De Boekenwereld. Jaargang 19

[p. 261]

Nouwkuerig in de Figuure Gebragt
Een curieuze militaire platenatlas uit 1771 en opvallende ‘usances’ in de uitgeverij
Louis Ph. Sloos

In 1937 publiceerde Claudius F. Mayer, assistent-bibliothecaris van de Army Medical Library in Washington, ter gelegenheid van het eeuwfeest van deze bibliotheek in The military surgeon een artikel getiteld ‘From drawing to photography in color’.¹ Hij begon zijn stuk met de volgende constatering: ‘Illustrations are the best means of spreading knowledge. Often, several pages of text cannot so well describe a pathological specimen or a trick of surgical technique as a simple but well made drawing. No wonder that illustrations played an important role in the development of the medical and allied sciences.’² Boekillustraties hebben inderdaad een belangrijke rol gespeeld in de verspreiding van kennis, zowel in de wetenschap als in het militaire bedrijf, maar enige nuancering kan geen kwaad. Er zijn immers vele wetenschappelijke boeken met illustraties zonder toegevoegde waarde.³

Afb. 1: Gegraveerde titelpagina van de atlas van Richard. Boven de titel het door militaire trofeeën omgeven wapen van stadhouder Willem v.
(Alle afgebeelde objecten komen uit de Bibliotheek van het Koninklijk Nederlands Leger- en Wapenmuseum in Delft. Herkomst van dit object: luitenant-kolonel F.J.G. ten Raa (1851-1926))

1 Claudius F. Mayer, ‘From drawing to photography in color. An exhibition on the history of the art of medical book illustration from the 12th to the 20th century arranged at the centennial celebration of the Army Medical Libary, nov. 16. 1936’, The military surgeon 1 (1937), pp. 31-44.

2 Mayer, op. cit. (noot 1), p. 31.

3 In zijn boek The martial arts of Renaissance Europe (New Haven/London 2002) laat Sydney Anglo in het hoofdstuk ‘The notation and illustration of movement in combat manuals’ auteurs aan het woord van de 16^e tot en met de 18^e eeuw die van mening waren dat illustraties ‘could be more trouble than they are worth’. Ondanks de bezwaren van verschillende auteurs (louter illustratief, onjuist, niet toereikend c.q. verhelderend) die Anglo in kaart heeft gebracht, komt hij tot de conclusie dat de meesten hebben gekozen voor geïllustreerde combat manuals, zij het dat de resultaten varieerden. Het bekende Kriegszbuch (1573) van Leonardt Fronsperger, dat overigens niet door Anglo wordt genoemd, is een voorbeeld van een wetenschappelijke militaire verhandeling met illustraties die louter als versiering dienen.

[p. 262]

De functie van illustraties in militaire werken wordt benadrukt doordat deze niet zelden eigenhandig door de militair-auteur zijn ontworpen.⁴ In minder voorkomende gevallen heeft de auteur of een andere militair de tekeningen zelf in prent gebracht, waarmee eventuele ruis tussen tekenaar en graveur wordt voorkomen. Ten slotte worden onder militaire verhandelingen relatief veel ‘boeken’ aangetroffen waaraan geen letterpers te pas is gekomen. Van deze boeken zijn zowel de illustraties en/of de platen als de tekst gegraveerd en gedrukt op de plaatpers.⁵ De keuze voor een geheel ‘gegraveerd boek’ zegt veel over de rol van beeld naast tekst of beter gezegd tekst naast beeld in militaire werken. Een publicatie over ‘gegraveerde boeken’ van militaire signatuur is in voorbereiding.

Een zeldzaam voorbeeld van de belangrijke rol van beeld naast tekst in militaire verhandelingen is de curieuze Atlas behelzende alle de plans van de manoeuvres van de troepen infanterie van den Staat van zyne doorlugtige hoogheid den heere prince erfstadhouder. &c.&c.&c. Gearresteerd den 4.^de February 1771. Nouwkuerig in de Figuure Gebragt door J: Richard.⁶ [bibl. 05/afb. 1]

De platen in deze atlas werden zo belangrijk bevonden voor een beter begrip van de eerder verschenen tekst waarvoor ze bestemd waren, dat nieuwe uitgaven van het boek, in zowel het Nederlands als het Duits, zo werden gedrukt dat de gegraveerde paginanummers op de platen naadloos zouden blijven aansluiten bij de desbetreffende pagina's in het boek! Aangezien de atlas veel leert over ‘usances’ in de uitgeverij is het de moeite waard de ontstaansgeschiedenis en het gebruik nader te bekijken. Hieraan vooraf gaat een korte introductie over de infanterie, het voetvolk, van het Nederlandse leger, waarvoor deze atlas bestemd was.

Afb. 2: de eerste druk van het bewuste reglement uit 1771. (Herkomst: voormalige militaire boekerij Koninklijk Huis)

4 Louis Ph. Sloos, ‘Un excellent livre: Siemienowicz' Artis magnae artilleriae pars prima. Een bijdrage aan de geschiedenis van de Nederlandse Republiek als verspreider van militaire literatuur’, Armamentaria. Jaarboek Legermuseum 36 (2001), p. 138.

