De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 274]

Uit de tijdschriften

Het blijft boeien, het verhaal over de uitvinding van de boekdrukkunst. Hoeveel er ook over geschreven is, iedere keer weer is het spannend om te lezen hoe er gebakkeleid werd over de plaats die aanspraak kon maken op die uitvinding. In The library, 7th series, 2 (2001), december, p. 336-348 behandelt Jacqueline Glomski deze kwestie nog eens in een bijdrage getiteld ‘Incunabula Typographiae: seventeenth-century views on early printing’. Haar verhaal draait om het jaar 1640, waarin werd gevierd dat de boekdrukkunst tweehonderd jaar bestond. In dat jaar publiceerde Mallinckrodt zijn De ortu ac progressu typographiae. Daarin betoogt hij dat de vinding in Mainz in Duitsland was gedaan en bestrijdt hij de pleitbezorgers voor Haarlem: de Keulse Kroniek uit 1499 waarin voor het eerst Coster ten tonele werd gevoerd, Hadrianus Junius die in 1588 deze stelling nog eens onderschreef en Boxhorn die in 1632 hetzelfde deed.

Glomski voert naast Mainz en Haarlem een derde kandidaat ten tonele: Joannes Mentelin uit Straatsburg. Hij zou in Straatsburg de zwarte kunst hebben uitgevonden en die aan Johannes Gutenberg hebben geleerd. Dat werd tenminste beweerd door een afstammeling van Mentelin, de Parijzenaar Jacques Mentel. Deze drie verhalen - er waren trouwens nog veel meer landen en steden die betoogden dat dáár de boekdrukkunst was uitgevonden - circuleerden de hele zeventiende eeuw zonder dat de controverse werd opgelost. Positief was volgens Glomski dat door deze discussie het onderzoek naar de vroegste voortbrengselen van de boekdrukkunst werd gestimuleerd en dat iedere zeventiende-eeuwer die zich erin mengde bijdroeg aan het onderzoek naar het gedrukte boek in de beginperiode. In feite werd Coster pas in de twintigste eeuw uit de Nederlandse schoolboekjes geschrapt: mijn generatie leerde in ieder geval nog braaf dat hij de uitvinder van de boekdrukkunst was.

Een andere bekende Nederlandse boekdrukker is onderwerp van een bijdrage van Alaister J. Mann in Publishing history (2001) 50, p. 5-29, namelijk Joan Blaeu (1596-1673). Maar het onderwerp van deze bijdrage is minder bekend. Mann beschrijft hoe het komt dat het vijfde deel van de Atlas Novus uit 1654 zoveel kaarten van Schotland bevat: 49 Schotse kaarten, drie algemene kaarten van Schotland en nog eens 46 regionale. Schotland werd daarmee ‘one of the best mapped countries in the world’. Uit Manns bijdrage blijkt dat dit geen toeval is, maar het resultaat van lokale Schotse omstandigheden, goede contacten tussen de boekenwereld in Nederland en Schotland en vooral vasthoudendheid van enkele individuen. Het is verrassend om te lezen hoe direct de lijnen tussen de Nederlandse en Schotse uitgeverswereld waren: Andro Hart, Schotlands belangrijkste uitgever/boekverkoper/drukker in de eerste helft van de zeventiende eeuw, liet boeken drukken bij de Dordtse drukker Isaac Canin en bij de Leidse drukker Christoffel Guyot en had contact met diens Rotterdamse naamgenoot de lettergieter Gabriel Guyot. In de nationale bibliotheek van Schotland bevindt zich een briefwisseling van Willem en Joan Blaeu met John Scot of Scotstarvet, de centrale bemiddelaar in dezen uit de jaren 1626-1633 respectievelijk 1642-1657, waarin de Blaeus te kennen gaven dat zij Schotland in hun wereldatlas zouden willen opnemen. Nu bestonden er kaarten die Timothy Pont eind zestiende eeuw van Schotland had gemaakt. Die kaarten waren - op een enkele na - nog steeds niet gedrukt omdat de Schotse drukkers de investeringen niet aandurfden en bovendien het alleenrecht tot het drukken van atlassen gegeven was aan de drukker Finlason, die daar echter geen gebruik van maakte maar zodoende wel de mogelijkheid tot het drukken van cartografische werken door anderen blokkeerde. Bovendien wilde Blaeu meer: hij wilde ook regionale gegevens opnemen en benaderde daarvoor de overheid, lokale autoriteiten en zelfs de Schotse kerk. Er is bijvoorbeeld een rechtstreeks verzoek van ‘Willem Jansson’ aan de algemene vergadering van de Schotse kerk bekend, waarin hij vraagt of er aanbevelingsbrieven konden worden gestuurd naar alle priesters die nog geen informatie over hun parochies hadden

[p. 275]

verschaft. Rond 1647 was het werk bijna afgerond, maar toen trad er vertraging op door politieke omstandigheden - de onthoofding van Karel 1 in 1649 en de eerste Engelse oorlog (1652-1654). Maar toen Cromwell er in 1654 lucht van kreeg dat Blaeu een copyright ambieerde voor zijn Schotse deel van de Atlas Novus, verwierf hij een copyright voor veertien jaar. Het was dus niet toevallig dat het vijfde deel van de Atlas Novus Schotland zo grondig dekte, maar het resultaat van langdurige, uitgebreide inspanningen van mensen en instituties in zowel Nederland als Engeland. Een lezenswaardig verhaal dat nog eens aantoont hoe internationaal georiënteerd de boekenwereld ook toen al was.

