De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 73]

Sloten en beslag op kerkboeken
Bernard van Noordwijk en Jan Storm van Leeuwen

Tot aan de ontwikkeling van de industriële uitgeversband bestond de voornaamste functie van een boekband uit het beschermen van het boekblok tegen beschadiging en het in vorm brengen en houden daarvan. De structuur van de ‘codex’, die sedert het begin van onze jaartelling bestaat, is zonder band met stijve platten of met soepele omslag nauwelijks denkbaar. Hoewel over de eerste vijfhonderd jaar van het boek heel weinig bekend is, is duidelijk dat sluitwerk meestal tot de band behoorde.¹ Sluitingen door middel van leren riemen, vaak voorzien van metalen delen, komen al op de oudste banden voor; de Kopten maakten ze vanaf de vijfde eeuw en de westerse wereld vanaf de zevende eeuw.² De reden was duidelijk: de niet compleet vlakke bladen van papyrus of perkament konden beter glad gehouden worden door het boekblok te sluiten. Bovendien bleef het boekblok compact en kon het boek bij transport niet zomaar openvallen. De met moeite geschreven, kostbare religieuze teksten waren zo beter beschermd tegen hongerige insecten en ander ongedierte, zoals muizen. Een extra voordeel van sluitwerk was dat het de boeken, die een belangrijke rol vervulden in de eredienst of bij het lezen van Gods woord, extra sier en aanzien kon verschaffen. Metaal gaat dus al vele eeuwen lang samen met banden.

Al heel vroeg is men begonnen banden geheel met edelmetaal te decoreren. Doorgaans ging het om (verguld) zilver, waarop kostbare stenen, gemmen en gesneden stukken ivoor waren gemonteerd. Het metaal bekleedde meestal één van beide platten van de band, die vanuit de kerk te zien was als het boek op een lessenaar of op het altaar lag. Het ging gewoonlijk om Evangeliaria of andere boeken die bij het opdragen van de mis een belangrijke rol speelden.³ De hoogtij van dit soort bandversiering, die door een zilversmid op een kant en klaar gebonden boek gemonteerd werd, ligt tussen de late achtste en de late elfde eeuw.⁴ Als deze banden sloten hebben, lopen die langs de frontkant van het ene naar het andere plat door. De sloten zijn dan van hetzelfde (vergulde) zilver als de bandbekleding.⁵

Ook eenvoudiger banden, die ‘slechts’ met wild- of kalfsleer bekleed waren, kregen vanaf de achtste eeuw vaak sloten. In de regel bestonden deze uit een muiter op een van beide platten, een op een leren riem gemonteerde haak en een afdekplaatje op het andere plat waarmee de riem was vastgezet. Ook waren er sloten die bestonden uit een geheel metalen muiter, klamparm en een aanzetstuk waarop de klamparm kon draaien. De functie van de sloten - en het beslag - was nog steeds bescherming. Maar ook toen was de versiering belangrijk, zoals blijkt uit de verschillende vormen waarin zij werden uitgezaagd, al dan niet gegraveerd en uit de verhogingen die er soms in werden gemodelleerd.

In de renaissance werden de houten platten allengs vervangen door karton, waardoor de sloten aanvankelijk vervangen werden door sluitveters (van leer) en later door sluitlinten (van textiel). Het karton gaf de nagels waarmee de sloten gemonteerd werden onvoldoende houvast en een deel van de functie van het sluitwerk was weggevallen, toen perkament na de uitvinding van de drukkunst door papier werd vervangen. De vormgeving van messing sluitingen sloot niet langer aan bij de verfijnde smaak die toen zijn intrede deed. Wanneer er toch sloten waren, werden deze meestal in zilver uitgevoerd en minder vaak in messing en zelden in verguld zilver of goud. Verdere versiering vond plaats door het aanbrengen

1 De informatie met betrekking tot de geschiedenis van de boekband is vooral ontleend aan het eind 2005 te verschijnen boek van Jan Storm van Leeuwen, Dutch decorated bookbinding in the eighteenth century.

