De Boekenwereld. Jaargang 20

[p. 247]

Meer bijzonderheden over het ‘inkleurdersgilde’^*
J.F. Heijbroek

In het interview van P.J. Buijnsters met Richard Lobbes, oud-filiaalchef van de firma J. de Slegte in Amsterdam (De Boekenwereld 19 (2002/2003), pp. 250-260), kwam een interessant aspect aan de orde, namelijk ‘het gilde’ van naoorlogse inkleurders van prenten. Toen Peter Poldervaart, geboren in 1943 en sinds 1981 hoofdrestaurator papier van het Rijksprentenkabinet, hierover hoorde, vertelde hij mij dat hij ooit zijn loopbaan was begonnen als inkleurder. Als jongen werd hij op ongeveer zestienjarige leeftijd door zijn vader naar de schilder/restaurator Charles Louis Vennik (1927-1990) gestuurd. Die had, volgens Poldervaart, aanvankelijk een atelier op het Rokin en woonde daarna in de molen van Mijdrecht. Vennik restaureerde er veel prenten, dat wil zeggen hij bleekte ze en - wanneer de papiervezels te slap waren geworden - bespoot ze met gelatine. Dat was ‘zijn geheim’, want van restauratie-ethiek was in de jaren '60 nog geen sprake. Wanneer het papier te stijf was geworden, deed hij er een beetje ossengal op. Dan pakte de verf, waarmee hij de prenten vervolgens inkleurde, beter. Bij Vennik leerde Poldervaart het inkleuren.

Later werkte Poldervaart bij Anton van Gulik (†2003). Van Gulik was geschoold bij Hans Marcus, die tijdens de oorlog was ondergedoken in een kelder onder de kunsthandel van Margaretha Sothmann. Zo overleefde Marcus de oorlog. Vanaf circa 1942 tot zijn terugkeer naar Duitsland, aan het eind van de jaren '60, leidde hij een wisselend groepje inkleurders op. Daartoe behoorden Dick en Lili Couvée, later beiden werkzaam in verschillende musea, Robert Douwma, de latere Londense prenthandelaar, de reeds genoemde Charles Vennik, Jacques Koops en Johannes Marcus, later kunsthandelaar op de Nieuwezijds Voorburgwal, en als voornaamste Van Gulik. Deze laatste was getrouwd met Erna, een dochter van Hans Marcus. Zij werd meestal ‘zwaantje’ genoemd.

Van Gulik had in de jaren '60 een groot atelier in de Utrechtsedwarsstraat. Daar werkten zo'n vier à vijf inkleurders op contractbasis. Er was een duidelijke hiërarchie in het atelier. De ‘kleine jongens’ deden de staalgravures met bijvoorbeeld een airbrush, als voorbereiding voor een ‘oudere’ die het karwei afmaakte.

Bij Van Gulik kwamen veel topografische prenten en kaarten binnen. Om een kaart zo ‘zuiver’ mogelijk te kleuren werd een dia geprojecteerd van een oud ingekleurd exemplaar. Die had Van Gulik bij een instelling laten maken of bij een handelaar gefotografeerd. Het kleuren geschiedde meestal in een vaste volgorde: eerst geel, dan groen en daarna blauw. Vervolgens werden detailleringen, zoals tuinen, daken van huizen en kerken, met onder andere sapgroen, kraplak of gummigut ingekleurd. Helemaal aan het eind werd het donkerbruin aangebracht. Heraldische gegevens op kaarten moesten zo correct mogelijk worden, want die waren gemakkelijk te controleren. Daarvoor gebruikte Poldervaart een algemene inleiding in de heraldiek waarvan hij zich de titel niet meer precies kon herinneren. De inkleuring geschiedde vooral met waterverf. Op veel oude, indertijd met Spaans groen ingekleurde zeventiende- en achttiende-eeuwse kaarten - dit groen is gemaakt van koperoxide - is het koper gaan oxideren, met als gevolg een steeds verder uitlopende groene kleur aan de achterzijde van die bladen. Bij ‘moderne’ inkleuringen komt dat niet voor. Het lastigst was het inkleuren op oude vouwen. Als op die plaats een breuk - een kanaaltje - in het

* Deze bijdrage werd van kritische kanttekeningen en aanvullingen voorzien door P.J. Buijnsters, T. Goedings, F.W. Kuyper en R.J.A. te Rijdt.

[p. 248]

papier zat, ging de inkleurder niet verder dan tot een millimeter er vanaf. Anders was het risico te groot dat de verf zou uitlopen met een vlek als gevolg. Loodwit werd bij de afwerking van decoraties op kaarten en vooral bij decoratieve prenten gebruikt. Dat was zeer schadelijk voor de gezondheid. Door het penseel met loodwit op de tong nat te maken, hadden enkele inkleurders tandaandoeningen gekregen. Dat werd dus zeer afgeraden.