5 Dit gegeven is gebaseerd op de analytisch-bibliografische beschrijvingen die sinds april 2000 worden gemaakt van de in totaal circa 6000 boeken van vóór 1801 in de bibliotheken van het Koninklijk Nederlands Leger- en Wapenmuseum in Delft en de Koninklijke Militaire Academie in Breda. Hiervan verschijnt naar verwachting in 2004 een gedrukte beredeneerde catalogus.

6 J. Richard, Atlas behelzende alle de plans van de manoeuvres van de troepen infanterie van den Staat van zyne doorlugtige hoogheid den heere prince erfstadhouder. &c.&c.&c. Gearresteerd den 4.^de February 1771, Den Haag [1771], p. [iv].

[p. 263]

De exercitie verbeeld

Tijdens de Nederlandse Opstand heeft prins Maurits zich onsterfelijk gemaakt als legerhervormer. Vermaard zijn vooral de vernieuwingen in de exercitie en het hanteren van het musket, die werden doorgevoerd bij de infanterie en daarna over de hele wereld ingang vonden. Maurits' exercerende infanteristen zijn zelfs bekend van zeventiende-eeuwse Delfts blauwe tegeltjes. De figuren hierop zijn ontleend aan de prenten van de bekende kunstenaar Jacques de Gheyn ii in het boek Wapenhandelinghe van roers mvsqvetten ende spiessen achtervolgende de ordre van syn Excellentie Maurits Prince van Orangie Graue van Nassau... (Den Haag 1607). Dit bevat 117 grote platen met een begeleidende tekst.

Sinds de Nederlandse Opstand én de strijdtonelen elders in Europa nam het belang van de infanterie op het slagveld weer - dat wil zeggen zoals in de Klassieke Oudheid - toe. In 1752 ging men de infanterie hier te lande echter drastisch beperken.⁷ Maar na 1764 werd ze weer geleidelijk aan uitgebreid met Duitse troepen. In 1771 verscheen bovendien een belangrijk nieuw volumineus Reglement op de exercitien, en evolutien, van de infanterie van den staat. [bibl. 01/afb. 2]

Hiervan verschenen in korte tijd - mogelijk in hetzelfde jaar - drie drukken. Het reglement en de herdrukken daarvan kwamen voor rekening van Isaac ii Scheltus in Den Haag, ‘ordi-

Afb. 3: plaat 36 in de atlas, te plaatsen tegenover pagina 415 in het reglement. (Herkomst: voormalige bibliotheek Hogere Krijgsschool Den Haag)

7 H. Ringoir, De Nederlandse infanterie, Bussum 1968, p. 32.

[p. 264]

naris drukker van Zyne Hoogheid’ Willem v. Hij was de laatste landsdrukker van het geslacht dat van 1669 tot 1795 officiële publicaties drukte, waaronder vele van militaire signatuur.⁸

Genoemd reglement uit 1771 moest het geheel zonder platen stellen. Uit de volgende woorden van Johan Richard blijkt dat dit een omissie was: ‘In het begin had ik deeze Plans en Teekeningen van de Manoeuvres voor de Infanterie van den Staat, volgens het Reglement van Zyne Doorluchtigste Hoogheid den Heere Prince Erf-Stadhouder, voor myn eigen gebruik vervaardigt. Verscheide Heeren Officieren, aan dewelke ik dezelve liet zien, deeden my de eer dit Werkje goed te keuren, en te kennen te geven, dat, zoo ik het zelve door den Druk wilde gemeen maken, het tot veel nuttigheid konde strekken, om met een opslag van 't oog, een duidelyk begrip van de voorschreeve Manoeuvres te kunnen opvatten, te meer, dewyl veele de tyd niet hadden, deze Plans en Teekeningen voor haar eigen gebruik zelfs te vervaardigen.’.⁹ De atlas van Richard was dus bedoeld als een gebruiksvriendelijke aanvulling op het reglement uit 1771. De platen waren om precies te zijn bestemd voor het vijfde en laatste deel van het reglement, ‘Vervattende verscheide Manoeuvres, die met een Regiment, en Battaillon, kunnen ge-executeert worden, met derzelver Explicatie.’ [afb. 3]

Afb. 4: versozijde van de gegraveerde titelpagina van Richards atlas. Boven het bewijs van echtheid, ondertekend door Richard. Onder het colofon van de graveur c.q. plaatdrukker Anthon Stechwey. (Herkomst: zie afbeelding 1)

8 Zie over de landdrukkersfamilie Scheltus: Maarten Schneider, De voorgeschiedenis van de ‘Algemeene Landsdrukerij’, 's-Gravenhage 1939, pp. 55-112.