2 Paul Needham, Twelve centuries of Bookbinding; 400-1600. New York, London 1979, pp. 7-21.

3 Needham, op. cit. (noot 2), pp. 21-54.

4 Frauke Steenbock, Der kirchliche Prachteinband im Frühen Mittelalter, von dem Anfängen zum Beginn der Gotik. Berlin 1965.

5 Voor de termen, zie: W.K. Gnirrep, J.P. Gumbert en J.A Szirmai, Kneep en binding; een terminologie voor de beschrijving van de constructies van oude boekbanden. Derde druk met lijst [van] verbeteringen en toevoegingen. Den Haag 1997, pp. 88-98.

[p. 74]

van beslag, in de vorm van zilveren hoekstukken. Soms werden deze gecombineerd met middenstukken of een draagketting. De bewerking van boeksloten was eigenlijk altijd fraai. De banden ontleenden hun schoonheid verder aan een stempeling in goud of het gebruik van uitzonderlijke soorten bekledingsmateriaal.⁶

Wanneer men zich tot Nederland beperkt, blijkt zilveren hoekbeslag vanaf het begin van de zeventiende eeuw vooral voor te komen op protestantse bijbels, joodse religieuze boeken en later ook op almanakken. Deze hadden doorgaans leren banden of bandjes met een fraaie bestempeling in goud. Meestal bestond de platkern uit hout, waartoe in de achttiende eeuw bij kleine deeltjes vaak ‘wagenschot’ werd gebruikt. Het ‘zilverwerk’ varieerde - al naar gelang de klant opdracht gaf - van een enkelvoudige sluiting tot dubbele sloten, desgewenst aangevuld met beslag. De strakke slotjes van de zeventiende en de vroegere achttiende eeuw werden gevolgd door elegante rococo-, rechtlijnige empire- en daarna romantische biedermeiersluitingen. Er is een periode geweest dat bijna iedere edelsmid in Nederland zich bezig hield met het maken van boeksloten. In Den Bosch, bijvoorbeeld, bestond de meesterproef aan het eind van de achttiende eeuw, volgens het gildereglement, uit de vervaardiging van ‘een draadwerks boekslot’ (filigrein).⁷ Juist in die periode heeft de productie van sierbeslag een ongekend hoogtepunt bereikt en zijn erg mooie boeksloten tot stand gekomen.

6 Zie ook Jan Storm van Leeuwen, ‘Beschermen, vormen en versieren; observaties over de boekband’, Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1999. Amsterdam 2000, speciaal pp. 66-68.

7 Jos Koldeweij, ‘Het edelsmeden als ambacht’, in: Kunstschrift 29 (15185) nr. 1, p. 6.

Bijbels in verschillende formaten

Sloten werden dus al vroeg in de zeventiende eeuw op bijbels toegepast, vaak in combinatie met beslag van hetzelfde materiaal en bijpassende vormgeving, soms op edities in folio, maar ook op uitgaven in kleiner formaat. De eerste editie van de bijbel in de op last van de Staten-Generaal gemaakte vertaling, waaraan door de vaderlandse kerk officieel gezag was toegekend, werd anno 1637 gedrukt bij Paulus Aertsz van Ravensteyn te Leiden. Deze zogenoemde ‘Statenbijbel met kanttekeningen’, vele malen herdrukt en in 1657 gevolgd door een gecorrigeerde editie, werd in kerk, school en huisgezin gelezen en herlezen.⁸ Kanselbijbels, die in de kerk op de preekstoel kwamen te liggen, hadden het folioformaat en kregen normaliter koperen sloten en hoekstukken. De zware, afgeschuinde houten platten en de rug waren overtrokken met ‘tuigleer’ met een blindstempeling (zonder bladgoud). Omdat zulke folianten voor huis-, tuin- en keukengebruik te volumineus en tamelijk duur waren (in 1660 kostte een complete bijbel bijna honderd gulden)⁹, ontstond weldra ook de behoefte aan eenvoudiger bijbels, zonder kanttekeningen en in een kleiner formaat. Voor school en thuis kwamen bijbels op kwartoformaat in zwang, waarvan sommige ook een vaste plaats in de kerk kregen op de katheder van de ‘voorlezer’ of op de lezenaars van ouderlingenbanken, vaak met de naam van de gemeente of van de eigenaar in goudstempeling. Om het meenemen naar de wekelijkse erediensten te vergemakkelijken, werden voor de kerkganger kleinere bijbels gedrukt. Reeds in 1669 verscheen een uitgave op zakformaat (octavo) bij de erven Paulus van Ravensteyn, waarin het Nieuwe Testament en de berijmde psalmen van Datheen (Petrus Dathenus) waren opgenomen. Zo'n bijbeltje werd gedurende de kerkdienst gebruikt om met de dominee mee te lezen en deed tegelijk dienst als tekstboek tijdens de gemeentezang.

