de datum ‘October 1944’ en aan de keerzijde als titel Death met de foto van een doodshoofd met een Amerikaanse, dan wel Britse helm. Eronder de tekst ‘Doomsday 1944’.

Die contrastwerking deed het goed. Steeds weer werd in pamfletten het verband tussen leven en dood gelegd, waarbij het ging om het redden van het naakte bestaan, of een verwijzing naar het leven zoals dat thuis op de soldaten wachtte. Een opvallend vlugschrift uit de koker van Südstern dat niet zozeer met seks werkte, maar wel hierop aansloot, was: ‘The Po is waiting for you’. De voorkant oogde als een spetterende vakantiefolder waarop een appetijtelijke Italiaanse uitnodigend een mand druiven presenteert. Het goede, luie leventje wachtte de geallieerden op, die waarschijnlijk veronderstelden dat de veldtocht in Italië meer leek op een toeristisch uitstapje dan op een echte oorlog. De waarheid was anders. Om vrijwel elke heuveltop moesten de geallieerden hard vechten en iedere verovering kostte tienduizenden soldaten het leven. Dat maakte de achterkant van het pamflet heel duidelijk. Daarop houdt de dood tijdens de oversteek van de rivier zegevierend een Britse en een Amerikaanse helm hoog, terwijl de soldaten in hun boten aan flarden worden geschoten. Volgens een hoge Engelse officier was dit een van de succesvolste pamfletten van de Duitse propaganda, dat ertoe leidde dat verschillende Britse en Amerikaanse bataljons tijdelijk weigerden te vechten.²⁹

Andere pamfletten zinspeelden op een niet onwaarschijnlijk bestaan als blijvende invalide. Gentlemen prefer blondes... but blondes don't like cripples was een kleurrijk, fraai geïllustreerd pamflet, met aan de voorkant een filmster-achtige, zwoele blonde vamp en op de achter-kant een in sombere bruintinten uitgevoerde afbeelding van een soldaat zonder been op krukken.

Vermeende ontrouw van vrouw of verloofde was een tweede geliefde tactiek van de Kampfpropaganda. Een verleidelijke illustratie met een bijbehorend verhaaltje op de keerzijde over hoe moeilijk het was om thuis onder alle verlokkingen de kuisheid te bewaren, moest twijfel zaaien in de harten van de frontsoldaat. In Mirror-Wise - A Precarious Story bezwijkt Joan voor de toenadering van haar goede vriend Bob. Terwijl ze hem hartstochtelijk kust, kaatst de slaapkamerspiegel haar het beeld terug van haar echtgenoot John, die als soldaat in de armen van de dood gewurgd wordt. In It was a nice evening with drinks, kisses - and then a gorgeous night... ligt de vrouw van Joe Jones half ontkleed op de sofa. Terwijl haar man al maandenlang in een kille, modderige schuttersput, ergens in West-Europa tegen

28 Rapport Kampfpropaganda in den Feind, ii. Italienische Front, 27 april 1944, pp. 5-6. ns19-2449, Bundesarchiv Berlin.

29 Buchbender/Schuh, Heil Beil!, p. 180.

[p. 211]

een ‘koppige vijand’ vecht, denkt zij steeds minder aan hem: ‘Ze draait niet eens meer zijn foto om als een andere man bij haar blijft en haar in zijn armen neemt.’

In Monte Cassino 1944 van Matthew Parker wordt dat beeld bevestigd: ‘De Duitse benadering van hun Amerikaanse en Britse vijanden speelde vooral in op de angsten en zorgen die alle fronttroepen ver van huis kwelden. [...] De trouw van hun echtgenote of vriendin thuis was natuurlijk een bron van zorg voor veel manschappen in Italië, van wie een aantal al langer dan drie jaar van huis was. Niets kon de stemming binnen een eenheid meer verpesten dan zo'n brief waarin een vrouw haar soldaat de bons gaf. Ook andere mogelijke redenen tot wrevel, zoals de veel hogere soldij van de Amerikaanse soldaten, werden uitgebuit.’³⁰

Antisemitisme was nooit ver weg in Duitse propagandapamfletten. Vriend Joe heeft een afspraakje met de dood, zijn verloofde met Sam Levy.

