De Boekenwereld. Jaargang 20

[p. 103]

Verschenen boeken

Jan-Hendrik Bakker, Toewijding. Over literatuur, mens en media. Amsterdam/ Antwerpen. ISBN 90 45007 86 x, 367 p., €23,50

Het woord ‘toewijding’ in de titel slaat op aandachtig, geconcentreerd en ‘met toewijding’ lezen, wat men in de geschiedenis van de leescultuur ook wel ‘intensief lezen’ noemt. Filosoof en journalist Jan-Hendrik Bakker gaat in dit boek, een vervolg op zijn proefschrift Tijd van lezen, na in hoeverre deze vorm van lezen nog mogelijk is nu cyberspace en digibytes het papieren boek lijken te verdringen. De breedte van die vraagstelling is in het resultaat terug te vinden. In een hybridisch betoog, doorspekt met veel Derrida, Foucault, Heidegger, George Steiner en Nietzsche, springt Bakker heen en weer van het autobiografische van Augustinus naar de dichters op Poetry International, en van Gutenberg tot de hypertextliteratuur van Michael Joyce, met wie een interview is opgenomen. Hypertextliteratuur, zo wordt dan duidelijk, is literatuur die de lezer zelf samenstelt op basis van door een auteur per computer geleverde fragmenten - een omgekeerd cadavre-exquis, zou je kunnen zeggen. Uit het vraaggesprek blijkt dat hypertextliteratuur meer is dan een grappig spel, er zit een complete filosofie achter deze nonlineariteit, waardoor de auteur ‘schepper van een narratieve ruimte’ wordt, in plaats van tijd. Het einde van de roman, dat al zo'n anderhalve eeuw gepredikt wordt, laat dus nog even op zich wachten? Zelfreflectie is eigen aan het toegewijde lezen, legt Bakker uit, en die reflectie zou door de opkomst van nieuwe media wel onder druk kunnen komen te staan. Hij noemt Augustinus de eerste autobiograaf.

Bakker besteedt ook, bien etonnés de se trouver ensemble waarschijnlijk, ruim aandacht aan die goede oude boekgeschiedenis. Het hele verhaal over Gutenberg en zijn vinding, zelfs de Costermythe krijgt hier een plaats. Volgens Bakker krijgen kinderen op sommige scholen nog steeds aangeleerd dat Coster de ware uitvinder is.

Toewijding brengt veel gezichtspunten bij elkaar, in een vorm die veel met hardop nadenken gemeen heeft. Er wordt moeiteloos heen en weer gesprongen tussen genres en functies van het boek zonder dat het voor het betoog kennelijk consequenties heeft, en conclusies laat Bakker doorgaans aan de lezer. Maar omdat hardop nadenken in de boekgeschiedenis juist weer te weinig gebeurt, is dit een boek dat aandacht verdient. (LK)

Saskia de Bodt & Jeroen Kapelle, m.m.v. Theo Gielen, Iris Holthuizen e.a. Prentenboeken. Ideologie en illustratie 1890-1950. Amsterdam/Gent, Ludion, 2003, ISBN 90 76588 58 9, 276 p., geïll., €49,50

Ook in kinderboeken heerst de boekhistorische paradox dat wat het meest gelezen werd het minst bewaard gebleven is. Dus is er van het massaal en fabrieksmatig gemaakte prentenboek nu het minst over. Maar de paradox loopt nog

[p. 104]

verder door tot aan de hedendaagse verzamelwoede. Nu blijken juist de wat betere prentenboeken populair - artistiek verantwoord en bedoeld voor een elite van progressieve ouders - en is het populaire goedkope spul van toen alleen nog gewild bij een select clubje onderzoekers.

Ideologie is het sleutelwoord in het schitterende boek van Saskia de Bodt en Jeroen Kapelle. Ideologie bij de tekenaars, maar ook bij de schrijvers en de ouders, met het lezende kind als willoos slachtoffer. Dat maakt dit boek tot méér dan het zoveelste boek over kinderboeken, zonder daarmee die andere tekort te willen doen.

Tot nog toe werden kinderboeken veelal bezien door de neerlandistische bril en ging het om de inhoud van de boeken, waarbij de plaatjes eveneens inhoudelijk, ‘narratief’ bekeken werden. De Bodt & co bekijken de plaatjes vanuit kunsthistorisch oogpunt.

Margreet van Wijk-Sluyterman schrijft een degelijk hoofdstuk over uitgeverij Van Goor, op basis van het in Gouda bewaard gebleven archiefmateriaal. Daaruit komt naar voren dat sommige illustratoren, zoals Sijtje Aafjes, echt ‘gecoacht’ werden door de uitgeverij. Van Goor verdiende niet bijzonder goed aan de prentenboeken, zo wordt duidelijk, reden waarom er sponsoring geregeld werd met bijvoorbeeld een theelichtjesfabrikant of met Droste. De tekenaar moest dan wel een Droste-flikje tekenen op de titelpagina. In een bijlage van ruim dertig pagina's geeft Jeroen Kapelle van zeker 150 prentenboekenillustratoren een korte biografie, inclusief literatuuropgave, bronnen en vindplaatsen. (LK)

Arnoud Vrolijk, Wijsheid uit het westen. De verspreiding van westerse literatuur in de moderne Arabische wereld. Leiden, Universiteitsbibliotheek 2003, [Kleine publicaties nr. 56], ISSN 0921-9293, 96 p., geïll., pap., €10

Dat Herfsttij der Middeleeuwen in vele talen beschikbaar is, zal niemand verwonderen. Dat tot die talen ook het Arabisch behoort, is wellicht toch verrassend voor velen. En niet alleen Huizinga's klassieker, maar vele auteurs die tot de West-Europese canon behoren, zijn in een Arabische vertaling verkrijgbaar. De ub Leiden wijdde hieraan onlangs een tentoonstelling, daarmee het beeld corrigerend dat de Arabische wereld slechts in geringe mate belangstelling zou hebben voor de westerse cultuur. Poesjkin, Cervantes en Goethe en, uit recentere tijd, Heinrich Böll, Günther Grass en Vargas Llosa zijn allen vertaald.

Het vertalen in het Arabisch nam zijn aanvang in Egypte in het begin van de negentiende eeuw en kreeg een stevige impuls door de instelling van een vertaalopleiding in 1835 in Cairo. Hoewel de meeste boeken aanvankelijk vooral een functie hadden in het onderwijs aan de Egyptische bovenlaag werden er ook al snel literaire werken vertaald die niet direct van enig maatschappelijk nut verdacht konden worden.

De catalogus presenteert 35 van dergelijke vertalingen, beginnend in het jaar 1822, maar de meeste dateren uit de laatste decennia. De auteur becommentarieert de vertalingen, die niet altijd uit de oorspronkelijke taal blijken te zijn gemaakt, in bondige teksten. In zijn inleiding zet hij in het kort de geschiedenis van het vertalen in de Arabische wereld uiteen en wijst hij op de functie die de westerse cultuur heeft voor de Arabische intellectueel, die een afkeer van die cultuur vaak combineert met een gedegen westerse opleiding.

De catalogus besteedt niet alleen aandacht aan de literaire inhoud van de vertaalde werken, maar ook aan de minstens zo interessante omslagen. Deze zijn, evenals in het westen, vaak voorzien van (details van) schilderijen die een zekere verwantschap met de inhoud uitstralen. De uitgevers laten zien ook hierin voldoende vertrouwd te zijn met de westerse cultuur. Dat zij daarbij een enkele keer de plank misslaan, is een verschijnsel dat we ook hier in elke boekwinkel kunnen zien. (JS)