De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 268]

Nico Israel (1919-2002)

Op 4 april 2002 overleed op 83-jarige leeftijd een van Nederlands belangrijkste antiquaren: Nico Israel. Hij werd in 1919 geboren in een bekend Arnhems boekhandelaarsgeslacht. Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog vluchtte hij met zijn vrouw naar Zwitserland. Zijn oudste broer Salomon was in 1942 vermoord, zijn broers Bob en Max overleefden de holocaust en stonden voor de moeilijke taak het vernielde familiebedrijf na de oorlog weer op te bouwen. Nico vestigde zich in 1950 zelfstandig en behoorde spoedig tot de kleine groep internationaal toonaangevende antiquaren.

Bij de crematie op 10 april in Westgaarde te Amsterdam werd - in aanwezigheid van familie en kennissen, een groot aantal collega's uit binnenen buitenland, boekhistorici en vertegenwoordigers van bibliotheken en musea - door enkele vrienden het woord gevoerd.

De boekhistoricus Frans A. Janssen zei: ‘Ik spreek hier allereerst namens het gezelschap Nonpareil, waarvan Nico een van de oudste leden was. Nonpareil is geen vereniging of stichting, het is een vriendenclub van mensen uit de wereld van het boek in brede zin, in 1948 opgericht door de typograaf J. van Krimpen, de bibliothecaris H. de la Fontaine Verwey en de boekenverzamelaar H.A. Warmelink. Dit kleine genootschap (“nonpareil” is de naam van een klein lettercorps, 6 punten, dat is ongeveer de helft van een kloeke romanletter) bestaat uit uitgevers, antiquaren (Nico was beide), drukkers, boekverkopers, binders, grafisch ontwerpers, letterontwerpers, letter producenten, bibliothecarissen, boekenverzamelaars en boekhistorici. Deze vriendenclub komt regelmatig bijeen. Een van de leden houdt dan een voordracht, die gevolgd wordt door een langdurige discussie waarbij de vrienden geen blad voor de mond nemen. Het zijn in het bijzonder deze discussies die tonen hoe juist de naam van ons gezelschap is: wij zijn allen op zeer verschillende wijze actief in de wereld van het boek, al zijn wij één in de liefde voor dat geweldige medium dat het gedrukte en geschreven boek was en is.

Nico Israel werd onmiddellijk door het driemanschap uitgenodigd. Hij was een van de eerste leden en tot vorige week was hij ons oudste nog in leven zijnd lid; het oudste thans nog levend lid kwam aan in 1959 (het is de oud-bibliothecaris H. Liebaers). Uit het nu ontstane gat van elf jaar kan men aflezen dat met het overlijden van Nico de vroege periode van Nonpareil definitief is afgesloten. Hij heeft de jaren met de grote namen uit de wereld van het Nederlandse boek meegemaakt, en ik weet dat zijn bijdrage aan de bijeenkomsten én aan de gezelligheid van de vriendenclub groot is geweest. Hij was een ontspannen en gezellig tafelgenoot met wie wij altijd een goed gesprek konden hebben, maar die, als het nodig was, duidelijk - maar altijd op heuse wijze - zei wat hij ervan vond.

Zijn gezondheid verhinderde hem de laatste jaren regelmatig aanwezig te zijn, maar het is nog maar zeven maanden geleden dat hij ons toesprak over een van de boeken die hij heeft uitgegeven: de facsimile-editie van Audubons Birds of America - het was een adembenemend verhaal over technische en commer-

[p. 269]

Nico Israel in 1995 in zijn antiquariaat aan de Keizersgracht 489, Amsterdam (foto Reinier Hummelen).

ciële problemen die een dergelijke reuzenonderneming met zich meebracht. Zijn laatste activiteit voor Nonpareil was het schrijven van een voorwoord voor een geschiedenis van ons gezelschap die binnen afzienbare tijd in druk zal verschijnen.