Als het even kon sloop ook een antisemitisch element, dat in de Duitse propaganda nooit ver weg was, in de pamfletten. In Poor Jerry! (‘Arme moffen’) is een rijke joodse zakenman te zien die zich uitstekend vermaakt met drie mooie naakte vrouwen. De Duitsers waren te beklagen, luidde het ironische commentaar, want zij hadden geen last van de ‘business bug’ voor wie wij moeten vechten en onder wiens hoede wij onze meisjes laten. ‘What about calling up Sam Levy’ denkt de jonge vrouw op een ander pamflet: ‘Joe is zo ver weg aan het front en ik vind het heerlijk om uit te gaan en mezelf weer eens te vermaken. De kans dat Joe terugkomt is zo klein. [...] Jij hebt een afspraakje met de dood, je meisje heeft een afspraakje met Sam Levy.’

De serie The Girl You left behind borduurt ook voort op hetzelfde thema. In deze pamfletten figureert de beeldschone Joan Hopkins, verloofde van Bob Harrison die al twee jaar duizenden kilometers ver weg aan het front vecht. In een van de afbeeldingen valt zij ten prooi aan haar baas, de sigarenkauwende oorlogswoekeraar Sam Levy, die haar wat al te enthousiast probeert op te vrolijken. Levy, ooit als tussendekspassagier uit Oost-Europa in New

30 Matthew Parker, Monte Cassino 1944, Amsterdam 2003, pp. 325-326.

[p. 212]

York beland, is niet gierig, maar zonder enige scrupules. Voor zijn attenties verlangt hij wel iets terug, zoals in The way of all flesh te lezen valt. De apotheose volgt in een vierde pamflet, waarop te zien is hoe Bob, op krukken vanwege een geamputeerd been, op 5th Avenue in New York zijn verloofde tegenkomt, die op dat moment in de glimmend zwarte limousine van Sam Levy wil stappen.

De verhaaltjes en plaatjes van deze serie waren eveneens bedoeld om met seks antisemitische gevoelens en ressentiment aan te wakkeren en tegelijkertijd de vechtende Amerikaanse troepen te ontmoedigen.

Ook de serie Home Front Warriors probeerde de gemoederen van de gi's daar te raken waar het pijn deed. Hierin treedt een Bill Turner op, een handige jongen die met een paar pillen een zwak hart simuleerde en zo onder de dienstplicht wist uit te komen. Bill heeft het voorzien op Vivian Hope, maar tussen hen in staat haar verloofde, de frontsoldaat Frank Meritt. Ternauwernood aan de dood ontsnapt wil Frank zijn Vivian verrassen, maar krijgt zelf de verrassing van zijn leven als hij zijn meisje met Bob in bed vindt.

Een andere reeks knoopte visueel aan bij de traditie van Hollywood pin-ups waarmee de gi's hun onderkomens, tanks en vliegtuigen opvrolijkten. Van deze zogenoemde Georgiaserie fabriceerden de propagandisten van Südstern er zes. Op ieder pamflet was een half naakte vrouw te zien tegen een getekende zwartwitachtergrond. Ook de tekst op de achterkant varieerde. Het eerste blaadje droeg de titel Broadway Melody - Will you ever hear it again? Het raakte aan het gevoel van rechtvaardigheid van de gi's, door hun voor te houden dat hun baan en vrouwen door anderen thuis wel worden ingenomen: ‘While you are fighting and bleeding over here, more than one back home is hoping that you may never come back’. Nummer twee was A Puzzle-Game en bestookte de soldaat met gevoelige vragen, zoals wanneer hij voor het laatst verlof had gehad of waarom hij in Italië vocht. Antwoord: ‘Dat moet je de joodse bankiers in Wallstreet maar vragen, zij kunnen je dat ongetwijfeld zeggen!’ De pamfletten die in reeksen werden gefabriceerd, zetten de soldaten tevens aan ze te verzamelen. Onder aan de tekstzijde stond: ‘De serie bestaat uit zes plaatjes. Heb je de andere al?’

Helemaal ongegrond was de angst voor ontrouwe verloofdes of echtgenotes niet. Tijdens de oorlogsjaren werden er in Groot-Brittannië iets meer dan 10 kinderen op de iedere 1.000

[p. 213]

buiten het huwelijk geboren, de helft meer dan in de jaren daarvoor. In 1945 steeg dit aantal zelfs naar 16,1 per 1.000 baby's. In de Verenigde Staten lag dat aantal wat lager: gemiddeld 8,3 per 1.000 kinderen.³¹ Naarmate de oorlog vorderde, steeg in beide landen de promiscuïteit. Onderzoek naar buitenechtelijke kinderen in Birmingham wees uit dat bijna een derde van de geboorten tijdens de oorlog was toe te schrijven aan getrouwde vrouwen.³²