9 Richard, op. cit. (noot 6), p. vi.

[p. 265]

Richard en zijn atlas

De maker van de atlas was een militair die op dat moment slechts de rang van sergeant had.¹⁰ Johannes Richard diende echter al een kleine dertig jaar bij het ‘Regiment Hollandsche Guardes te voet,’ onder meer bekend van de achttiende-eeuwse prenten van Jan Punt en Pieter Tanjé naar Cornelis Troost.^11. Hij moet dus wel gepokt en gemazeld zijn geweest in de ‘manoeuvres van de Troepen Infanterie van den Staat’. Richard was gezien de aard van zijn boek in eerste instantie eigenlijk niet op zoek naar een uitgever, maar naar een goede graveur en plaatdrukker. Die vond hij verenigd in één persoon, genaamd Anthony Stechwey (ca. 1735-?/afb. 4). Deze kaart-, letter- en muziekgraveur en plaat- en muziekdrukker was gevestigd in het ‘2de huis van d'Olijberg’ aan de Prinsegracht in Den Haag.¹²

Stechwey werd in 1769 aangenomen door het gilde, maar alleen als plaat- en muziekdrukker en zonder het recht te negotiëren. Vandaar dat wat betreft dit laatste opvallende gegeven op de titelpagina van Richards atlas staat dat deze was ‘Te bekoome by H: C: Gutteling’. Het betrof de Haagse boekverkoper Hendrik Christoffel Gutteling (1729-?), wiens zaak te vinden was aan het Westeinde. Afkomstig uit Maastricht begon hij in 1753 als boekbindersknecht bij P.G. van Balen om in 1763 toe te treden tot het gilde. Hij gaf de nodige boeken uit, leverde de prijzen in de Latijnse scholen en organiseerde verschillende veilingen in de stad.¹³ Gutteling staat vooral bekend als de uitgever van de belangrijke plattegrond van de residentie uit 1776, getekend door D. Langeweg.¹⁴ In 1774 gaf hij, samen met Yntema en Tieboel in Amsterdam, bovendien onder meer de rijk geïllustreerde ‘brochures’ uit over de uitvindingen van Cornelis Redelykheid. Dit waren grote plaatwerken met tekst die deze Rotterdamse uitvinder voor eigen rekening liet drukken.¹⁵ Gezien de specialisatie van Gutteling in platen en plaatwerken is het niet onwaarschijnlijk dat Richard via hem bij Stechwey terecht is gekomen.

Van een ander boek van de hand van Richard bij Gutteling en Stechwey, waarover later meer, is de volgende precieze informatie voorhanden over de opbouw van de prijs:¹⁶

22 Bladen (zijnde 16 paginaas)
	ieder à 2 st.	f2.4.0.
43 Koperen Plaaten, ieder à
	1/2 st.	-3-4-8
1 Sleutelplaat,		-0-1-8
		_____
		f5-10-0

Uit dit staatje blijkt duidelijk dat illustraties een boek erg duur maakten. Richards atlas - de naam zegt het al - bestond vrijwel uitsluitend uit platen. Zelfs de titelpagina was gegraveerd. Boven aan de titelpagina pronkte dan ook het met militaire trofeeën omgeven wapen van prins Willem v, aan wie Richard zijn boek opdroeg (zie afb. 1). Met deze vier pagina's tellende opdracht hoopte hij waarschijnlijk een financiële tegemoetkoming in de wacht te slepen om een deel van de kosten van de uitgave te betalen.

Ten einde de uitgave te kunnen voorfinancieren en zodoende het risico te beperken, werd een intekenlijst geopend. Richard hield geen verkooppraatje toen hij schreef dat verscheidene officieren zijn plans goedkeurden en er het nut van inzagen als het zou worden uitgegeven. De lijst telt maar liefst 339 intekenaren die tezamen goed waren voor 381 exemplaren. Daarnaast worden op de lijst 23 boekverkopers uit negen verschillende plaatsen

10 Ibidem, p. iv.

11. Johannes Richard, Militaire verlustiging. Eerste Deel. Bestaande in diversche defensive manoeuvres, door de troepen infanterie van den Staat der Verëenigde Nederlanden. Gegrond op de principes ingevolge het Reglement van zijne Doorluchtige Hoogheid, den Heere Prinse Erf-Stadhouder, Capitein-Generaal, enz. enz. enz., 's-Gravenhage 1777, p. vi.

12 Zie over Stechwey: E.F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de 18de eeuw. Biographisch woordenboek van boekverkoopers, uitgevers, boekdrukkers, boekbinders enz. Met vermelding van hun uitgaven en de veilingen door hen gehouden. (Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel xiii), 's-Gravenhage 1937, p. 372; P.C. Molhuysen en P.J. Blok (red.), Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, dl. ii, Leiden 1912, kol. 1361; F.G. Waller, Biographisch woordenboek van Noord Nederlandsche graveurs, Amsterdam 1938, p. 312.

13 Zie over Gutteling: Kossmann, op. cit. (noot 12), pp. 171-172.

14 G. 't Hart, ‘De verdeling van Den Haag in wijken, cantons en politie-arrondisementen (1795-1813)’, Die Haghe (1953), p. 65. Zie ook: Kossmann, op. cit. (noot 12), p. 172.

15 Zie: Louis Ph. Sloos, ‘Van den Turk doodgeschoten. De Rotterdamse uitvinder Cornelis Redelykheid (1728-1787) en de “verdediging” van Nederland’, Rotterdams Jaarboekje (2003; nog niet verschenen).

16 Johannes Richard, Militaire verlustiging. Tweede deel. Vervattende de voornaamste zaakn noopens het bestuur der oorlogen, zoo uit de voornaamste Autheuren als verzamelde Handschriften, met de daarbij noodige gemaakte veranderingen; toepasselijk te samengevoegd tot nut en dienst voor de Liefhebberen der loflijke krijgsoefening, 's-Gravenhage 1776, f. 2*8r.

