De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 199]

Letterspijs
Hoe ver?
Frans A. Janssen

De eerste druk uit 1499 van de Poliphilus is niet alleen een hoogtepunt in de geschiedenis van de typografie, maar is ook anderszins een document: het is een droomroman waarin de Renaissance zichzelf projecteert in de Oudheid. Het boek heeft zowel op de geschiedenis van de boekdrukkunst grote invloed uitgeoefend als op die van de kunsten en van de literatuur. De Franse bibliothecaris Charles Nodier publiceerde in 1843 onder de titel Franciscus Columna een (nog in 2004 herdrukte) aardige novelle, waarin die eerste druk en zijn auteur (Columna) de hoofdrollen vervullen. Overigens was Nodier schrijver van een roman, Histoire du roi de Bohême et de ses sept châteaux uit 1830, die evenals de Poliphilus een rol vervulde in de geschiedenis van de boekdrukkunst: het is hét voorbeeld van de typografische vormgeving van de Romantiek.

Enkele malen was de Poliphilus inspiratiebron voor een roman. In Polyphilo or the dark forest revisited uit 1992 gebruikt Alberto Pérez-Gómez dezelfde ingrediënten als zijn voorbeeld - in het bijzonder architectuur en erotiek -, maar het decor is de moderne luchtvaart; de illustraties bestaan uit foto's genomen in vliegtuigfabrieken. In zijn voorwoord toont de auteur - hoogleraar in de geschiedenis van de architectuur - zich kind van zijn tijd als hij zijn retelling plaatst in het kader van Derrida's deconstructivisme.

In de recente bestseller van Ian Caldwell en Dustin Thomason, The rule of four (in Nederlandse vertaling Een Venetiaans geheim), onderzoeken vier studenten een verborgen boodschap in de Poliphilus. Als een uit de hand gelopen scriptie zal deze biblio-mystery de auteurs veel plezier verschaft hebben (ze bedanken in het nawoord Anthony Grafton, de cultuurhistoricus van Princeton University, die een dergelijk werkstuk voorgesteld had), maar de lezer ergert zich voortdurend aan de amateuristische romanschrijverij. Zo verschijnt de uiteindelijke ‘oplossing van het raadsel’ aan het einde van het boek als een deus ex machina: ze komt niet voort uit de daarvóór weergegeven ontraadseling van de ‘geheime code’ die de Poliphilus zou bevatten. De roman leunt zwaar op Eco's succesboek De naam van de roos: het decor is verwant (hier: de campus van Princeton University) en ook het plot vertoont gelijkenis (moorden op campusbewoners, brand in de bibliotheek). Al lezend krijgt men de indruk met een pastiche op de eerste roman van de Italiaanse postmodernist te doen te hebben. Tot dat laatste draagt de omstandigheid bij dat de ‘Historical note’ die aan de fictie voorafgaat, meldt dat van de Poliphilus minder exemplaren overgeleverd zijn dan van de Gutenberg-Bijbel (de Nederlandse vertaling geeft - o schande - ‘copies’ weer als ‘kopieën’). In werkelijkheid zijn er van het oudste gedrukte boek 48 exemplaren bewaard, terwijl er zich honderden van het cultboek uit de Italiaanse Renaissance in openbare en particuliere collecties bevinden. Je hoeft echter geen postmodernist te zijn om een dergelijke historical note binnen de fictie van het geheel te kunnen trekken.

Mag waar het fictie betreft afgeweken worden van wat wij als feitelijkheden van de Poliphilus weten, met betrekking tot interpretatieve werken is niet alles toegestaan. De ondertitel van Linda Fierz-Davids studie Der Liebestraum des Poliphilo. Ein Beitrag zur Psychologie der Moderne (1947; Engelse vertaling: The dream of Poliphilo, 1950) wijst al op een niet-historische benadering. Kan men bewondering hebben voor haar ontrafeling van ‘die

[p. 200]

symbolistische Dunkelheiten’ in de roman (kenschets uit het voorwoord van Jung), het kader en de formuleringen zijn geheel ontleend aan de Jungiaanse psychologie en daardoor in hoge mate tijdgebonden.

