De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 83]

Boekbespreking
P.J. Buijnsters

Die Rosenthals. Der Aufstieg einer jüdischen Antiquarsfamilie zu Weltruhm*. Mit Beiträgen von Elisabeth Angermair, Jens Koch, Anton Löffelmeier, Eva Ohlen und Ingo Schwab. Wien, Böhlau Verlag 2002. Linnen band, 262 p., met 55 illustraties, isbn 3-205-77020-x

Antiquaren zijn er in soorten. Maar het zijn vaak rasindividualisten en het mag al bijzonder heten als hun eenmansbedrijf door een volgende generatie binnen de eigen familie wordt voortgezet. Nog zeldzamer echter is de erfopvolging met dynastieke trekken, zoals we dat hier kennen met de firma J. de Slegte en tot voor kort met de Israels (Saal, Bob, Max, Nico, Maarten, Boet). Wereldwijd, van geslacht op geslacht, een groot antiquariaat op niveau voeren - en dat onder de meest extreme omstandigheden - is zonder meer uniek. We hebben het dan over de ook in Nederland nog actieve, van oorsprong Duitse antiquarenfamilie Rosenthal, aan wie in 2002 in het Jüdisches Museum te München een grote tentoonstelling werd gewijd met daaraan gekoppeld een magistraal boek onder de titel: Die Rosenthals. Der Aufstieg einer jüdischen Antiquarsfamilie zu Weltruhm*.

Het boek begint tastenderwijs en tamelijk droog met een begripsbepaling van de term ‘antiquaar’ in de eerste helft van de negentiende eeuw. Een antiquaar is dan dikwijls nog een markthandelaar die ook wat in boeken scharrelt. Als beroepsaanduiding krijgt het woord pas zijn volle betekenis in de persoon van Ludwig Rosenthal (1840-1928), stamvader van deze antiquarenfamilie, wiens portret nu nog ten huize van mevr. Edith Petten-Rosenthal te Leidschendam hangt. De uit Fellheim, bij Memmingen, afkomstige Ludwig was al een tijdje in München als ambulant antiquaar werkzaam eer hij op 29 april 1867 officieel toestemming kreeg om er zijn bedrijf uit te oefenen, hetgeen hij vrijwel tot zijn laatste snik is blijven doen. Waarom juist daar? Omdat München onder de koningen Ludwig i en ii een stad werd vol musea, die ruim plaats bood aan wetenschap en schone kunsten. En dat was precies van begin af ook het handelsmerk van het antiquariaat Rosenthal met zijn erudiete catalogi van incunabelen en andere vroege drukken, houtsnedeportretten en uitgelezen kostbaarheden. Fascinerend om te zien hoe de Rosenthals in München gelijk op floreren met een stad die voor de Eerste Wereldoorlog tot het culturele centrum van Zuid-Duitsland uitgroeide. Een boekenstad vooral, waar ook buiten het reusachtige, 1 miljoen boeken tellende magazijn van de Rosenthals van alles te koop was.

Hoewel Ludwig Rosenthal alle touwtjes stevig in handen hield, alle boeken zelf prijsde en geen personeelslid toeliet in het depot, werd hij sinds 1874 in partnerschap bijgestaan door zijn veel jongere broers Nathan (1849-1921) en Jakob (1854-1937). In 1895 echter begonnen dezen een eigen antiquariaat, omdat met Ludwigs drie zonen Adolf, Norbert en Heinrich in de zaak de spoeling anders te dun zou worden.

Met het antiquariaat van de francofiele Jakob, die zich spoedig Jacques Rosenthal ging noemen, bereikt deze familiegeschiedenis een absolute top. Terecht dus dat daaraan in het besproken boek een apart hoofdstuk is gewijd. Wat eruditie, talenkennis en internationale contacten (met de even beroemde antiquaar Leo Olschki in Florence of met John Pierpont Morgan in New York) betreft, deden de beide broers niet voor elkaar onder. De met een

[p. 84]

spraakgebrek behepte Nathan hield zich wijselijk buiten de frontlinie. Maar terwijl bij de sobere Ludwig het accent steeds bleef liggen op wetenschappelijke boeken (oude theologie, genealogie, heraldiek, astronomie en dergelijke), richtte zijn flamboyante, mondaine broer Jacques zich steeds meer ook op oude tekeningen, prenten, bibliofiele kostbaarheden en luxe boeken. Typerend voor deze standsbewuste grand seigneur was dat hij in 1911 voor zijn gezin aan de Brienerstrasse in München een paleisachtig woon- en zakenpand liet bouwen, dat later een ware molensteen om zijn nek zou worden.