Zelden liet de Duitse propaganda de erotiek alleen haar werk doen. Een derde tactiek was het zaaien van tweespalt. Seks hielp niet alleen de lust op te wekken of het heimwee te versterken, maar was ook geschikt om een wig te drijven tussen officieren en manschappen of tussen Britten en Amerikanen. Van de eerste soort is het pamflet For officers only - for men only een treffend voorbeeld. Vrijen met vrouwen was alleen voor officieren weggelegd, manschappen mochten slechts bloedend op het slagveld sterven, zo luidde de suggestie. Voor de tweede vorm van tweedracht zaaiende propaganda was tijdens de troepenopbouw in Engeland voorafgaand aan de geallieerde invasie al de basis gelegd. Groot-Brittannië werd overspoeld door honderdduizenden gi's, die zeven keer meer verdienden dan hun Engelse bondgenoten, veel losser en gemakkelijker in de omgang waren, opgevoed waren met Hollywood-films en vertrouwd waren met weinig preutse tijdschriften en reclame. ‘They are overpaid, oversexed and over here’, zo keek de Britse bevolking tegen haar Amerikaanse bondgenoten aan.³³ Jaloezie van mannelijke Britse zijde bleef niet uit. Knokpartijen en zelfs moorden konden niet altijd worden voorkomen. Bij de Duitse propagandamakers was dat allemaal bekend. ‘You Americans are sooo different!’ vertrouwt een halfnaakte Britse vrouw een Amerikaanse soldaat toe op een van deze pamfletten. De Britse soldaten werden op de keerzijde toegesproken: ‘Jullie vechten en sterven ver weg van jullie land, terwijl de Yanks hun tenten opslaan in “Merry Old England”. Zij barsten van het geld en van de tijd om jullie vrouwen achterna te jagen.’ Dezelfde boodschap verbeeldde While you are away. De tekenaar schetste het moment juist na de seks. Een naakte vrouw trekt op de rand van het bed haar kous aan, terwijl een schuin naar haar kijkende Amerikaanse soldaat alvast zijn stropdas knoopt. Nog verder ging het pamflet Indeed an amusing war for the Americans. Op de tekening houdt een Amerikaanse soldaat een Britse vrouw in zijn armen en tilt haar rok omhoog. De tekst achterop bevat een anekdote afkomstig van een Amerikaanse krijgsgevangene, die met naam, rang en regimentnummer wordt genoemd. Hij hoorde een gesprek tussen twee Londense vrouwen over Amerikanen: ‘Pas geleden stuurde mijn kerel me naar de pub voor een kan bier en net op het moment dat ik eruit kwam liep ik tegen een levensgrote Amerikaan aan. Voordat ik maar Trafalgar Square kon zeggen, pakte hij me bij mijn kont, duwde me onder een boom, schoof hem erin en eruit, veegde zijn jongeheer aan mijn petticoat af, dronk mijn mans bier op, piste in de kan en liep fluitend weg. “God save the King”. En jij vraagt me of ik Amerikanen ken?’

De vraag rijst natuurlijk of die enorme stroom Duitse pornopamfletten ook enig effect heeft gehad. Concrete aanwijzingen hiervoor moeten met een lantaarntje worden gezocht. Slechts een enkel document in een archief laat iets zien van de werking. In het al eerder aangehaalde rapport, gepubliceerd door de Wehrmachtpropaganda in april 1944, werd bijvoorbeeld vermeld dat de propaganda gericht op het uit elkaar drijven van Engelsen en Amerikanen bijzonder goed gewerkt heeft. Ook het feit dat de geallieerden waarschuwden voor deze vorm van Duitse propaganda bewijst dat die beslist gevaarlijk werd geacht. Tegenmaatregelen werden daarom vermeerderd en het oppakken van vlugschriften werd door de geallieerde legerleiding nadrukkelijk verboden.³⁴

Informatie over de werking van de pamfletten kwam ook van de andere kant. In een vertrouwelijk rapport van de inlichtingendienst van de Supreme Headquarters Allied

31 John Costello, Love, Sex and War: Changing Values 1939 - 1945, London 1985, p. 277.

32 Ibidem, p. 278.

33 Costello, pp. 311-322.

34 Rapport Kampfpropaganda in den Feind, ii. Italienische Front, 27 april 1944, pp. 5-6. ns19-2449, Bundesarchiv Berlin.

[p. 214]

Een andere vorm van propaganda die de tegenstanders uit elkaar probeerde te drijven.