Maar ik sta hier ook als boekenvriend van Nico. De laatste vijftien jaar hadden wij een gewoonte om onregelmatig regelmatig te lunchen. Wat mijzelf betreft moest ik zo'n lunch meestal tussen een college en een vergadering plannen, maar Nico kon altijd: als antiquaar had hij immer alle vrijheid, zei hij altijd. In meer dan één opzicht waren deze lunchen heerlijk: zijn smaak voor de tafel deed niet onder voor die van het boek. Ik heb elke keer weer genoten van zijn inzichten in de antiquarische boekenwereld, van zijn anekdoten. In het bijzonder troffen mij drie dingen. Altijd was hij opgewekt, altijd positief gestemd, ook wanneer zijn gezondheid daartoe geen aanleiding gaf. In zijn manier van praten had hij iets ontwapenends, iets jongensachtigs, in het bijzonder als hij zijn enthousiasme voor boeken of personen verwoordde; het moet moeilijk geweest zijn boos op hem te worden: het is mij althans nooit gelukt, ook niet

[p. 270]

die enkele keren dat wij zakelijk met elkaar te maken hadden. Ten slotte trof mij zijn bescheidenheid: hij hoorde tot de grote antiquaren van de wereld, maar hij speelde nooit de rol van beroemde boekhandelaar. Hij heeft dan ook geen monument voor zichzelf opgericht in de vorm van memoires. Het zijn zijn vrienden geweest die hem een monument hebben geschonken: een liber amicorum gepubliceerd ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Het moet zijn echtgenote Nanni en de familie goed doen dat een groot deel van deze en van andere vrienden hier vandaag aanwezig is om afscheid te nemen van een groot boekenman en een bijzonder mens.’

De antiquaar Bob de Graaf was de tweede spreker: ‘Zoals wij hier aanwezig zijn, wisten wij allemaal dat Nico al heel lang hartproblemen had. De wijze waarop hij daarmee omging (onderzoeken, operaties - wat niet al) was - ik aarzel niet om het grote woord te gebruiken - heldhaftig. Zijn vrouw Nanni heeft ervan getuigd als ze zei: “Er kwam nooit een klacht over zijn lippen.” Kenmerkend is een heel recente persoonlijke ervaring: ik was juist herstellende van een heupoperatie en Nico belde me minstens één keer per week op: “Zeg me wat wij voor jullie kunnen doen”, klonk het dan, en ik weet heel zeker dat hij ook daadwerkelijk zou hebben gedaan wat in zijn vermogen lag - dezelfde man die slechts dagen later zelf zou sterven.

Het ligt niet in mijn bedoeling erg lang te spreken, maar ik kan en wil er niet omheen wat te zeggen over Nico Israel als antiquaar en als collega. Deze in wezen bescheiden man heeft nooit opzienbarend aan de weg getimmerd, maar het is wél zo - en dat mag best nog eens worden benadrukt - dat hij voor een hele generatie Nederlandse antiquaren gezichtsbepalend is geweest. Het lijdt geen enkele twijfel dat hij decennialang de beste was van ons allemaal en dat het goeddeels aan hem te danken is geweest dat ons land gedurende al die jaren ook internationaal een zeer eervolle plaats in het vak heeft ingenomen. Daar hebben zijn vakgenoten binnen deze betrekkelijk kleine en gesloten wereld direct of indirect allemaal van geprofiteerd. Dat die verdienste niet overal en altijd is onderkend is spijtig, vooral ook omdat jalousie de métier Nico zelf volstrekt vreemd was: integendeel, hij kon zich oprecht verheugen in het zakelijke succes van een collega. Hier moet ik ook even denken aan zijn jarenlange innige samenwerking met Max Elte, die, ook in het persoonlijke vlak, voor allebei zo verrijkend is geweest.

In welke mate Nico ook ons nationale cultuurbezit heeft helpen verrijken, kwam goed tot uiting in de tentoonstelling die de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek organiseerde ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Deze bescheiden maar unieke expositie toonde de aanwinsten die in een reeks van jaren via Nico Israel door de bibliotheek waren verworven. De nauwe, vriendschappelijke samenwerking met de toenmalige bibliothecaris, prof. Herman de la Fontaine Verwey, en later met diens opvolgers, resulteerde in de aankoop door de bibliotheek van tientallen schitterende boeken en de meest zeldzame atlassen. Ook onze Koninklijke Bibliotheek en de andere universiteitsbibliotheken, en vooral de scheepvaartmusea in Amsterdam en Rotterdam hebben volop kunnen profiteren van Nico's grote kennis en zijn unieke gevoel voor kwaliteit, vooral (maar zeker niet uitsluitend) op het terrein van atlassen en reisbeschrijvingen. Dat ook een aantal belangrijke buitenlandse verzamelaars de weg naar Nico's antiquariaat wist te vinden, spreekt voor zich. Uiteraard was dat geen kwestie van toeval: zijn cliënten onderkenden zijn misschien wel belangrijkste zakelijke eigenschap: zijn bijna absolute gevoel voor kwaliteit.