8 Nederlandse Bijbels en hun uitgevers, 1477-1952. [Samenst. Ulco Proost], Amsterdam 1952, p. 15.

9 Vertaald Verleden, beknopte geschiedenis van bijbelvertalen in Nederland. [Tekst Anne Jaap van den Berg; foto's Sandra Haeverman]. Haarlem 2001, p. 21.

[p. 75]

Zeeuwse in streekdracht met achttiende-eeuwse bijbel

‘Kerkboeken’ met luxueuze banden

Natuurlijk volstaat een degelijk en eenvoudig uitgevoerde bijbel voor de protestantse eredienst. In feite zullen de predikanten, met in het achterhoofd de soberheid die de kerk nastreefde, dat ook geprefereerd hebben. Maar de mens kan nu eenmaal niet zonder versiering, dus werden ook de ‘kerkboeken’ geregeld luxueus uitgevoerd. Degenen die welgesteld waren en dat hun buren graag wilden laten merken, kozen bijzondere en kostbare materialen uit of een rijke bestempeling. Die kostbare materialen bestonden sinds het begin van de zeventiende eeuw soms uit hard, zwart leer met pukkelstructuur (ten onrech-

[p. 76]

te wel als haai aangeduid), een enkele maal uit prachtig schildpad of uit een geheel zilveren bekleding. Hoewel dat bij banden van ‘haaienleer’ niet nodig was, werden deze praktisch altijd van zilveren sloten en beslag voorzien. Soms werd zo'n band zelfs gecompleteerd met een draagketting, waarmee het boek bescheiden en toch opzichtig in de plooien van de dameskleding naar de kerk kon worden gedragen. In elk geval kon men aan de veelheid en het formaat van het zilveren bijbelbeslag ongeveer inschatten hoe rijk de burger was of hoeveel land de boer bezat. Geheel zilveren en schildpadden banden kregen scharnieren en sloten van zilver of goud. Banden in bijzondere textilia, bijvoorbeeld geborduurd in vele kleuren of met zilver-en gouddraad, waren zeldzaamheden en zijn vooral uit de zeventiende eeuw bekend. Hoewel sloten voor dergelijke banden overbodig waren en eenvoudig door sluitlinten vervangen konden worden, kregen ook deze banden wel eens sloten en zelfs beslag.¹⁰

Zilveren boekband met gedreven voorstelling van het laatste avondmaal (Augsburg, ca. 1740)

10 Zie bijvoorbeeld Jan Storm van Leeuwen, De meest opmerkelijke boekbanden uit eigen bezit; catalogus van de tentoonstelling... 's-Gravenhage 1983, nr. 55.

[p. 77]

Wanneer men niet zoveel geld aan een kerkboek kon of wilde besteden en toch iets moois prefereerde, dan liet men de band ‘gewoon’ in kalfsleer uitvoeren. Dit was van tevoren gemarmerd en op de platten en de rug van goudstempeling voorzien. Uit de achttiende eeuw zijn voorbeelden bekend van het gebruik van rijk bestempeld en soms ook nog beschilderd perkament. Er zijn ook exemplaren in rood marokijn dat kostbaarder en steviger was dan kalfsleer en zich beter liet kleuren. Maar veel bandjes werden toch in gemarmerd kalfsleer uitgevoerd. In de achttiende eeuw werd het leer, ook van de kleinere bandjes (klein octavo en duodecimo) in allerlei patronen bestempeld. Die bestempeling bestaat gewoonlijk uit kaders en in het midden een ornament. Op deze banden zijn vaak zilveren sloten aangebracht; de platten bestaan dan uit dun hout. Hoewel de sloten dus van meet af aan voorzien zijn - anders had men kartonnen platten gekozen - zijn zij lang niet altijd meteen aangebracht. Zijn de dekbladen (schutbladen die binnen tegen de platten gekleefd zijn) over de binnenkant van de muiters en de aanzetstukken geplakt, dan zullen ze doorgaans direct bij het binden zijn aangebracht. Als de binnenkant van de muiters en aanzetstukken echter de schutbladen bedekken, dan is er een gerede kans dat de sloten later zijn gemonteerd. Dit alles kan tussen korte en lange tijd later gebeurd zijn; het kan zelfs betekenen dat die sloten niet eens voor de band zijn gemaakt waarop zij nu te vinden zijn.