Expeditionary Force (sheaf), gedateerd 14 april 1945, werd veel informatie over de organisatie en werking van de Wehrmachtpropaganda verwerkt. Ook hier waren krijgsgevangenen de bron:

‘Men [de Duitse propagandisten] besefte dat Amerika vanwege zijn geografische ligging geen gemakkelijke prooi zou zijn voor de communistische boeman. Daarom werden gelijktijdig meerdere pogingen in het werk gesteld om de Britten en Amerikanen tegen elkaar op te zetten.
De boodschap was meer emotioneel dan scherpzinnig en Skorpion-West beschouwde pornografie als het sterkste wapen in deze strijd. Er waren echter enige moeilijkheden om het okw van de effectiviteit van dit medium te overtuigen. Een tekening met daarop een stervende Tommy, verstrikt in prikkeldraad en een naakte vrouw, naar veronderstelling zijn vrouw, in de greep van een wellustige gi, werd gebruikt in de zomer van 1944. In een andere versie was de Amerikaanse soldaat een neger. Nadat ongeveer een miljoen van deze pamfletten boven de geallieerde linies waren gedropt, verbood het okw verder gebruik.’³⁵

De Duitse krijgsgevangene die deze mededelingen verstrekte, wist ook te melden dat in januari 1944 een nieuwe, vierkleurige serie in opdracht van Skorpion-West werd gemaakt, maar dat deze door het okw verboden werd. Sommige delen van de serie waren bedoeld om manschappen tegen hun officieren op te zetten door het contrast van een stervende Tommy of gi met een naakte vrouw. Een semi-pornografische serie wist aan de censuur van het okw te ontsnappen en werd gebruikt op het moment dat de krijgsgevangene bij

35 Confidential Intelligence Notes of the Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force, Office of Assistant of Staff, G-2, No. 57, 14 April 1945, p. A-11. Declassified 15 July 1983, National Archives, Washington, vs.

[p. 215]

Voor de Britten bestemd pamflet, bedoeld om haat tegen de Amerikanen te zaaien.

Skorpion-West vertrok. Deze toonden het huidige miserabele bestaan van de soldaat in vergelijking met zijn dromen van thuis, vaak in de vorm van een naakte vrouw met als uitsmijter het lijk dat haar gelaten werd, tenzij hij ophield met vechten.

In het algemeen benaderde de Duitse frontpropaganda de Amerikaanse soldaat met een nostalgisch beeld van thuis. Meester op dit gebied was een zekere luitenant Westphal, volgens de ondervraagde krijgsgevangene. Zijn beste ideeën kwamen op terwijl hij zich overgaf aan klassieke pianomuziek.³⁶ Over de uitwerking van de propagandapamfletten rept het rapport verder niet.

Directe bewijzen in hoeverre de Duitse Kampfpropaganda in staat was met deze pamfletten de geallieerde wilskracht aan te tasten, zijn er tot dusver niet. Wel waren de geallieerden zich bewust van wat de Duitsers ermee wilden bereiken. Paul Linebarger, tijdens de oorlog als Amerikaans officier belast met psychologische oorlogvoering in China, schreef dat speciaal jonge mannen geneigd zijn veel aandacht aan seks te geven. ‘In gebieden van militaire operaties’, voegde hij daaraan toe, zijn ze verstoken van alle stimuli van de tweede sekse, die in Amerika een geaccepteerd deel vormen van het dagelijks leven: foto's van badende schoonheden op covers van de tijdschriften, halfnaakte dames in advertenties en dergelijke. Onze vijanden probeerden van de daaruit ontstane pin-uprage gebruik te maken, in de hoop dat door de opgewekte lust het moreel zou verminderen. De pornopamfletten hebben waarschijnlijk vooral de makers en de ontvangers veel plezier bezorgd. Het moreel zal eerder omhoog, dan omlaag gehaald zijn. Maar voor afleiding zorgden ze in ieder geval, en het is niet ondenkbaar dat daardoor op sommige plekken aan het front de aandacht even ver-

36 Ibidem.

[p. 216]

slapte. Een onbedoeld neveneffect van deze vorm van Duitse oorlogspropaganda was, dat de plaatjes bijdroegen aan een versoepeling van de seksuele mores.³⁷ Door in de pamfletten seks tot een legitiem wapen te maken en als bron van vermaak te gebruiken, hielp de Duitse oorlogspropaganda de weg te effenen voor een vrijere seksuele moraal. Nog sterker gezegd: zonder de Duitse pornopamfletten was Playboy een droom gebleven.

37 Costello, p. 247.

[p. 217]

‘Waar is de Tommy gebleven?’ Terwijl de Franse poilu's sneuvelen, vermaken hun Britse bondgenoten zich prima met de Franse dames in kroegen en bordelen, of bij hen thuis. Van dergelijke doorzichtige kaarten werden twee series van zes door de Wehrmachtpropaganda verspreid. Hier twee voorbeelden van de eerste en van de tweede serie.