Dezelfde thema's als in de roman van Pérez-Gómez - architectuur en erotiek - zijn in een serieus historisch onderzoek beschouwd in Leon Battista Alberti's Hypnerotomachia Poliphili van Liane Lefaivre, waarin de grote Renaissance-architect Alberti als auteur en als ontwerper van de befaamde houtsneden en van de typografische vormgeving van de eerste druk uit 1499 aangewezen wordt. Al is dit een boeiende gedachte, zij heeft de Poliphilus-kenners niet kunnen overtuigen.

Francesco Colonna, Hypnerotomachia Poliphili. Venetië, Aldus Manutius, 1499, fol. k5v

Ook de titel van de meest recente interpretatieve studie van de Poliphilus, Das Werk des Druckers van de hand van Leonard Schmeiser (‘Philosoph und Autor’) geeft de boodschap al aan: in het kader van de mediarevolutie die gaande is, wordt de roman gezien als een verbeelding van het medium van de boekdrukkunst. Aanleiding waren Schmeisers studies naar de ‘Rhetorik der Subjektkonstitution’ en naar ‘Reflexive Visualisierung als Forschungs- und Vermittlungsstrategie’ (een vertaling doet hier het origineel onrecht aan). Al gauw kijkt de lezer op wanneer hij erop gewezen wordt dat in woorden als ‘mirabile, admi-

[p. 201]

ratione’ een toespeling te zien is op de vijftiende-eeuwse filosoof Pico della Mirandola. Leest Schmeiser in een beschrijving van een gebouw dat aan beide zijden (‘bine per lato’) van de deur pilaren staan, dan goochelt hij daar een vel papier uit. In het midden van het boek komt het hoogtepunt: de door Aldus Manutius gedrukte roman symboliseert zijn drukkerij. De praalwagens op de bekende houtsneden (zie afbeelding) wijzen daarop: de wielen geven het invaren van de vorm onder de degel weer. De filosoof en schrijver verwijst hier naar een schets van een drukpers van de hand van Leonardo da Vinci, die echter een experimentele pers afbeeldt die nooit bestaan heeft, ondanks de verzekering van Schmeiser van het tegendeel: ‘ein existentes Gerät’ (de pers is alleen in de twintigste eeuw enkele malen als curiosum op schaal gebouwd). De vaandels zijn de ophangers waarmee de gedrukte vellen te drogen worden gehangen; ook vormraam en inktballen worden in de houtsneden herkend. De schare nimfen rondom de praalwagens past uiteraard heel goed in een drukkerij. De fallus van Priapus op de befaamde prent staat natuurlijk voor de boom van de pers; als daaraan getrokken wordt, komt een afdruk tot stand. Een plassende putto verwijst naar het water waarmee de pers schoongemaakt wordt (water wordt bij een drukpers echter alleen gebruikt om het perkament van het timpaan te bevochtigen en aldus het soepel te houden). In elke afbeelding van een tempel ziet de filosoof en schrijver een drukkerij, zich beroepend op de ‘Fachsprache’ van de boekenwereld, maar daar is deze metafoor onbekend. En de grote drukker Manutius is natuurlijk zelf de ontwerper van de houtsneden. Enzovoort, enzovoort.

De gedachtegangen van Schmeiser zijn zo absurd, dat men geneigd is (precies als bij de roman The rule of four) het werk als een pastiche op andere interpretaties van de Poliphilus te zien, wat het jammer genoeg niet is. Al even vreemd is de typografische vormgeving van het boek, van de hand van de auteur: in de tekst - gezet uit een te eng gestelde romein - zijn citaten uit de roman in facsimile verweven.

Het is de vraag tot hoever men gedurfde interpretaties kan accepteren. Postmodernisten hebben het hier gemakkelijk, omdat het volgens de leer de lezer is die teksten zin geeft, en er is geen toetsing mogelijk. Eco heeft wel geprobeerd uit deze impasse te komen door naast de ‘intentio auctoris’ (de bedoeling van de maker, een positie waarvoor nauwelijks nog belangstelling bestaat) en de ‘intentio lectoris’ (de rol van de lezer, in feite een vrijbrief voor élke interpretatie) de ‘intentio operis’ (de betekenis van het werk) te stellen. Tevergeefs, want het is natuurlijk de lezer die deze laatste intentio vaststelt. Naar mijn smaak is in het boek van Schmeiser een grens bereikt, al is het alleen maar omdat de verwijzingen naar de drukkerswereld op een verkeerd begrip berusten.

[Leonard Schmeiser, Das Werk der Drucker. Untersuchungen zum Buch Poliphili Hypnerotomachia. Maria Enzersdorf 2003]