Boekbandje in schildpad met zilveren scharnieren, sloten en rugstukken (Nederland, zeventiende eeuw)

Bijbels, psalm- en gezangboeken werden in opdracht van de eerste eigenaar gebonden. Die kon dus precies bepalen hoeveel geld hij eraan wilde besteden, welke binder het moest doen en hoe de eventuele versiering eruit moest zien. Maar juist de net genoemde bijbeltjes in klein formaat en in kalfsleer werden, zo is het vermoeden, ook wel op voorhand gebonden en aldus verkocht. De rijke variëteit in bestaande uitvoeringen maakt duidelijk dat eerder de boekverkoper dan de uitgever ze liet maken. Een Amsterdams atelier, waarvan de binder (nog) niet achterhaald is en waarvan producten onder de naam Putto-binderij zijn bijeengebracht, was daarbij nauw betrokken - deze binderij is genoemd naar enkele typerende stempels die kleine naakte, gevleugelde jongetjes, putti, voorstellen.

[p. 78]

Vervaardigingstechnieken van beslag en sloten

Afgezien van het eerder genoemde voorbeeld van een filigrein boekslot (wat overigens een vrij kostbaar kunstnijverheidsproduct was) kon zilveren boekbeslag op diverse andere manieren worden gemaakt. Het kon worden gesmeed, gedecoupeerd of gedreven uit plaatmateriaal; door gelijkmatige hamerslagen werd de ruwe vorm ‘opgetrokken’. Details werden uitgevoerd via verschillende bewerkingen, zoals ciseleren, vijlen, slijpen en schuren. Een gangbare versieringstechniek van boeksloten was het graveren van ornamentele of florale motieven. De zilversmid kon ook boekbeslag gieten, waarbij hij gebruik maakte van tinnen of koperen mallen, die bijna altijd tot zijn standaard uitrusting behoorden.¹¹ Gegoten sloten werden nabewerkt door ze te ‘bruneren’, een vakterm voor een bepaalde manier van polijsten. Als een werkstuk gereed was, werden de gebruikelijke merken afgeslagen, zoals een meesterteken, een jaarletter en een keurstempel. Hierdoor kan praktisch elk zilveren boekslot worden geïdentificeerd en gedateerd.

11 Jan Storm van Leeuwen, ‘[Boekbespreking van] Onno ter Kuile, Koper en Brons... 's- Gravenhage 1986. In: De Boekenwereld 4 (1987/'88) pp. 136-140.

‘Gesneden beelden’

In of op elk van de drie B's die aan dit artikel ten grondslag liggen - het Bijbeltje, de Boekband en het Beslag - werden geregeld illustraties of beeldende symbolen aangebracht. In tegenstelling tot wat wellicht verwacht zou mogen worden, werd het tweede gebod van de ‘Wet des Heeren’ door de nationale kerkleiders kennelijk niet letterlijk genomen. Er staat immers: ‘Gij zult u geen gesneden beeld maken noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op de aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is...’ Men nam óf het begrip ‘gesneden beeld’ naar de letter óf men hield zich aan het vervolg van dit gebod, waar staat: ‘... Gij zult u voor die niet buigen, noch hen dienen...’, onder het mom: we knielen toch niet voor deze afbeeldingen? Welbeschouwd werden kerkbijbeltjes veelvuldig geïllustreerd, de banden werden aantrekkelijk bestempeld en het zilveren beslag kreeg prachtige voorstellingen. In de kale protestantse kerkgebouwen was weinig te zien. Kinderen konden hooguit steentjes of ruitjes tellen gedurende de (vaak héél lange) preek en verveelden zich stierlijk. Vandaar dat een kerkboekje met prenten voor jongelui een uitkomst betekende. De jeugd mocht - zonder het zich bewust te zijn - Maarten Luther dankbaar zijn, aangezien hij sterk geijverd had voor een geïllustreerde bijbel. Diverse Duitse ‘Kleinmeister’ hebben dan ook gravures en houtsneden voor prentbijbeltjes ontworpen, onder andere bedoeld voor kinderen en ongeletterden. In ons land hebben Jan Luyken, en later ook zijn zoon Caspar, zich aan het eind van de zeventiende eeuw onsterfelijk gemaakt door vele bijbelillustraties te etsen, vaak voorzien van vrome teksten en rijmpjes.