[p. 218-219]

De time life-death serie. Time-cover met pin-up gebruikt als toepasselijk contrast tussen leven en dood. Het doodshoofd werd afgebeeld met een Amerikaanse of een Engelse helm, al naargelang de troepen waarvoor de pamfletten bestemd waren.

[p. 220]

Een zeer succesvol pamflet met de dubbelzinnige titel The Po is waiting for you (buiten- en binnenzijde pamflet).

[p. 221]

‘Italy wants to see you... But did you expect to find it like this?’ Bella signorina met lugubere boodschap (buiten- en binnenzijde pamflet).

[p. 222]

‘Duitsland wacht op je! Zie Duitsland en sterf!’ Dit pamflet speelde in op de beleving van sommige Amerikaanse soldaten, die meenden op een vakantietrip te zijn (buiten- en binnenzijde pamflet).

‘Gentlemen prefer blondes, but blondes don't like cripples’. Trefzekere propaganda die zich richtte op de altijd aanwezige angst onder soldaten om als blijvend invalide uit de oorlog te komen (voor- en achterzijde pamflet).

[p. 223]

‘Longing for you.’ De liefhebbende vrouw thuis die smachtend uitziet naar de thuiskomst van haar echtgenoot of verloofde wordt geplaatst tegenover de altijd aanwezige dood op het sagveld. Als het effect hiervan was dat de vijand daardoor bereid was minder risico's te nemen, was dat al winst voor de Duitse propaganda (voor- en achterzijde pamflet).

[p. 224]

Joan bezwijkt voor de toenadering van haar goede vriend Bob.... Trouw van de achtergebleven echtgenote was een bron van voortdurende zorg onder de troepen. De Duitsers speelden hier graag op in met verschillende variaties op het thema (voor- en achterzijde pamflet).

Zelfde thema van ontrouwe echtgenote in combinatie met Amerikaanse rokkenjager, waarmee getracht werd twijfel en haat te zaaien (voor- en achterzijde pamflet).

[p. 225]

Een ander voorbeeld van ontrouwe echtgenote. In dit geval de vrouw van Joe Jones, die niet eens meer de moeite neemt zijn foto om te draaien ‘als een andere man bij haar blijft en haar in zijn armen neemt.’

Alleen voor manschappen, alleen voor officieren. Pamflet dat een wig moest drijven tussen officieren en manschappen (voor- en achterzijde pamflet}.

[p. 226]

‘Poor Jerry!’ Arme moffen! Een rijke joodse zakenman, die zich uitstekend vermaakt met drie mooie naakte vrouwen. De Duitsers waren te beklagen, luidde het ironische commentaar, want zij hadden geen last van de ‘business bug’ waarvoor wij moeten vechten en in wiens hoede wij onze meisjes laten (voor- en achterzijde pamflet).

[p. 227]

‘Home Front Warriors’. Een serie van vier pamfletten waarin een zekere Bill Turner optreedt, een handige jongen die met een paar pillen een zwak hart simuleerde en zo onder de dienstplicht wist uit te komen. Bill heeft het voorzien op Vivian Hope, maar tussen hen in staat haar verloofde, de frontsoldaat Frank Meritt. Ternauwernood aan de dood ontsnapt wil Frank zijn Vivian verrassen, maar krijgt zelf de verrassing van zijn leven als hij zijn meisje met Bob in bed vindt (voor- en achterzijde pamfletten).

[p. 228]

‘Have a good look at this’. De voordelen van een krijgsgevangene (voor- en achterzijde pamflet).

[p. 229]

‘Two important points’. Wat zijn je overlevingskansen en wat tref je aan als je het overleeft? (voor- en achterzijde pamflet).

[p. 230]

Pamflet dat zinspeelt op anti-communistisch sentiment, waarvan de Duitsers wisten dat dit onder de geallieerden weerklank zou vinden (voor- en achterzijde pamflet).

Het leven als krijgsgevangene was nog altijd beter dan de dood. De mythe van Paris gebruikt als keuze tussen gevangenschap en leven of de dood (voor- en achterzijde pamflet).

[p. 231]

‘Safety first’. Zorg voor een goede levensverzekering en laat je krijgsgevangen maken (voor- en achterzijde pamflet).

‘Loretta Young, a girl can dream’. Invaliden passen niet in een meisjesdroom.

Hij vecht aan het front, dus van wie zijn dan die schoenen?

[p. 232]

Wat een leven! Opnieuw het contrast tussen het leven thuis in de Verenigde Staten en aan het front (voor- en achterzijde pamflet).