De Boekenwereld. Jaargang 20

[p. 98]

‘Een vergeten Toorop’
Ets: Interieur, 1882-1885. Een vervolg
Wouter J. van Leeuwen

Bij het doorlezen van de veilingcatalogus van The Romantic Agony, Brussel 21/22 maart 2003 viel mijn oog op lotnummer 356: ‘La basoche. [Rédact. Charles de Tombeur]. Janvier à avril 1886. Bruxelles, J.-B. Moens, 1886, 4 fasc. en 1 vol., pet. in-8, demi-chagrin brun à coins par J. Tyssen, Ixelles, dos à 5 nerfs (lég. passé], t. jaspée, couv. de livr. et couv. générale cns. 1/12 ex. num. sur hollande (n. 2), seul grand papier; complet des 2 eaux-fortes par Jan Toorop et Léon Dardenne’, tezamen met enige andere boeken en tijdschriftnummers getaxeerd voor €50 tot €75.

Als dit zou kloppen, betekende het dat Toorop zich reeds zes jaar voor zijn eerste bekende grafische blad ‘Ridder voor de poort’, litho, juli 1892 (catalogus Rijksprentenkabinet: De grafiek van Jan Toorop, 1969, no. 1) met grafische technieken beziggehouden had.

Dit veilinglot was het enige dat mij echt interesseerde bij de Brusselse verkoping, dit mede door een mijzelf opgelegde inkoopstop in verband met de internationale situatie. Alleen voor deze prent, ongesigneerd, af te reizen naar Brussel om te controleren of het hier misschien ging om een veel voorkomende fout bij beschrijvingen, het door elkaar halen van ‘par’ en ‘d'après’, leek wat overdreven. Een uitweg bood een telefoontje met G. van Wezel, de samensteller van de oeuvrecatalogus van het werk van Toorop. Deze toonde zich verbaasd dat ik niet op de hoogte was van het postuum verschenen artikel van de bekende Toorop-grafiekverzamelaar A.J.M. van Moorsel, ‘Een vergeten Toorop’, Oud Holland 90 (1976), p. 275-276.

Het artikel was snel gevonden en gaf een beschrijving met afbeelding van een prent, het exemplaar uit het bezit van Museum Boijmans van Beuningen, gedrukt op Japans papier en voorzien van een opdracht aan Jules (Destrée: toeschrijving van Van Moorsel) en de handtekening van de kunstenaar. De datering, op grond van stilistische kenmerken werd door zowel het museum als Van Moorsel op 1882-'85 gesteld.

De technische beschrijving van het museum luidde: ‘Ets met aquatint, roulette en vernis mou, [...]’ Deze beschrijving werd in het artikel voor wat betreft de vernis mou-techniek bevestigd door J. Verbeek, de samensteller van de Rijksmuseum Toorop-grafiekcatalogus. Een catalogus die overigens voor zijn tijd een wonder van precisie en compleetheid is: voor zover mij bekend zijn er in de afgelopen 34 jaar nog slechts twee litho's en een aantal proefen tussenstaten opgedoken.

De vernis mou-techniek wordt door N.G. van Huffel in het Encyclopedisch handboek der graphische werkwijzen (Utrecht 1926, p. 103) als volgt beschreven: ‘Vernis-mou is een etsgrond, die bij normale temperatuur vrijwel week is. Legt men er een beteekend stuk papier op en trekt men de teekening met een harde stift na, zoo drukt men de teekening, met de korrel van het papier als markante eigenschap van de lijn, in den weeken grond. Trekt men dan het papier voorzichtig af, zoo trekt men om zoo te zeggen de teekening uit het vernis-mou weg. Na etsen en afdrukken is het resultaat een ets, die veel op een zeer fijne teekening gelijkt. Zwak geëtst, lijkt het vernis-mou op een potloodteekening, dieper geëtst op een krijtteekening. Het korn van het papier determineert het karakter van de lijn.’

Op grond van de afbeelding in Oud Holland zou het hier zeer wel kunnen gaan om een zwak geëtste vernis mou, de enige keer dat Toorop deze techniek gebruikt zou hebben en

[p. 99]

Jan Toorop, Interieur Vernis-mou, Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam

bovendien zoals gezegd, zes jaar voor enig ander blijk van interesse voor een grafische techniek. Op z'n zachtst gezegd merkwaardig.

Ik had achterdochtig moeten worden, maar ging daarentegen voort op een heilloze weg door aan te nemen dat de prent in La basoche alleen in de twaalf luxe exemplaren zou voorkomen en de prent in het museum één van de enkele losse proefdrukken voor de kunstenaar zou zijn, dit temeer omdat ik gedurende mijn ongeveer 35-jarig werkzame bestaan nog nooit een exemplaar van de prent had gezien.

Dus een schriftelijke opdracht aan het veilinghuis gestuurd, voor €420, en natuurlijk werd het lot mij toegeslagen voor het luttele bedrag van €400. Ik zou graag willen weten wie de, zoals hierna zal blijken, ‘gelukkige’ onderbieder was, die toch €380 voor deze vondst over had.