Afbeeldingen

Van de fraaie voorstellingen op zilveren boeksloten kwamen bloem-, blad- of schelpmotieven vooral voor in behoudende kringen, waar een uitbeelding van menselijke gestaltes ongepast was. Bijbelse figuren, al of niet met religieuze symbolen, kwamen voor in het zilverbeslag op bijbels van de gemiddelde orthodoxe kerkgangers. Allegorische of mythologische afbeeldingen, altijd met een religieuze strekking, waren populair bij ruim gelovende groeperingen. Verschillende onderzoekers hebben gesteld (onwaar of toch met een grond van waarheid?) dat het hoekbeslag visueel compenseerde wat er tijdens de beeldenstorm aan kerkelijke kunstwerken was vernield.

[p. 79]

Het ligt anders bij de band zelf De losse stempels en de rollen die erop werden afgedrukt hadden weliswaar een voorstelling, maar deze bleef bijna altijd ondergeschikt aan het patroon van de decoratie. Aanvankelijk was de versiering van deze handstempels strak en hoofdzakelijk vegetaal, in de periode circa 1650-1710 ontwikkelde deze zich tot vrijwel geheel abstract en lineair. De natuur kwam in de loop van de achttiende eeuw geleidelijk terug, in de vorm van bladeren, bloemen en vruchten en een enkele maal in de vorm van dieren, vooral vogels. In het derde kwart van de eeuw ging ook de rocaille, een asymmetrisch, schelpachtig ornament, deel uitmaken van de voorstelling; deze verdween in het vierde kwart weer bijna overal om plaats te maken voor de amforen, parellijsten, meanders en guirlandes van de Lodewijk xvi-stijl. Op Hebreeuwse boeken zijn wel eens engelen gestempeld en op kerkboeken komen, zoals gezegd, wel eens putti voor. Voor het overige werd de menselijke gestalte zelden benut of in ieder geval verstopt in een decoratie, doorgaans zonder de speciale betekenis die het zilveren beslag wel in relatie tot de inhoud had.

Voorbeeld uit het begin van de negentiende eeuw

In het kader van dit artikel lijkt het dienstig enige beperking te betrachten en te volstaan met het bespreken van één prachtig ingebonden en beslagen bijbeltje. Het is afkomstig uit Noord-Holland, destijds bekend als de minst kerkelijke provincie van Nederland, maar bakermat van welhaast de mooiste kerkboekjes. De inhoud bestaat uit het Oude en Nieuwe Testament plus de berijmde psalmen, in 1796 gedrukt bij Joh. Enschede en Zonen te Haarlem. Hieraan zijn de evangelische gezangen toegevoegd, in 1806 gedrukt bij Johannes Allart te Amsterdam. De schutbladen voor in het bijbeltje zijn, zoals gebruikelijk, volledig beschreven met gegevens van een zekere familie Mansvelt, beginnend in 1821 en eindigend in 1874.