[p. 266]

opgevoerd die gezamenlijk 616 exemplaren inkochten,¹⁷ zij het dat deze deels bestemd waren voor de (door de boekverkopers) op de lijst vermelde personen of instellingen.¹⁸ Hoe het ook zij, Richards atlas was bij voorbaat een groot succes.

Afb. 5: een typografische titelpagina van Richards atlas. (Herkomst: zie afbeelding 3)

17 ij Het betrof: 's-Gravenhage: H.C. Gutteling (100), J. Gaillard (25), P. van Cleef (6), Bouvink (8), Wed. van Duren (2), P. van Thol (2), J. Scheltus. Ordinaris Drukker van zyn Hoogheid (50); Delft: Joh. L. van Effen, Courantier; Utrecht: H. Spruit (50), Kribber (50), J. van Schoonhoven (10), Wed. van Poolsum (25); 's-Hertogenbosch: J.H. Palier (80), Maastricht: J.E. Dufour (16); Nijmegen: H. van Campen (8); Arnhem: J. Neyhoff (10); Amsterdam: Wed. G. de Groot en Zoon (50), J.C. Sepp (25); E. van Harreveld (16), De Bruyn (10), Boom (10), Gartman (6); Frankfurt: De gebroeders Van Duren.

18 Zie: B.P.M. Dongelmans, ‘Over intekenaren, kopers en lezers. Een zoektocht naar het leesgezelschap te Nieuwenhuis’, De Negentiende Eeuw 2-3 (1990) pp. 192-195.

De atlas en het reglement

Een compleet exemplaar van de atlas bestaat uit een gegraveerde titelpagina, 26 pagina's tekst in boekdruk en vervolgens 58 deels gevouwen platen. Het formaat is octavo, gelijk aan dat van het reglement. De pagina's in boekdruk waren bestemd voor de opdracht aan Willem v, het woord vooraf en de lijst van intekenaren. Van de titelpagina bestaan drie varianten. Er zijn gegraveerde titelpagina's met al dan niet aan de versozijde een gegraveerde tekst over de echtheid van het boek plus een colofon van de graveur c.q. plaatdrukker en er is een titelpagina in boekdruk met een iets afwijkende titel bekend (zie afbeelding 1 en 5).

Hoewel er intact gebleven exemplaren van de atlas bewaard zijn [bibl. 05], was het de bedoeling dat het reglement werd doorschoten met de platen uit de atlas. Richard voelde zich aangemoedigd om de ‘Plans en Teekeningen in zulk formaat te brengen dat dezelve gemakkelyk in het gedrukte Reglement kunnen ingebonden worden, [...]’.¹⁹

Deze opmerkelijke methode moet worden gezien in het licht van het gegeven dat een nieuw boek tot in de negentiende eeuw over het algemeen gelijkstond aan een ongebonden

19 Richard, op. cit. (noot 6), p. iv.

[p. 267]

Afb. 6: de Duitse vertaling uit 1772 van het reglement uit 1771. (Herkomst: voormalige bibliotheek Departement van Oorlog Den Haag)

boek. Degene die besloot om een exemplaar van het reglement te kopen kon, als dat nog niet was gebeurd, de boekverkoper opdracht geven om de later verschenen platen ertussen te plaatsen om het boek vervolgens te laten naaien en voorzien van een papieren of kartonnen omslag of te laten inbinden. De bewaard gebleven atlassen zijn stellig van personen geweest die reeds een al dan niet gebonden reglement in hun bezit hadden. Het tekstgedeelte van de atlas wordt meestal alleen aangetroffen in bewaard gebleven exemplaren van de atlas. In exemplaren van de met de atlas doorschoten reglementen is dit in de meeste gevallen weggelaten.

Ten einde te verduidelijken welke plaat bij welke pagina in het reglement hoort, staan de paginanummers op elke plaat links of rechts bovenaan (zie afbeelding 3).

De platen van Richard raakten bijgevolg onlosmakelijk aan het reglement verbonden, waardoor hergebruik werd beperkt. Het nut van de atlas van Richard was echter ook snel doorgedrongen tot Isaac Scheltus, die intekende op vijftig exemplaren. De tweede en de derde druk van het reglement maakten de atlas gezien de paginanummers op de platen namelijk niet waardeloos. Nee, daarmee werd rekening gehouden! In de tweede druk was wel met tekst geschoven, maar niet wezenlijk, terwijl de derde druk een zogenoemde ‘regel voor regel’-nadruk van de tweede druk betrof [bibl. 02, 03].

Hergebruik van platen in boeken was tot in de negentiende eeuw schering en inslag. Het was gebruikelijk dat de oude nummering op de platen bleef staan, met daarnaast de nieuwe, dan wel dat het oude nummer door een nieuw werd vervangen door aanpassing van de koperplaat. Nog curieuzer is daarom dat ook een Hoogduitse vertaling van het reglement zo werd gedrukt dat de platen van Richard er naadloos bij zouden aansluiten, [afb. 6 en 7]

[p. 268]

Deze uitgave verscheen op last van Willem v, ongetwijfeld met het oog op de vele Duitse en Zwitserse troepen in Nederlandse dienst. De vertaling kwam voor rekening van een kapitein der infanterie, J.C.G. Schmid, luitenant en adjudant bij hetzelfde regiment als Richard. De titel luidt: Reglement über das Exercitium und die Evolutiones der Infanterie der Republic derer Vereinigten Niederlande... [bibl. 04]. Hoewel het regiment van Richard en Schmid zijn garnizoen in Den Haag had,²⁰ werd het boek opvallend genoeg uitgegeven door Christian August Vieweg in 's-Hertogenbosch. Een verklaring daarvoor zou kunnen zijn diens Duitse achtergrond in combinatie met het feit dat hij als stadsdrukker ook officiële publicaties drukte.