De verschillende kleuren werden vaak door één inkleurder aangebracht. Dat gebeurde om het tempo zo hoog mogelijk te houden. Je moest niet ‘te netjes’ werken. Het was zaak dat je ‘penseelvaardigheid’ zou krijgen. Anders werd de prent te saai. Op Engelse, nietgedecoreerde kaarten werden vaak cartouches aangebracht. Die kaarten waren meestal te saai, ‘die kon je zo niet verkopen’, aldus Van Gulik. Hansje van der Meer, die overigens niet verbonden was aan het inkleurdersatelier van Van Gulik maar zelfstandig werkte, kon dat soort werk heel goed.

De ‘finishing touch’ om een kaart of prent nog wat ‘op te vrolijken’ werd verricht door de baas van het atelier. Hoe de prenten na inkleuring ten slotte vlak gemaakt werden, wist Poldervaart niet; dat lag buiten het gezichtsveld van de inkleurders. Ook van prijsafspraken tussen de klant en het atelier waren de inkleurders niet op de hoogte.

Geliefde objecten om in te kleuren waren de prenten uit Braun/Hogenberg, kaarten uit de atlassen van Blaeu of de topografische prenten uit Foucquet en uit stadsgeschiedenissen. Veel Engelse grafiek en zelfs zwartekunstprenten werden door de inkleurders ‘opgevrolijkt’. Onder het ‘opvrolijken’ van topografische prenten verstond de inkleurder vooral het voorzien van accenten in de luchten.

Hans Marcus had in de jaren '70 en '80 in Düsseldorf een Buch- und Kunstantiquariat. Hij gaf een reeks catalogi uit met decoratieve grafiek. Bij de korte beschrijvingen maakte hij onderscheid tussen kolorierte en altkolorierte Kupferstiche.¹

Poldervaart werkte later zelf nogal eens privé voor de boek- en prentwinkel van Pfann in de Spuistraat. Het merendeel van de klussen voor hem bestond uit het inkleuren van reproducties van stadsprofielen, kaarten, enz. Verder heel veel staalgravures uit de negentiende eeuw en natuurlijk ook talrijke originelen uit atlassen en andere boekwerken uit de zeventiende en de achttiende eeuw.

Poldervaart kon zich maar één voorval herinneren waarbij Van Gulik een ‘artistiek te belangrijke prent’ niet wilde inkleuren, namelijk een blad van Roghman. Met de prenten van Ortelius, Braun/Hogenberg en anderen daarentegen had hij in dat opzicht geen enkele moeite. Op mijn vraag hoe hij een oud gekleurde kaart van een door hem gekleurde kaart kan onderscheiden, antwoordde Poldervaart glunderend: ‘Als ik mijn werk goed gedaan heb, kun je dat haast niet zien.’ Na enkele jaren voor Van Gulik te hebben gewerkt om wat bij te verdienen, is Poldervaart de papierrestauratie ingegaan. In de jaren '60 en '70 had hij een eigen restauratieatelier en in 1981 kwam hij als hoofdrestaurator papier in dienst bij het Rijksmuseum.

De antiquaar Ben Hoepelman en zijn ex-vrouw Anneke de Jong uit Abbekerk waren jarenlang ‘een vertrouwd adres’ om prenten te laten inkleuren. Op de antiquarenbeurs in maart van dit jaar in het nieuwe onderkomen aan de Piet Hein weg had één van de antiquaren een recent gekleurde Mercator-atlas uit 1589 bij zich. Hij stak niet onder stoelen of banken dat de verf - bij wijze van spreken - nog nat was en vertelde dat een dergelijk boek ongekleurd in bijvoorbeeld Latijns-Amerika niet te verkopen zou zijn. Inkleurders zijn er dus nog steeds, maar hun handel en wandel is moeilijk te achterhalen.² Het gesprek dat Buijnsters met Lobbes heeft gehad, leidde er in ieder geval toe dat de schijnwerper wat scherper gericht kon worden op dit ondoorzichtige gebied in de prenthandel.

1 Zie bijvoorbeeld Katalog xxiii Auswahl wertvoller Graphik und einiger Bucher des 16.-19. Jahrhunderts, Hans Marcus (Buch- und Kunstantiquariat) Düsseldorf 1979/'80. Met dank aan Truusje Goedings die mij deze catalogus ter inzage gaf

2 In John Collins, The two forgers. A biography of Harry Buxton Forman & Thomas James Wise, z.p. (Oak Knoll books) [1992], p. 281. Met dank aan Hans Hafkamp die mij op deze passage attendeerde.

[p. 249]

Twee bladzijden (p.22-23) uit Katalog xxiii van Hans Marcus (Düsseldorf) met verschillende in de tweede helft van de twintigste eeuw ingekleurde prenten. (Particuliere collectie)