De band is uitgevoerd in gemarmerd kalfsleer met goudstempeling en behoort dus niet tot de allerduurste voorbeelden, zoals die boven genoemd zijn, maar wel tot de luxueuze. Op de platten is er een buitenste kader van een geometrische rol, die aan een meander doet denken. De lange zijden van het binnenste kader zijn gezet met een rol die een parelsnoer weergeeft. De hoeken zijn vervangen door stempels met bloemen in een gebogen vorm met parels. De korte zijden worden gevormd door een amfoor (naar buiten gericht) en een guirlande (naar binnen). In het midden staat een narcisachtige bloem. De decoratie kan dus tot de Lodewijk xvi-stijl gerekend worden. De band is daarmee aan het eind van de achttiende eeuw te dateren of helemaal aan het begin van de negentiende. Dat klopt goed met de inhoud.

Het zilveren beslag bestaat uit twee klampsluitingen plus acht hoekbeschermers. Uit het meesterteken, aangebracht aan de binnenzijde van de muiters, de aanzetstukken en de hoeken, blijkt dat het beslag is vervaardigd door Everwijn Knolleman, van 1768 tot 1811 werkzaam als edelsmid te Hoorn.¹² Hij woonde en werkte in een pand aan de Jeroenensteeg in een buurt waar veel zilversmeden gehuisvest waren. Knolleman was gespecialiseerd in ‘klein werk’; hij vervaardigde tashaken, wolhaken, bestek en dergelijke en maakte die vaak ook in opdracht van collega's.¹³ Van zijn werk is nog het een en ander te zien in het Westfries Museum te Hoorn.

12 Karel Citroen, Dutch Goldsmiths' and Silversmiths' Marks and Names prior to 1812. Leiden 1993, p. 38.

13 B.W.G. Wttewaall, Nederlands klein zilver en schepwerk 1650-1880. Abcoude 2003, p. 45, afb. 65.

Voorstellingen in het zilver

De hoekstukken en de sloten hebben verschillende voorstellingen. De vier evangelisten uit het Nieuwe Testament met hun symbolen zijn weergegeven op de hoekstukken: Mattheus

[p. 80]

Boekband in gemarmerd kalfsleer, met goud bestempeld en met zilveren beslag en sloten (Hoorn, begin negentiende eeuw)

met een engel, Marcus met een leeuw, Lucas met een rund en Johannes met een adelaar. De evangelistensymbolen hebben in bepaalde uitleggingen te maken met de ‘Tetramorf’ of viervorm (het teken van de menswording en verlossing van Christus) en zijn gebaseerd op visioenen uit het Oude Testament (Ezechiël 1:5-10) en het Nieuwe Testament (Openbaring 4:6-8).¹⁴ De vier wezens werden al vóór de middeleeuwen door de kerkvaders aan de evangelisten toegewezen. Eén en ander zou berusten op de aanvangsteksten, waarmee de vier evangelieschrijvers hun bijbelboeken openden. Mattheus begon zijn evangelie met de aardse stamboom van Christus en belichtte met dit geslachtsregister de menselijke natuur en afkomst van Christus; dus kreeg Mattheus een mens (hier een gevleugelde menselijke gedaante, een engel) als symbool. Marcus opende zijn bijbelboek met het optreden van Johannes de Doper in de woestijn; een leeuw was in die tijd bij uitstek de koning van de woestijn, derhalve kreeg Marcus de leeuw. Lucas ving zijn evangelie aan met de verschijning van de aartsengel Gabriël aan Zacharias, die in de tempel bezig was met het offer; het belangrijkste offerdier was toen een rund. Dit dier werd daarom aan Lucas toebedeeld. Het evangelie van Johannes begon met de bekende proloog: ‘In den beginne was het Woord...’ wat als het ware een echo was van Genesis 1: ‘In den beginne schiep God hemel en aarde (...) en Gods geest zweefde over de wateren’; het zweven van de geest werd geassocieerd met een adelaar, en dus werd de adelaar als symbool aan de evangelist Johannes toebedacht.¹⁵ Ook in de sloten van dit bijbeltje zijn schriftuurlijke voorstellingen aangebracht. In de beide klamparmen zijn oudtestamentische figuren uit het bijbelboek Exodus zichtbaar. In de linker klamparm is een uitbeelding van een episode te zien uit Exodus 12, waarin wordt verteld hoe elk joods gezinshoofd een (paas-)lam moest slachten en bereiden, dit staande in reiskleding moest eten, wandelstaf in de hand, om voorbereid te zijn op een snelle uittocht

14 J.J.M. Timmers, Symboliek en iconografie der Christelijke kunst. Roermond, Maaseik 1947, nrs. 288-198.

15 Zie ook Bernard van Noordwijk, ‘Beeldbeschrijving van de symboliek in antieke bijbelsloten’. In: Kunst & Antiek Journaal, augustus 2003, p. 31.