Afb. 7. Links: een willekeurige pagina in de Duitse vertaling van het reglement uit 1771. Rechts een toegevoegde plaat uit Richards atlas. Onderaan in het midden van de plaat staat het volgnummer. Het paginanummer links boven aan de pagina correspondeert met het nummer rechts boven aan de plaat.

Afb. 8: Richards boek over de manier waarop door het garnizoen in Den Haag vorm werd gegeven aan het reglement uit 1771.
(Herkomst: zie afbeelding 3)

20 Naemregister der heeren militaire officieren den capitein generaal en veld-marschalk. De generaals, lieutenant generaals, generaals major, colonels, lieutenant colonels, majors, capiteins, lieutenants en vendrigs: van de cavallery, dragonders, infantery, artillery, ingenieurs, mineurs, Enz. over de troupen der Verenigde Provintien als mede de gouverneurs, commandeurs, majors, directeurs, en ingenieurs, &c. der steden en forten, in dienst van haar Hoog Moogende. Verandert en Verbeterd voor den Jaare 1771 (Leiden z.j.), p. 47.

[p. 269]

Afb. 9: van links naar rechts: achterplat, rug en voorplat van de band van het hiervoor (afbeelding 7) beschreven boek. Het betreft, gezien de band (Haagse Roosbinderij, 1774-1793), waarschijnlijk een presentexemplaar voor de secretarie of een andersoortige instelling van stadhouder Willem v. (Met dank aan dr. Jan Storm van Leeuwen, conservator boekbanden Koninklijke Bibliotheek Den Haag)

Naar goed voorbeeld van het ‘guarnisoen van 's graavenhaage’

Het succes van Richards boek bij voorintekening wordt in de eerste plaats verklaard door de algemene gelding van het reglement waarop de atlas van toepassing was. Dit laat onverlet dat er ook behoefte moet zijn geweest aan beeld naast de tekst. Militairen van in totaal 51 verschillende korpsen en ‘Officieren zoo by d'Armée van den Staat als anderszins’ en ‘Solliciteurs Militair’ tekenden in. Een groot aantal van hen woonde in de residentie. Dit was vooral te danken aan het grote garnizoen aldaar, dat werd gevormd door het eskadron Gardes du Corps, de Cent-Suisses en bijna vier garderegimenten, twee te paard en twee te voet.²¹ Richard maakte zoals gezegd deel uit van het Regiment Hollandse Gardes te Voet. Dit bestond alleen al uit twee bataljons, elk van een grenadier- en zes musketiercompagnieën (1316 hoofden).²² De officieren van dit regiment kochten de atlas en masse. Dit was niet alleen een kwestie van een vriendendienst, maar had mede te maken met het feit dat het hier een garderegiment in nabijheid van de prins betrof. Het ligt voor de hand dat de troepen in Den Haag en in het bijzonder de garderegimenten de ‘manoeuvres’ die waren vastgelegd in het door Willem v vastgestelde reglement uit 1771 serieus uitvoerden. De oudste zoon van Willem v, Willem Frederik, was nota bene een van de drie commandanten van het regiment. Er zat natuurlijk ook een praktische kant aan. Zo waren er in de residen-

21 F.J.G. ten Raa, ‘Het garnizoen van 's-Gravenhage in de laatste helft der vorige eeuw’, Die Haghe (1900), pp. 29-32.

22 Ten Raa, op. cit. (noot 21), p. 32.

[p. 270]

Afb. 10: eerste deel van Richards tweedelige magnum opus Militaire verlustiging...., een catechismus voor de militair.
(Herkomst: zie afbeelding 6)

tie regelmatig officiële gebeurtenissen waarbij de garde van Willem v acte de présence moest geven.²³

Een en ander was voor Richard aanleiding om een nieuw boek samen te stellen, dat in 1775 verscheen. De titel luidt: Plans en explicatie van de manoeuvres, welke geëxecuteerd zijn door het geheele guarnisoen van's Graavenhaage: door de regimenten guardes cavallerie en infanterie van den staat. Achter Waasdorp, den 24. en 26sten Mei, 1774 [bibl. 06/afb. 8 en 9].

Hieraan konden andere troepen een voorbeeld nemen, aldus de ondertitel ‘In 't licht gebragt voor de Liefhebberen der loflijke Krijgsöeffening’. Het boek werd eveneens uitgegeven door Gutteling en telt inclusief de titelpagina 44 pagina's tekst en bevat vijf gevouwen platen. De maker van de koperplaten is niet bekend.

