De Boekenwereld. Jaargang 19

[p. 163]

Uit de tijdschriften
Geert van Oorschot als briefschrijver
Hans Hafkamp

Geert van Oorschot, getekend door Frits Müller voor De Parelduiker

‘geert van oorschot schreef bij benadering 15.000 brieven. het overgrote deel daarvan ontstond tussen 1945 - jaar van oprichting van zijn uitgeverij - en 1987, het jaar van zijn dood. Correspondentie van een dergelijke omvang is een zeldzaamheid in het twintigste-eeuwse Nederland.’ Met deze woorden begonnen ‘De uitgevers’ (Wouter van Oorschot en Gemma Nefkens) hun voorwoord bij Geert van Oorschot, Brieven van een uitgever. Dit boek verscheen in 1995 ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van Uitgeverij G.A. van Oorschot en moest onder meer worden beschouwd als een pilot-uitgave om financiers te interesseren in een uitgebreidere selectie. Een aantal auteurs, onder wie Jeroen Brouwers in Het tuurtouw. Ter herinnering aan Geert van Oorschot (1989) en J.J. Voskuil in een omvangrijke bijdrage aan Tirade, wees indirect al op de waarde van Van Oorschots brieven door er uitgebreid uit te putten.

Van Oorschot moet zelf ook het belang van zijn brieven hebben ingezien, want hij bracht het beheer ervan in een stichting onder. In 2000 werd het brievenarchief in bruikleen gegeven aan het Letterkundig Museum, waar momenteel wordt gewerkt aan de ontsluiting ervan. Onder de titel ‘Exegeet rijmt op roomse scheet. Een blik in Van Oorschots brievenarchief’ geeft Marsha Keja, projectmedewerker bij het museum, in De Parelduiker, 7 (2002) 4 een eerste impressie van de goudmijn die dit archief is, dat ‘in oude ordners, vale mappen en propvolle dozen het museum binnen[kwam]’. Zo bestaat nu eindelijk duidelijkheid over de vraag of Van Oorschot al dan niet Archibald Strohalm van Harry Mulisch heeft afgewezen. Hierover ontstond na Van Oorschots overlijden een discussie tussen Jaap Goedegebuure en Hans van Straten. Keja kan concluderen: ‘Van Oorschot had de roman dus wel geweigerd, althans in de aangeboden vorm.’ Natuurlijk is dit een punt van weinig belang, maar het antwoord dat Van Oorschot Mulisch geeft nadat die hem heeft meegedeeld dat het boek bij de Bezige Bij gaat verschijnen, is van grote klasse: ‘Boos ben ik natuurlijk niet. Waarom zou ik. Waarom zou ik mij niet van harte verheugen in uw belang? Het is tenslotte plezierig voor een schrijver wanneer hij een uitgever bezit, die zijn manuscripten ongelezen uitgeeft, al dan niet in een jubileum-serie.’

[p. 164]

Keja constateert dat de brieven die 31 ontvangers hebben geselecteerd en becommentarieerd voor Brieven van een uitgever niet representatief zijn voor het archief: ‘Sterker nog, veel brieven uit dat boek zitten niet eens in het archief.’ Zij voert hiervoor twee mogelijke verklaringen aan. Ten eerste dat er geen doorslagen zijn gemaakt van alle brieven, zoals de persoonlijke brieven die Van Oorschot tijdens bijvoorbeeld vakanties schreef. De vriendschap is ook in de ontvangen brieven minder duidelijk aanwezig dan het werk. Keja veronderstelt dan ook dat de meer persoonlijke brieven niet op de uitgeverij werden bewaard. Daarnaast had Van Oorschot de gewoonte om ‘op de meest bijzondere materialen’ te schrijven, ‘en van bijvoorbeeld een dekblad van een sigarenkistje is het lastig een doorslag te maken’.

Uit de selectie die Keja heeft gemaakt, blijkt dat Van Oorschot een eenmansuitgever pur sang was, die zich met alle aspecten van zijn uitgaven bemoeide en iedereen, inclusief drukkers en binders, op een zeer persoonlijke manier benaderde. Zij benadrukt dat het toegankelijk maken van het archief geen grondig inhoudelijk onderzoek behelst, maar uitsluitend een eerste indruk geeft. Aangezien dit artikel waarschijnlijk voor langere tijd de enige bron voor sommige passages zal zijn, is het jammer dat ze de geselecteerde fragmenten niet van iets meer commentaar heeft voorzien. Zo moet het toch al niet te moeilijk zijn te achterhalen wat de reactie van vormgever Helmut Salden was toen Van Oorschot hem op 9 juni 1965 had geschreven: ‘Het omslag van Heijermans valt me helaas niet mee. Nu ik de proefdruk zie vraag ik me toch af of het masker niet moet vervallen en we alleen een letteromslag moeten hebben. Ik ben bovendien zeer bang voor het drukken in zwart. Je weet dat de stomme Hollanders dat niet kunnen. En bovendien de combinatie van zwart en paars, is een combinatie van dood en begraven. Ik zou dus in ieder geval een andere kleurencombinatie willen voorstellen. Het is nog nooit gebeurd dat ik niet onmiddellijk voor al je dundruk ontwerpen gewonnen was. Ik vind het dus jammer je dit nu te moeten schrijven. Maar je kennende zul je dit alleen maar kunnen billijken en waarderen.’

