De Boekenwereld. Jaargang 20

[p. 32]

Ernst Braches, Alle nieuwe kunst wordt eerst niet begrepen...
Laurens van Krevelen

De Buitenkant: Amsterdam, 2003 110 p. + los bijgevoegd 3 facsimile's isbn 90 76452 64 4 €28

Het recente Alle nieuwe kunst wordt eerst niet begrepen... van Ernst Braches begint als een novelle. Drie vrienden spreken elkaar op 17 september 2002 in de neogotische bibliotheek van het Rijksmuseum over drie raadselachtige houtsneden die in 1892 moesten dienen als oorkonden voor de prijswinnaars van een internationale boekenbeurs in Amsterdam. Als gold het een weddenschap, besluit een van hen het raadsel van die prenten te doorgronden om aan te tonen dat de Nieuwe Boekkunst van het fin de siècle veel meer was dan uiterlijke sier alleen en zelfs een uitzonderlijke diepgang had. Dat lukt hem, zoals blijkt uit het vervolg van het boekje.

Tijdens de feestelijke presentatie, die op 10 september plaatsvond in de werkplaats van uitgeverij De Buitenkant te Amsterdam, ging Jan de Jong in zijn korte toespraak, die handelde over het belangrijke onderscheid tussen versiering (met een s) en verciering (met een c), ook even in op de vraag waarom hijzelf in het door Braches weergegeven gesprek ogenschijnlijk slechts heeft gezwegen: hij was er namelijk in het geheel niet bij aanwezig geweest! Hij bevond zich toen wel in het Rijksprentenkabinet, om samen met Ernst Braches en Freek Heijbroek te zoeken naar een prent die gereproduceerd zou moeten worden in de nieuwe editie van Het boek als Nieuwe Kunst, maar op het moment van het gesprek stond hij voor een gesloten deur. Heijbroek en Braches beaamden dat dit het geval was geweest, maar Braches meende toch dat De Jong wel thuishoorde in het verhaal - al dacht De Jong dat dat weer een ander verhaal was.

Het hele verhaal is de langdurige voorbereiding van de nieuwe editie van Braches' standaardwerk waarvan de titel hierboven al werd vermeld. Dat is oorspronkelijk in 1973 verschenen; de tweedelige nieuwe uitgave wordt binnenkort verwacht. Hoe zeldzaam de

[p. 33]

fraaie eerste druk, ontworpen door Alexander Verberne, sinds lang is, wordt wel bewezen door het feit dat het een van de weinige boekhistorische werken is waarvan een roofdruk werd gemaakt - en misschien zelfs het enige.

In die studie heeft Braches de Nieuwe Boekkunst in kaart gebracht, die tussen 1892 en 1904 tot verhitte debatten aanleiding heeft gegeven over de vorm die een boek moest hebben: terug naar het ambachtelijke en bezielde. Geïnspireerd door Engelse en Franse kunstvernieuwers (Morris, Crane, Steinlen en tal van anderen) besloot een aantal Nederlandse kunstenaars (Derkinderen, Roland Holst, Dijsselhof, Lion Cachet, Nieuwenhuis, Berlage, en anderen) te breken met de industriële lelijkheid en de verstarde tradities van de toenmalige boektypografie en bouwkunst, en terug te keren naar de bron van de Europese cultuur - de middeleeuwse kathedralen en verluchte, handgeschreven boeken. Zij streefden naar een nieuwe stijl, die gedeeld zou kunnen worden door de gehele gemeenschap, en kozen daarvoor de term ‘gemeenschapskunst’. Het woord ‘gemeenschap’ daarin verwees zeker niet naar het politieke socialisme, maar was ontegenzeggelijk een artistieke en morele revolutie tegen de verwording van kapitalisme en industrialisatie. Deze kortstondige, maar hartstochtelijke beweging heeft onbedoeld de weg geëffend voor de herleving van de typografie in Nederland - dat alles kan men gedetailleerd en genuanceerd nalezen in Braches' terecht befaamde boek.

Braches heeft die opmerkelijke Nederlandse avant-gardestroming getypeerd als een ‘ideologie’. Het ging de kunstenaars van de ‘gemeenschapskunst’ weliswaar om de vernieuwing van stijl en vorm, maar toch vooral om de uiting van diepere betekenissen.

Tijdens het gesprek tussen de drie vrienden uitte Braches, zoals hij het zelf beschrijft, zijn teleurstelling over het feit dat de kunsthistorici dertig jaar na het verschijnen van Het boek als Nieuwe Kunst de ideologische en diepzinnige kant van de Nieuwe Kunst nog steeds miskennen, zodat de drie raadselachtige diploma's voor het boekenvak - van Dijsselhof, Nieuwenhuis en Lion Cachet - nooit serieus werden onderzocht op hun betekenis. Daarom besloot hij het zelf maar te doen.

[p. 34]

Het resultaat van de minutieuze analyse van alle iconografische onderdelen van de drie prenten vormt de verrassende inhoud van Alle nieuwe kunst wordt eerst niet begrepen... Uit die analyse komen een complexe levensfilosofie en wereldbeschouwing naar voren, die een onmiskenbare bevestiging vormen van de stelling dat de Nieuwe Kunst niet alleen een esthetische maar zeker ook een ideologische beweging was. Het is daarmee een welkom supplement geworden op Het boek als Nieuwe Kunst.

In het boekje zijn alle afzonderlijke beeld- en tekstelementen die te zien zijn in de prenten, uitgesneden geplaatst naast de heldere, beknopte uitleg ervan. Dat leverde voor de opmaak een uitermate lastig manuscript op. De vormgeefster Chang Chi Lan-Ying heeft de veelheid aan heterogene afbeeldingen en tekstblokken toch op een ingenieuze wijze tot harmonie weten te brengen.

Dankzij Braches' uitputtende analyse van de drie prenten, die overigens als facsimile's op ware grootte aan het boek zijn toegevoegd, zijn zij voor mijn gevoel nog bijzonderder en raadselachtiger geworden.