In zijn poging om het gehele Staatse leger de manoeuvres onder de knie te laten krijgen, liet Richard het niet bij dit laatste boek zitten. In 1777 verschenen, wederom bij Gutteling, twee kloeke delen met de uniforme hoofdtitel Militaire verlustiging.... [bibl. 07/afb 10].

Het eerste deel ging over de ‘diversche defensive manoeuvres, voor de troepen infanterie van den staat der Verëenigde Nederlanden. Gegrond op de principes in gevolge het Reglement [uit 1771]’. Dit deel bevat 44 op één na gevouwen platen. De eerste, ongevouwen, plaat, een ‘Explicatie van de figuure aangaande de manoeuvres’, was eerder gebruikt voor de atlas. Hoewel de overige 43 platen niet zijn voorzien van de naam van de maker, ligt voor de hand dat ook deze door Stechwey zijn gemaakt.

In het tweede deel behandelde Richard ‘de voornaamste zaaken noopens het bestuur der oorlogen’. Beide boekdelen werden door hem opgedragen aan stadhouder Willem v. Richard werd klaarblijkelijk tussen het verschijnen van deel een en twee bevorderd, want

23 Ibidem, passim.

[p. 271]

terwijl hij in deel een nog te boek staat als sergeant, staat op de titelpagina van deel twee te lezen dat hij onder-adjudant bij het Regiment Hollandse Gardes te Voet was.

Deze onverwachte bevordering heeft hij ongetwijfeld te danken aan zijn pennenvruchten. Hij was immers al een kleine dertig jaar sergeant. Ook zijn jongste boek kreeg een warm onthaal. Willem v tekende er dit keer hoogstpersoonlijk op in.²⁴ Richard stond dan ook nog niet helemaal aan het einde van zijn militaire carrière. Op 6 december 1781, inmiddels luitenant, werd hij namelijk benoemd tot ‘commis’ van 's Lands Magazijn op het Fort Crevecoeur en op 7 december tot majoor. In 1787 werd hij als zodanig vervangen.²⁵ Het is echter de vraag of Richard op een locatie als Fort Crevecoeur nog wel toekwam aan zijn geliefde exercitie!

Afb. 11: een van de fraaie gravures van Stechwey. Deze komt voor in zowel de atlas als in het hiervoor genoemde boek.
(Herkomst: zie afbeelding 6)

24 Richard, Militaire verlustiging. Tweede Deel, p. xvii.

25 W.Chr. de Looper, Negentig boeken. Een keuze-catalogus van 17e en 18e eeuwse uitgaven, voorzien van bio- en bibliografische aantekeningen, samengesteld ter gelegenheid van het 90-jarig bestaan der Hogere Krijgsschool 1868-1958. Centrale Militaire Catalogus - Capita Selecta i, 's-Gravenhage 1958, p. 42, nr. 59.

[p. 272]

Het boek als communicatiemiddel in het leger

De atlas van Richard kent vele interessante aspecten. Vooral de tweede en derde druk en de Duitse vertaling van het reglement uit 1771, die zo werden gedrukt dat deze konden worden doorschoten met de platen uit de atlas, zijn intrigerend. De atlas is niet alleen in technisch opzicht van belang voor degenen die geïnteresseerd zijn in het boek als materieel object, maar laat ook de betekenis zien van het boek, en bij voorkeur geïllustreerde boeken, als middel om mee te communiceren in het leger. De oplossing in de vorm van een atlas, beter gezegd de moeite die werd getroost om de exercitie te verbeelden en zodoende beter te kunnen overdragen en de receptie van het boek, zijn daar tekenend voor. Dat Richard zich hiervan bewust was, blijkt uit het feit dat hij de exercitie vervolgens nog in twee andere vormen heeft gegoten. In zijn rijk geïllustreerde boekje Plans en explicatie van de manoeuvres, welke geëxecuteerd zijn door het geheele guarnisoen van 's Graavenhaage: door de regimenten guardes cavallerie en infanterie van den staat Achter Waasdorp, den 24. en 26sten Mei, 1774 liet hij aan het Staatse leger zien wat het Haagse garnizoen er van gebakken had. Door de exercitie en de explicatieve platen ten slotte te integreren in een catechismus voor militairen, zijn tweedelige magnum opus Militaire verlustiging...., kon Jan Soldaat er wat hem betreft helemaal niet meer omheen.

Addendum: analytisch-bibliografische beschrijvingen van de behandelde werken in bezit van het Legermuseum in delft²⁶

Afkortingen in kleinkapitaal:

col	collatie
pag	paginering
pl	platen/bladen buiten de collatie
ving	vingerafdruk
opm	opmerking

- 01: Reglement op de Exercitien en Evolutien, Van de Infanterie, van den Staat. [houtsnede] In 's Gravenhage, By Isaac Scheltus, ordinaris Drukker van Zyne Hoogheid. [1771]

8vo (in-4)

col: a-e⁴ f² A-V⁴ W⁴ X-2V⁴ 2W⁴ 2X-3I⁴ (E2 ongesigneerd]

pag: titel 3-42 [2] 456 p.

pl: 4 gevouwen bladen

ving: 000012 a1 a2 $: a2 f, : b1 A $m: 3I3 n$h

Exemplaar 2 is doorschoten met de atlas van Richard:

[gegraveerde titelpagina] Atlas Behelzende Alle De Plans Van De Manoeuvers Voor De Troepens Infanterie. Bestaande In Acht En Vijftig Plaaten Door J. Richard.