Niet alle brieven zijn naar het letterkundig museum overgebracht. Keja meldt dat de brieven van en aan W.F. Hermans, Gerard Reve en M. Vasalis ter voorbereiding van een uitgave op de uitgeverij zijn achtergebleven. De brieven aan de eerste zullen al in dit voorjaar verschijnen (onder de door de Volkskrant onthulde titel Hierbij de hele God in proef), zo blijkt uit een artikel van Nop Maas in Tirade, 46 (2002) 4. Onder de titel ‘“Een harde kei in de Nederlandse fatsoensvijver.” Brieven van G.A. van Oorschot aan W.F. Hermans’ presenteert hij een aantal brieven van Van Oorschot uit de tijd dat de roman Ik heb altijd gelijk tot stand kwam. Uit deze selectie blijkt overduidelijk dat Keja een juiste kenschets gaf toen ze stelde dat Van Oorschot zelfs uit zijn zakelijke brieven naar voren komt als ‘charmant, eigenzinnig, doortastend, bot, wispelturig en hardwerkend’. Maar ook, voeg ik daaraan toe, als een begenadigd brievenschrijver.

Maas' artikel wordt voorafgegaan door een beschouwing waarin Ronald Havenaar ‘W.F. Hermans over de Nederlandse zeden’ nader belicht. Hermans had veel kritiek op wat hij beschouwde als typisch Nederlandse karaktertrekken, maar was daar zelf ook niet vrij van. Havenaar constateert onder andere: ‘Hermans toont als schrijver altijd een demonstratieve minachting voor deze overmatige bekommernis met de centen, hoewel ook voor deze vaderlandse eigenschap geldt dat hij er zelf mee is behept.’ Dit blijkt ook uit de brieven die Van Oorschot aan hem richtte naar aanleiding van Hermans' opmerkingen over financiële kwesties. Zo schreef hij op 27 augustus 1951: ‘Wat de aanvallen van pathologische krenterigheid betreft, dit heb ik je al eens eerder uitgelegd, en die opmerking is alleen maar om te lachen.’ Een week later reageert hij op Hermans' opmerkingen over een contract: ‘Jij schijnt een contract van buitengewoon veel belang te vinden. Dat is een contract ook voor buiten-

[p. 165]

gewoon wantrouwende lieden, zoals jij. Ik meen dat je je over mij als uitgever in geen enkel opzicht te beklagen hebt.’

De redactie van Tirade schrijft in een inleidende alinea: ‘De brieven zijn typerend voor de vriendschappelijk-wantrouwige en tegelijk zakelijke en onzakelijke verhouding die uitgever en auteur ten opzichte van elkaar hebben,’ De door Nop Maas geselecteerde brieven gaan dan ook niet uitsluitend over financiële kwesties. Als Hermans een mislukt optreden verzorgt op een Tagung van de Gruppe 47 in Dürkheim schrijft Van Oorschot hem op 17 mei 1951 opbeurend: ‘Het is je daar dus niet erg bevallen; maar dit kon je toch eigenlijk van tevoren wel geweten hebben. Duitsers zijn nu eenmaal geen mensen en de Duitsers die aan cultuur doen wantrouw ik vaak nog het meest.’ En over de opschudding die Ik heb altijd gelijk naar hij verwacht zal veroorzaken, schrijft hij zijn auteur: ‘Ik ken bijna geen boekverkoper in ons land, die zich aan “de vloeken”, aan “het aflikken van de meid” niet “storen” zal.

Jood, katholiek, protestant, socialist en niks, zal reeds bij de aanbieding een Calvinistische afkeer-erectie krijgen.

Het boek wordt dus bij aanbieding slecht verkocht en het kan alleen een “aardig verkocht boek” worden, als “het rumoer” en “het gesprek erover” ontstaat.

Voor dat rumoer en dat gesprek zal ik zoveel mogelijk zorgdragen, hoewel na de Tranen, het gevaar van dood-zwijgen acuut wordt.’

Deze passage tekent Van Oorschot ten voeten uit: hij stelt zich onvoorwaardelijk achter zijn auteur op, maar verliest daarbij hun beider zakelijk belang niet uit het oog. En dat alles op een geheel eigen toon onder woorden gebracht. Nu al kun je stellen dat Van Oorschot een epistolair talent is en een plaats verdient naast de door hem bewonderde briefschrijvers als E. du Perron en Willem Walraven.