De Boekenwereld. Jaargang 20

[p. 250]

Marginaliën: Boekverzorging een zorg
Anton Gerits

Het aantal boekenliefhebbers dat aan een boekwerk niet alleen inhoudelijk esthetisch en ethisch voldoening wil ontlenen maar ook aan de uiterlijke verzorging mag wellicht afnemen, men zou toch van uitgevers mogen verwachten dat zij in dit opzicht trouw blijven aan hun beroepseer die verlangt dat zij zowel qua inhoud als uiterlijk boeken produceren van goede kwaliteit.

Natuurlijk, in een tijd waarin veel mensen niet schromen wijn uit een limonadeglas te drinken, een bierfles aan de mond te zetten ook als er glazen beschikbaar zijn, op straat lopen te eten, bij theater- of concertbezoek onder een net colbert of truitje een vale gekreukte spijkerbroek dragen of zelfs in een open overhemd verschijnen met opgerolde mouwen, kan men niet verwachten dat overal en altijd waarde wordt gehecht aan de uiterlijke presentatie van een boek. Onder invloed van de verminderde aandacht voor omgangsvormen is ook de waardering voor de verzorging van uiterlijke verschijningsvormen tanende. Het heeft wellicht iets te maken met de erosie van normen en waarden, maar zeker ook met de Nederlandse eigenschap vooral ‘gewoon’ te willen doen. In de boekenwereld blijft deze tendens niet beperkt tot het pure uiterlijk van boeken, ook inhoudelijk laat de verzorging steeds meer te wensen over - drukfouten, verkeerde afbreking van woorden, woorden dubbel afgedrukt, te krappe marges, slordige layout, etc. - en voldoet dikwijls niet meer aan de meest bescheiden eisen. Een beschuldigende vinger in de richting van de computer die maar al te dikwijls te voorschijn komt, komt niet van pas. De computer krijgt zijn programma van mensen en wordt door mensen gestuurd, door slordige of door accurate mensen. Eén van de belangrijkste oorzaken is beslist dat veel uitgevers geen gebruik meer maken van de diensten van ervaren redacteuren en correctors.

Men zou kunnen veronderstellen dat hieraan economische overwegingen ten grondslag liggen. Bezuinigen uitgevers wellicht op papiergebruik, op personele kosten voor een beroepscorrector en een ervaren boekverzorger? Dat lijkt wel het geval te zijn. De meest belangrijke functionarissen voor het zeker stellen van een goede productie van het boek, de boekverzorger en de corrector, lijken bij vrijwel alle uitgevers of wel afwezig of wel beperkt in hun mogelijkheden. De vraag is of die bezuinigingen nodig zijn om het hoofd boven water te houden of alleen dienen om meer winst (eis van concerndirecties?) te maken. Ik vrees dat het laatste het geval is, want noodlijdend zijn de uitgevers bepaald niet. Dat de beroepseer van veel uitgevers onder het economisch juk van managers zonder belangstelling voor het product door moet, lijkt wel duidelijk. Het gevolg is een onmiskenbare verpaupering bij de boekenproductie.

Echter, er is soms ook sprake van onverschilligheid en gebrek aan aandacht van de kant van de uitgevers die niets met economische druk te maken hebben, van gebrek aan respect bovendien voor de auteur en de lezer. Een paar voorbeelden: een gerenommeerd boekverzorger, Gerrit Noordzij, mag van zijn gulle uitgever een eigen boek geheel naar eigen inzicht laten produceren. Nu is Gerrit Noordzij bovendien een kundig tekenaar en hij illustreert zijn boek, getiteld De handen van de zeven zusters,¹ behalve met veel voorbeelden van letterontwerpen, ontwerpen voor typografisch binnenwerk, band- en omslagontwerpen

1 Uitgeverij G.A. van Oorschot, 2000.

[p. 251]

ook met een aantal fraaie tekeningen van zijn hand. Helaas gaat de charme van zijn tekeningen en het effect van de overige illustraties goeddeels verloren door een onbegrijpelijke papierkeuze. Het gekozen papier is zo doorschijnend dat door de tekeningen heen de tekst op de volgende bladzijde sterk doorslaat. Het hele boek maakt daardoor, ondanks het feit dat kosten noch moeite is gespaard, een armoedige indruk. Dat het zonder noemenswaardige kostenverhoging vele malen beter kan, bewijst bijvoorbeeld een boek als Letterontwerper & typograaf Bram de Does², dat een toonbeeld mag worden genoemd van kundige boekverzorging.