Te 's Gravenhage, By H.C. Gutteling in 't Westeinde. [1771]

col: π1 *⁴ A-B⁴ C² (*2 gesigneerd *5)

pag: titel VIII 20 p.

pl: π1 (= gegraveerde titelpagina), 1 ongenummerde plaat (Explicatie Van De Figuure Aangaande De Manoeuvres...), 57 deels gevouwen platen

Gravé par A. Stechwey, à la Haye.

ving: 000008 - a1 *.$: a2 *300 - *b1 A2 Bar: b2 C CH

26 Met dank aan Philip Knijff.

[p. 273]

Exemplaren: 1= KHA 2907, 2= CL P 0149-0150-1 (CL P 0150-1 convoluut)

- 02: Reglement Op De Exercitien, En Evolutien, Van de Infanterie, van den Staat.

Den Tweeden Druk. [houtsnede]

In 's Gravenhage, Isaac Scheltus, ordinaris Drukker van Zyne Hoogheid. [1771]

col: a-b⁸ c⁸ (-c6, c7, c8) A-V⁸ W⁸ X-2D⁸ 2E⁴

pag: titel 3-42 456 p.

pl: 4 gevouwen bladen

ving: 00008 - a1 a2 n: a2 C5 te - b1 A $m: b2 2E3 in$

Doorschoten met de atlas van Richard:

[gegraveerde titelpagina] Atlas Behelzende Alle De Plans Van De Manoeuvers Voor De Troepens Infanterie. Bestaande In Acht En Vijftig Plaaten Door J. Richard.

Te 's Gravenhage, By H.C. Gutteling in 't Westeinde. [1771]

col: π1 *⁴ A-B⁴ C² (*2 gesigneerd *5)

pag: titel VIII 18 p.

pl: π1 (= gegraveerde titelpagina), 1 ongenummerde plaat (Explicatie Van De Figuure Aangaande De Manoeuvres...), 57 deels gevouwen platen

Gravé par A. Stechwey, à la Haye.

ving: 000008 - a1 *.$: a2 *3 00 - *b1 A2 Bar: b2 C CH

opm: ontbreekt: *⁴ A-B4 C²

Exemplaar: signatuur: CL P 0151

- 03: Reglement Op De Exercitien, En Evolutien, Van de Infanterie, van den Staat.

Den Derden Druk. [houtsnede]

In 's Gravenhage, Isaac Scheltus, ordinaris Drukker van Zyne Hoogheid. [1771]

col: π1, a-b⁸ c⁸ (-c6, c7, c8) A-V⁸ W⁸ X-2D⁸ 2E⁴

pag: titel 3-42 456 p.

pl: 4 gevouwen bladen

ving: 00008 - a1 a2 n: a2 C5 te - b1 A me: b2 2E3 in$

opm: ‘Regel voor regel’-nadruk van de tweede editie.

Doorschoten met de atlas van Richard:

Atlas Behelzende Alle De Plans Van De Manoeuvers Voor De Troepens Infanterie.

Bestaande In Acht En Vijftig Plaaten Door J. Richard.

Te 's Gravenhage, By H.C. Gutteling in 't Westeinde.

col: π1

pag: titel

pl: 1 ongenummerde plaat (Explicatie Van De Figuure Aangaande De Manoeuvres...), 57 deels gevouwen platen

Gravé par A. Stechwey, à la Haye.

ving: 000008 - a1 *.$: a2 *3 00 - *b1 A2 Bar: b2 C CH

opm: *⁴ A-B⁴ C¹ ontbreekt

Exemplaar: signatuur: HB/P 2390

- 04: Reglement über das Exercitium und die Evolutiones der Infanterie der Republic derer Vereinigten Niederlande Aus dem Holländischen in das Hochdeutsche übersetzt. Auf

[p. 274]

Hohen Befehl Ihro Hoch Fürstlichen Durchlaucht, des Herrn Erb-Stathaltern, Prinzen von Oranien und Nassau &c. &c. &c. Revidirt und Corrigirt, durch J.C.G. Schmid, Capitain von der Infanterie, Lieutenant und Adjudant bey dem Regiment Holländischen Gardes zu Fuss. Im Hertzogen-Busch, Bey Christian August Vieweg. M DCC LXXII. [1772]

8vo (in-4): 2 dln.

col: a⁶ (-a6) b-e⁴ A-U⁴, W⁴, X-2U⁴, 2W⁴, 2X-3I⁴ [K]1 (R2 gesigneerd R3]

pag: 42, 456 [2] p.

4 gevouwen bladen

ving: 177208 - a1 a2 en: *a2 e2 z - b1 A j: b 3I3 $mi

Eerste exemplaar doorschoten met de atlas van Richard:

[gegraveerde titelpagina] Atlas. Behelzende alle de Plans Van de Manoeuvres van de Troepen Infanterie van den Staat Van Zyne Doorlugtige Hoogheid den Heere Prince Erfstadhouder &c&c&c. Gearesteert den 4. de Februarij 1771 Nouwkuerig in de Figuure Gebragt Door J: Richard.