[p. 81]

(exodus) uit Egypte. In de rechter klamparm is Mozes, de grondlegger van de joodse godsdienst, als wetgever voorgesteld. Hij omklemt de stenen tafelen, waarin de decaloog (de tien geboden) uit Exodus 20 is gegrift. In de aanzetstukken en in de muiters van de boeksloten heeft de zilversmid eveneens bijbelse zinnebeelden gebruikt: ‘geloofsvertrouwen’ (Fides met een kruis), ‘naastenliefde’ (Caritas met spelende kindertjes), ‘levenskracht’ (Fortitudo steunend op een zuil) en nogmaals ‘naastenliefde’ - die deugd werd blijkbaar erg belangrijk gevonden. Aangenomen mag worden dat door afbeeldingen uit het Oude en het Nieuwe Testament in het beslag van één en hetzelfde boekje te verenigen, uitdrukking werd gegeven aan de gedachte dat het Oude Testament een voorafbeelding geeft van het Nieuwe.¹⁶

Hoe dit specifieke zilverbeslag op dit fraaie bijbelbandje is gekomen, kon niet worden achterhaald. Vaak werden bewerkte boeksloten door de koper uitgekozen bij de zilversmid en door hem of door de boekbinder op een bijbeltje gezet. Dit was meestal bedoeld als gelegenheidsgeschenk, bijvoorbeeld bij een huwelijk, een openbare geloofsbelijdenis, een verjaardag of een doop. Geregeld werden dan ook de initialen van de eigenaar en een datum gegrift aan de binnenkant van het beslag. Op het platteland kwamen marskramers, ook wel kastjeskooplui genoemd, bij de burgers en boeren langs met hun handelswaar, dikwijls bestaande uit zilveren voorwerpen als beursjes, beugeltassen, breipennen en - bijna vanzelfsprekend - ook bijbelsloten. Zo kwamen er veel beslagen kerkboekjes in omloop. Daarvan zijn er niet zoveel bewaard als men zou verwachten. Boekzilver zal vaak hetzelfde lot beschoren zijn geweest als zilver voor huiselijk gebruik, dat in moeilijke tijden werd omgesmolten. In de literatuur is nauwelijks aandacht besteed aan dit onderwerp en in naslagwerken over zilver bleven boeksloten duidelijk onderbelicht. Hoe het ook zij, met dit artikel is een poging gedaan om iets van de achtergronden van beslagen bijbelbandjes vast te leggen en belangstelling te wekken voor dit thema.

16 Timmers, op. cit. (noot 14).

Zilverbeslag in musea, bibliotheken en private collecties

Bij de boekbandencollectie van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, in het Bijbels Museum te Amsterdam en het Catharijneconvent in Utrecht, besteedt men gerichte en voortdurende aandacht aan edelmetaal op bijbeltjes en kerkboekjes. Ook in menig streekmuseum zijn beslagen bijbeltjes te zien, die dan vaak behoren bij de stijl van de betreffende klederdracht. Verder hebben sommige particulieren zulke stukken in bezit en is een enkele verzamelaar actief bezig deze schaarse kerkboekjes met sierbeslag bijeen te brengen, in goede staat te brengen of te houden en ze te behoeden voor verminking of vernietiging. Immers, veel zilveren bijbelsloten zijn vermaakt tot armbandjes, broches, messenleggers of fotolijstjes. Het is alleszins de moeite waard om oog te hebben of te krijgen voor dit bijzondere cultuurgoed en eventueel één of meer van deze collecties eens te gaan bekijken. Beide auteurs van dit artikel tonen hun kostbaarheden graag aan geïnteresseerden, de ene in de Koninklijke Bibliotheek en de andere bij hem thuis (zie de afbeelding op p. 82) - hij is via de redactie van de Boekenwereld te bereiken.

[p. 82]

Deel van de boekencollectie van Van Noordwijk