Catalogus 100 van antiquariaat Ludwig Rosenthal, München ca. 1900

Nog hogere verfijning, zeker vergeleken bij de eenvoudige Ludwig, vinden we in de tweede generatie bij Dr. Erwin Rosenthal (1889-1981), Jacques' enige zoon, gehuwd met Margherita Olschki, dochter ván. Antiquaar ook hij, vanzelfsprekend, maar naar zijn hart vooral kunsthistoricus. Met Erwin begint echter ook de (tijdelijke) neergang, in die zin dat hij sinds de machtsovername door Hitler in 1933 met zijn gezin en bloedverwanten kwam te lijden onder de nazi-chicanes. Beklemmend is het te lezen hoe dit stapsgewijs in zijn werk ging. Het betrof gelijkelijk de twee grote Rosenthal-antiquariaten in München: dat van Erwin aan de Brienerstrasse (‘Antiquariat Jacques Rosenthal’) en dat van de zoon (Norbert) en kleinzonen (Paul, Ernst en Fritz) van Ludwig in de Hildegardstrasse (‘Ludwig Rosenthal's Antiquariat’). Beide zaken moesten in resp. 1935 en 1937 noodgedwongen voor een schijntje aan een niet-joodse eigenaar worden verkocht, waarbij Erwin en de zijnen relatief gesproken meer geluk hadden of de tekenen van de tijd beter verstonden dan Ludwigs nazaten door op tijd Duitsland te verlaten. Ook diverse andere familieleden wisten bijtijds te emigreren. Het kwaadste lot trof de eigenaars van Ludwig Rosenthal's Antiquariat: de achterblijvers Norbert en zijn vrouw Johanna Rosenthal vonden de dood in het concentratiekamp Theresienstadt. Hun zoons Paul en Fritz met diens jonge vrouw

[p. 85]

Hilde Wolf (1910-1998) slaagden er medio 1937 in om een uitreisvisum naar Nederland te bemachtigen. Zij vestigden zich aanvankelijk in Den Haag en toen dat niet meer mocht te Hilversum, waar zij onder de oude naam van Ludwig Rosenthal's Antiquariaat de draad poogden op te nemen. In De Boekenwereld van december 1998 (jrg. 15, nr. 2) heb ik naar aanleiding van het overlijden van mevrouw Hilde Rosenthal-Wolf beschreven hoe het deze ‘Hollandse tak’ hier verder is vergaan. Feit is dat het huidige, door mevr. Edith Petten-Rosenthal geleide antiquariaat in Leidschendam de enige rechtstreekse voortzetting vormt van de door Ludwig gestichte firma. Feit is ook dat juist door die gedwongen emigratie de Rosenthals als antiquaar op diverse plaatsen in de wereld wortel hebben geschoten. Zo uit de derde generatie twee beroemde zonen van Erwin: de in San Francisco woonachtige Bernard Rosenthal (geb. 1920) en de 3 augustus 2004 op negentigjarige leeftijd overleden Oxfordse muziekantiquaar Albi Rosenthal.

Expositieruimte van antiquariaat Ludwig Rosenthal aan de Hildegardstrasse 14 in München, 1931

Best mogelijk dat het de lezer van Die Rosenthals gaat duizelen bij al die namen en jaartallen. Gelukkig hebben de auteurs aan het eind, als bij een heuse vorstengenealogie, een stamboom toegevoegd. Even nuttig zijn twee bijlagen met opgave van alle door de firma's Ludwig en Jacques Rosenthal uitgegeven antiquariaatscatalogi.

De hoofdauteurs zijn allemaal verbonden aan het Münchener Stadtarchiv en dat valt ook te merken aan hun gedegen, soms wat nuchtere stijl. Maar reken maar dat er een schat aan informatie in dit boek staat. Meer dan mevrouw Edith Petten-Rosenthal, die veel fotomateriaal afstond, naar eigen zeggen voor mogelijk had gehouden. Een antiquariaat als dat van Ludwig Rosenthal in München was behalve verkoophuis ook een leerschool en een concentratiepunt van geleerdheid. Tot de interessantste onderdelen van dit boek reken ik het hoofdstuk waarin een aantal figuren worden voorgesteld die enige tijd als vast of freelance medewerker aan het Rosenthal antiquariaat verbonden zijn geweest. Onder anderen: de catalogisator Fritz Finkenstaedt, de grote incunabelspecialist Konrad Haebler, de antiquaar Emil Hirsch (1866-1954) en de dichter Karl Wolfskehl. Waar vindt men in het Nederlandse antiquariaat nog zulke giganten? En wie schrijft ooit een vergelijkbaar boek over Die Israels?