Te bekoome by H: C: Gutteling Boekverkoper in S'Hage8vo-in-4 (21 cm):

col: π1 *⁴ A-B⁴ C² (*2 gesigneerd *5)

pag: titel VIII 18 p.

pl: titel (= gegraveerde titelpagina], 1 ongenummerde plaat (Explicatie Van De Figuure Aangaande De Manoeuvres...), 57 deels gevouwen platen (plaat 56 ontbreekt)

ving.: 000008 - a1 *.$: a2 *3 00 - *b1 A2 Bar: b2 C CH

opm: *4 A-B4 C² ontbreekt

Exemplaren: signaturen: 1= HB/P 0223-0224, 2= HB/P 1248-1249

- 05: Johannes Richard

[gegraveerde titelpagina] Atlas. Behelzende alle de Plans Van de Manoeuvres van de Troepen Infanterie van den Staat Van Zyne Doorlugtige Hoogheid den Heere Prince Erfstadhouder. &c.&c.&c. Gearesteert den 4. de February 1771 Nouwkuerig in de Figuure Gebragt Door J: Richard.

Te bekoome bij H: C: Gutteling Boekverkoper in S' Hage

8vo (in-4)

col: π1 *4 A-B4 C² (*2 gesigneerd *5)

pag: titel VIII 18 p.

pl: titel = gegraveerde titelpagina, 1 ongenummerde plaat, 57 deels gevouwen platen

ving: 000008 - a1 *.$: a2 *3 00 - *b1 A2 Bar: b2 C CH

opm: Verso titelpagina: De Autheur en Erkend geen Exemplaren voor de Zynen, dan die Eigen-handig van Hem zyn Ondertekend. Gegraveerdt en Gedrukt door A; Stechwey op de Princegraft, S' Hagen.

Opdracht: Aan Zyne Doorluchtigste Hoogheid Den Heere Willem Den Vyfden,...

Pp. 1-18: Lyste Van Dewelke Ingeteekent Hebben Op Den Atlas Der Manoeuvres, Voor De Troepen Infanterie Van Den Staat.

Exemplaren: signaturen: 1= HB/P 1904, 2= HB/P 1904 A

- 06: Plans En Explicatie Van De Manoeuvres, Welke Geëxecuteerd Zijn Door Het Geheele Guarnisoen Van 's Graavenhaage: Door De Regimenten Guardes Cavallerie En Infanterie Van Den Staat. Achter Waasdorp, den 24. en 26sten Mei, 1774. In 't licht gebragt voor de Liefhebberen der loflijke krijgsöeffening: Door J. Richard, [gravure]

[p. 275]

In 's Graavenhaage, Bij Hendrik Christoffel Gutteling, MDCCLXXV. [1775]

8vo

col: A-C⁸ (-C7, 8 blank)

pag: titel 44 p.

pl: 5 gevouwen platen

ving: 177508 - b1 A4 ts$v: *b2 C3 $

Exemplaar: signatuur: HB/P 1905

- 07: Johannes Richard

Militaire Verlustiging....

In 's Graavenhaage, Bij H.C. Gutteling, MDCCLXXVII. [1777]

8vo: 2 dln.

Eerste Deel. Bestaande In Diversche Defensive Manoeuvres, Voor De Troepen Infanterie Van Den Staat Der Vereenigde Nederlanden. Gegrond op de principes in gevolge het Reglement Van Zijne Doorluchtige Hoogheid, Den Heere Prinse Erf-stadhouder, Capitein-Generaal, Enz. Enz. Enz. Door Johannes Richard. Met koperen plaaten. [gravure]

col: *⁸ 2*⁴ A-X⁸ (X8 blank; M5 gesigneerd M4)

pag: XXIV 330 4 p.

pl: 43 gevouwen platen, voorafgegaan door een ongenummerde gevouwen gegraveerde explicatie

Gravé par A. Stechwey, à la Haye

ving: 177708 - a1 *³ $m: a2 2*3 raite - b1 A e: b2 X5 wij

opm: Opdracht: Aan Zijne Doorluchtigste Hoogheid, Den Heere Willem Den Vijfden, Prinse Van Oranje En Nassauw;...

Tweede Deel. Vervattende De Voornaamste Zaaken Noopens Het Bestuur Der Oorlogen, Zoo uit de voornaamste Autheuren als verzamelde Handschriften, met de daarbij noodige gemaakte veränderingen; toepasselijk te samengevoegd tot nut en dienst voor de Liefhebberen Der Loflijke Krijgsöeffening. Door Johannes Richard. Onder-Adjudant bij het Regiment Hollandsche Guardes te voet. [gravure]

col: *⁶ 2*⁸ A-Y⁸ Z⁴ (Z4 blank)

pag: XII, XVI-XXX [2] 358 p.

ving: 177708 - a1 *3 N: a2 2*5 llan - *b1 A2 eir: b2 Z2 $me

opm: P. [XVII]-XXX: Naamlijst van de genen welke ingetekend hebben op de beide deelen der Militaire verlustiging.

Opdracht: Aan Zijne Doorluchtigste Hoogheid Den Heere Willem Den Vijfden, Prinse Van Oranje En Nassauw; ...

Exemplaar: signaturen: 1= HB/P 0105-0106, 2= HB/P 0908-0909