Dichtbundels van door een breed publiek gewaardeerde dichters en dus goed voor een behoorlijke oplage, worden met een verbijsterende onverschilligheid geproduceerd. Zo ontwierp Leo Vroman voor zijn recente bundels³ fraaie omslagen, de titelpagina's munten uit door evenwichtige typografische opbouw en vervolgens wordt alles gedrukt op veel te dun papier, waardoor de charme van het titelblad - toch de entree waardoor de lezer het boek binnengaat - geheel wordt bedorven door de tekst die op de achterzijde van de titel is gedrukt - een doodzonde: een titelpagina hoort verso blank te zijn - en bovendien ook nog de tekst van de inhoudsopgave die daarop volgt. Tot overmaat van ramp is de layout zo slecht, dat sommige gedichten met één of twee regels overlopen naar een volgende pagina, niet naar een naastliggende (oneven) pagina, maar naar een even pagina. Bundels als Stemtest⁴ van C.O. Jellema en Kat van sneeuw⁵ van Marjoleine de Vos, beide van hoge kwaliteit en veel gelezen, zijn op een formaatje gedrukt dat rondom de gedichten wel erg weinig wit laat en bovendien wordt de lezer voortdurend gestoord door doorslag van de volgende pagina's, ook weer door een verkeerde papierkeuze. Dat het zonder kostenverhoging van enige betekenis beter kan, bewijzen bundels als Tussen aarde en hemel⁶ van Jana Beranová en Rouwen staat vrij⁷ van Carla Dura. Ook in de jongste bundel van Eva Gerlach, Een bed van mensenvlees,⁸ wordt de titelpagina ontsierd door een grijze vlek veroorzaakt door de tekst die op de keerzijde van de pagina is gedrukt. Dit terwijl achterin de bundel vrijwel geheel onbedrukte pagina's overblijven waarop de copyright tekst zeer goed had kunnen worden geplaatst. Bij de bundel Kussen door een rag van woorden⁹ van Willem Frederik Hermans valt de benepen uitvoering op en stoort op vrijwel elke bladzijde de tekst van de onderliggende pagina. Deze bundels, zowel de positief als negatief beoordeelde, zijn willekeurig gekozen. In beide categorieën liggen talloze voorbeelden voor het grijpen. Er is slechts één vrij duidelijke lijn in te ontdekken (al zijn er ook uitzonderingen op): de uitgevers die tot grote concerns behoren doen het veelal slecht, de kleine zelfstandige uitgevers zijn meestal zorgvuldiger.

Bij romans is het niet beter gesteld. Een goedverkochte roman als De glimlach van Niccolò¹⁰ van Maurizio Viroli, netjes gebonden en gedrukt met ruime interlinie, wemelt het van de onnodige drukfouten. Succesboeken als bijvoorbeeld De nieuwe man¹¹ van Thomas Rosenboom en De tijgerkat¹² van G. Tomasi di Lampedusa tonen aan dat het zonder veel extra moeite en kosten vlekkeloos kan. Zie daarnaast eens de wijze waarop Het dieptelood van de herinnering¹³ van Hella S. Haasse is gemaltraiteerd: zulke krappe marges dat de lezer het boek voortdurend moet openbuigen om de regels vanaf het begin te kunnen lezen. Zo'n uitgave moet een ramp zijn voor de openbare bibliotheken, immers de gebrocheerde uitgave wordt bij Biblion voor de bibliotheken gebonden en dan is het onvermijdelijk dat de binnenmarge nog wat krapper wordt.

Het lijkt wel of ook de boekhandelaar minder hoge eisen stelt aan de kwaliteit van de producten die hij verkoopt. De inkoop bij de boekhandelsketens wordt kennelijk mede of met name bepaald door managers met weinig affiniteit met het product en menig boekverkoper met hart voor het boek zal zich zuchtend moeten voegen naar wat collectief wordt

2 Uitgeverij De Buitenkant, 2003.

3 Psalmen. Em. Querido's Uitgeverij b.v., 1995; De gebeurtenis en andere gedichten. Zelfde uitgever, 2001 en Tweede verschiet. Zelfde uitgever, 2003.

4 Em. Querido's Uitgeverij b.v., 2003.

5 Uitgeverij G.A. van Oorschot, 2003. Tweede druk eveneens 2003.

6 Uitgeverij De Geus, 2002.

7 De Beuk, 1995.

8 Uitgeverij De Arbeiderspers, (2003).

9 De Bezige Bij, 2000.

10 Mets & Schilt, 2002.

11 Em. Querido's Uitgeverij b.v., 2003. (Gebonden uitgave)

12 Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2002.

13 Em. Querido's Uitgeverij b.v., 2003.

[p. 252]

ingekocht en waarbij aan de producenten geen eisen worden gesteld, behalve die van veel korting en lage prijzen.

Net als in de supermarkt worden bij de boekhandels de gunstige plekken in de kasten en op de tafels ingenomen door producten waarover veel ophef in kranten en tijdschriften wordt gemaakt, terwijl goede boeken die door de kritiek worden genegeerd of doodgezwegen achteraf in een hoekje vegeteren of geheel niet in voorraad zijn. ‘Ik kan het voor u bestellen’, is dan het beste dat de handelaar op wiens tafels zich stapels van een en dezelfde bestseller verdringen, te bieden heeft. Je zou mogen verwachten dat de echte boekhandelaar juist die boeken prominent zou etaleren en de bestsellers wat minder prominent omdat die ook zonder die aandacht wel vlot van de hand gaan. Niets is echter minder waar. Wat gemakkelijk verkoopt wordt aanbevolen, wat aandacht vraagt, is er niet of is weggestopt. De boekhandelaar is een kassier geworden.

Remedies? Het zou goed zijn als boekbesprekers als standaard in hun besprekingen een korte indicatie over de boekverzorging zouden opnemen. En verder? Een kopersstaking van boekenliefhebbers die weigeren boeken en bundels die slecht zijn geproduceerd te kopen? Of, beter, boekhandelaren die aan hun leveranciers weer eisen stellen betreffende de uiterlijke kwaliteit van hun producten.

Wellicht worden sommige boeken of bundels iets duurder als zij beter worden geproduceerd, maar het fabeltje dat boeken duur zijn, gaat al lang niet meer op. Vergeleken met kleding en voedsel, kaartjes voor voetbalwedstrijden, theatervoorstellingen en concerten zijn boeken goedkoop en, mits van goede schrijvers en goed geproduceerd, van blijvende waarde in meer dan één opzicht.