Ik was thuis toen de post mijn pakketje afleverde en in een mum van tijd kon ik mijn aankoop bewonderen. Het prentje had een plaatrand, maar hoe iemand aan een blad vrije grafiek had kunnen denken was mij een raadsel. Nee, dit moest een negentiende-eeuwse reproductietechniek zijn; maar ja, als alle kenners er van overtuigd waren met een vernis mou te maken te hebben, wie was ik dan... En het zou dan toch mogelijk moeten zijn het boek met een redelijke winst te verkopen.

Zoals beschreven waren de afleveringsomslagen meegebonden en op het verso van de

[p. 100]

januari-aflevering stond gelukkig te lezen: ‘Dans notre prochain numéro, nous offrirons à nos abonnés une superbe eau-forte de Jan Toorop, le jeune peintre javanais dont les salons des xx ont fait apprécier le superbe talent, pour l'illus-tration de Fin de Race, de M. Maurice Frison.’

Dit betekende dat ik ongelijk had: wel een ets, maar in alle exemplaren, niet alleen in de genummerde. Merkwaardig. Maar de teleurstelling sloeg pas echt toe toen ik op het verso van het achterblad van de februari-omslag zag: ‘Dessin de Jan Toorop, gravé par Evely.’ Nu werd alles duidelijk: Léon Evely was een laatnegentiende-eeuwse drukker die experimenteerde met allerlei druktechnieken waarbij de heliogravure als uitgangspunt genomen werd. Bekend is zijn set van negen illustraties naar Redon voor Les fleurs du mal (A. Mellerio, Odilon Redon, Paris, 1913, nrs. 198-206), ook werkte hij voor Rops (E. Rouir, Félicien Rops: graveer-technieken, Brussel (Koninklijke Bibliotheek Albert i) 1991, p. 19-21).

Door van één der op fotografische principes berustende technieken gebruik te maken was het mogelijk het oorspronkelijke kunstwerk te vergroten of te verkleinen. Dit was vooral bij illustraties voor boeken en tijdschriften van belang, teneinde het beeld aan te passen aan de gedrukte bladspiegel.

Het feit dat de proefdruk van de Evely-prent door Toorop gesigneerd en van een opdracht is voorzien, toont aan dat hij, net zoals andere, Belgische tijdgenoten als Rops en Khnopff, er belang aan hechtte zijn kunstwerken onder de mensen te brengen. Toorop zou dit zijn leven lang volhouden - later werden vaak isografieën van W. van Meurs voor dit doel gebruikt, soms ook nog handgekleurd door de kunstenaar.

De beschrijving van de voorstelling door het museum: ‘Interieur. Rechts een zittende vrouwefiguur, voor haar een staande man met hoed in de hand’ kan nu door de tekst van het verhaal te lezen (een draak overigens, met de typisch eindnegentiende-eeuwse fatale vrouw) nader geduid worden: de tekening laat het moment zien dat Jean de Raleghem zich realiseert verliefd te zijn op zijn stiefmoeder (‘inceste!’) en het ouderlijk huis verlaat.

Als model voor de zittende vrouw zou de echtgenote van de kunstenaar, Annie Toorop-Hall gediend kunnen hebben. Maar waarschijnlijker is Eugénie Cordeweener, daar Annie in januari 1886 niet in Brussel was (zie cat. Jan Toorop, Den Haag (Haags Gemeentemuseum) 1989, nr. 10; The Brussels Family, signed and incorrectly dated: 1895. ‘In a letter of 11 January 1886 Toorop wrote to Annie in French: At the moment, in the mornings only, I am making a very beautiful painting at the home of the Nieuwenhuys family. Mrs. de Wit, Mrs. Nieuwenhuys and Eugénie [Cordeweener, sister of his friend Jules Cordeweener] are posing for me. It will be finished in a few days.[...])’.

Het gebruik van de voornaam in de brief maakt een identificatie van Eugénie met de zittende jonge vrouw, links op het schilderij waarschijnlijk. De languissante houding, in tegenstelling tot de twee stijf rechtopzittende dames rechts, doet een nauwere emotionele band vermoeden, vandaar het gebruik van de voornaam. Een gelijkenis tussen dit model en de zittende stiefmoeder op de heliogravure is opvallend.

De Jules van de opdracht doet, met de kennis van de boven aangehaalde brief, nu misschien eerder aan Jules Cordeweener denken. In ieder geval is de stelling van Van Moorsel dat het hier ‘natuurlijk’ Jules Destrée betreft op z'n minst aanvechtbaar.

Samenvattend kan ik stellen: vertrouw geen beschrijvingen van veilinghouders en lees de artikelen in wetenschappelijke tijdschriften met een gezonde dosis wantrouwen. Alleen het eigen oog en de hierdoor gedurende lange jaren opgebouwde kennis - dus ook niet die van internet, de huidige heilige koe - kunnen de koper uiteindelijk behoeden voor een miskoop.