Een veel modernere figuur die een brug slaat tussen de Angelsaksische wereld en Nederland was de houtgraveur en illustrator John Buckland Wright. Over hem schrijft Roderick Cave een aardige bijdrage in Printers and readers, een speciaal herdenkingsnummer voor de in 1999 overleden bibliograaf D.F. McKenzie (1931-1999) van het Bibliographical Society of Australia & New Zealand Bulletin 25 (2001) nr. 1&2, p. 51-66. Buckland Wright was een begenadigd illustrator en hij maakte in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw schitterend werk voor de uitgaven van A.A.M. Stols, met name zijn Halcyon Pers-uitgaven. Halverwege de jaren dertig kwam daar een eind aan door de depressie: hoewel Stols nog enkele boeken door Buckland Wright wilde laten illustreren, moest hij daarvan afzien omdat dat te kostbaar werd en het aantal kapitaalkrachtige bibliofielen drastisch afgenomen was. Cave geeft een goed overzicht van Buckland Wrights activiteiten en gaat ook uitgebreid in op zijn Nederlandse contacten. Overigens zij nog opgemerkt dat wie een goed artikel zoekt over de verdiensten van D.F. McKenzie voor de boekwetenschap, niet dit herdenkingsnummer ter hand moet nemen, maar beter het artikel van Harold Love in The library, 7th series, 2 (2001) 3, p. 266-280 kan lezen.

In het zomernummer van 2001 van The book collector staat een tweetal artikelen over de Nederlandse achttiende-eeuwse filosoof François Hemsterhuis. Roger Eliot Stoddard verhaalt op p. 186-201 hoe hij Hemsterhuis op het spoor kwam. Aangetrokken door de typografie van twee boeken die hij toevallig vond, ‘precious, elegant and marginous, illustrated with emblematic vignettes and tailpieces’, kreeg hij belangstelling voor het werk van Hemsterhuis, hetgeen resulteerde in dit artikel, deel 58 in de reeks ‘Some uncollected authors’. Een lijst van Hemsterhuis' werk - veertien uitgaven - met uitgebreide bibliografische beschrijvingen vormt de kern van deze bijdrage. Dat Hemsterhuis' bemoeienis met zijn werk niet ophield als het gepubliceerd was, toont Jan Storm van Leeuwen aan in een aansluitende bijdrage (p. 202-216). Hij liet veel van zijn werk speciaal binden en schonk dat dan aan vrienden en bekenden, zoals bijvoorbeeld de bibliofiel Gerard Meerman. Storm van Leeuwen behandelt enkele van Hemsterhuis' binders uitgebreid, zoals de Haagse binders Christiaan Micke en Thomas van Os, en geeft een beeld van het type boekbanden dat Hemsterhuis liet maken door vijf verschillende banden om een van zijn werken, de Lettre sur l'homme, te tonen.

Dit exemplaar van Lettre sur l'homme werd in opdracht van Frans Hemsterhuis door de Hagenaar Thomas van Os in bruin kalfsleer gebonden en rijk met goud bestempeld (kbh 1124 c 32).

[p. 276]

Voorts wil ik nog op een paar artikelen wijzen die niet over Nederland gaan, maar voor Nederlandse boekenliefhebbers wel interessant zijn. Allereerst het jaarnummer van de Wolffenbütteler Notizen zur Buchgeschichte 26 (2001) nr. 1/2. Dit hele nummer is gewijd aan de ‘waarde’ van het boek, waarbij waarde op verschillende manieren opgevat kan worden: geldwaarde, maar ook intrinsieke waarde, waarde als onderdeel van een verzameling, de waarde en het gevolg daarvan voor de verzekering en het transport. Een boeiend nummer. In Buchhandelsgeschichte (2002) 1 staat een aardig stuk van Oliver Duntze over ‘Die Frankfurter und Leipziger Messkataloge als buchgeschichtlichen Quellen’, geschreven ter gelegenheid van het verschijnen van het laatste deel van de facsimile van Die Messkataloge van Georg Willers, uitgegeven door Georg Fabian. Als bron voor het bezoek aan de Buchmessen zijn deze Messkataloge ongetwijfeld bij vele onderzoekers bekend. De systematische benadering van Duntze zet de onderzoeksmogelijkheden van deze bronnen nog eens helder op een rijtje.

Ten slotte nog twee bijdragen uit een vrij nieuw tijdschrift, rbm: a journal of rare books, manuscripts and cultural heritage. In de tweede jaargang staan twee bijdragen die zijdelings raken aan de boekgeschiedenis. Henry Lowood schrijft over ‘The hard work of software history’ en raakt daarmee aan een interessant punt: hoort dit onderwerp tot de boekgeschiedenis of niet? En als dit niet tot de boekgeschiedenis hoort, waar hoort het dan wel? Een vraag die zeer actueel is in dit tijdperk van steeds meer elektronische publicaties en van ontwikkelingen als een Depot van elektronische publicaties en van ideeën om tijdschriften in papieren vorm te beëindigen, zoals sommige uitgevers willen. De andere bijdrage is van Eric Holzenberg over ‘Second-hand and antiquarian books on the Internet’, ook al zo'n onderwerp dat momenteel wegens de enorme groei van de mogelijkheden bijzonder in de belangstelling staat en discussie oproept. De geschiedenis én de toekomst van het ‘boek’ zijn volop in beweging!

Marieke van Delft