Ik zou een dierbare vriend onrecht doen als ik slechts zou wijzen op zijn grote zakelijke successen. Nico bezat ook een grote, en nooit aflatende collegialiteit. Die bleek keer op keer als hij je een meer dan royale korting gaf als je lonkte naar een van zijn prachtige (maar soms ook best wel dure) boeken. Je mocht dan op het eerste gezicht toch nog een in jouw ogen aanzienlijk bedrag hebben neergeteld, maar wat je in huis kreeg was - ik kan het alleen maar herhalen - opnieuw van superieure kwaliteit. Een andere betreurde vriend, Frits Knuf, drukte het heel precies uit wanneer hij zei: “Aan de boeken van Nico zit altijd mazzel!” Een andere toetssteen van Nico's collegialiteit was zijn bereidheid tot samenwerking. Ik heb letterlijk nooit een tevergeefs beroep op hem gedaan als ik hem voorstelde een voor mij alleen wat moeilijk te torsen financieel risi-

[p. 271]

co te delen door een bepaald boek gezamenlijk aan te kopen. Zoiets werd op harmonieuze wijze gearrangeerd en eindigde steevast profijtelijk. Dat was ook geen wonder: Nico was nooit kleinzielig of op de penning; hij was altijd royaal. Op een volstrekt verschillend vlak kwam dat mede tot uiting als je ergens een hapje met hem ging eten: je moest van goeden huize komen om hem na afloop van de maaltijd de rekening te ontfutselen. Ook het altoos gastvrije woonhuis aan de Apollolaan zullen velen van ons zich dankbaar blijven herinneren.

Nico's leven is een in vele opzichten vol en rijk leven geweest. Je ziet wel eens gebeuren dat iemand zich op gevorderde leeftijd wat egocentrisch in zichzelf terugtrekt. Nico daarentegen stond voortdurend open voor de mensen in zijn omgeving en had échte belangstelling en aandacht voor anderen. Hij had bovendien gevoel voor de betrekkelijkheid der dingen en hij kon om zichzelf lachen. Intelligent en immer helder formulerend paarde hij een snelle geest aan een groot gevoel voor humor. Dat maakte het een vreugde om in zijn nabijheid te mogen verkeren.

Nu kan iemand zakelijk gesproken eminent zijn, een voortreffelijk collega en altoos aangenaam in de omgang - allemaal waar! -, maar al die positieve eigenschappen zouden tekortschieten als er niet nog wat anders bijkwam. Wat er wezenlijk toe doet is immers iemands uitstraling en dan heb je het over elementen als “gevoel”, “affect” en “aandacht”, “belangstelling” en “sympathie” en in laatste (en hoogste) instantie over “liefde”. Als het over het verwoorden van zulk soort dingen gaat, zijn Nederlanders meestal niet op hun best. Maar als iemand juist in dit teken zijn leven heeft ingevuld, is het wel een goed leven geweest. Velen van ons die Nico en Nanni samen hebben meegemaakt, hebben aan tientallen kleine dingen - een woord of gebaar - kunnen merken hoezeer zij op elkaar waren gesteld en hoe goed dit huwelijk was. Als een band van vele lange jaren door de dood wordt doorgesneden, is er juist daarom zo'n groot verdriet. Mijn vrouw Emmie en ik, en met ons ongetwijfeld de andere hier aanwezigen, wensen Nanni veel kracht om dat grote verlies te dragen. Maar bij alle verdriet is er tegelijk een grote troost: juist in ons gemeenschappelijk treuren om de dood van een geliefde vriend schuilt de erkenning dat dit een goed en waardevol leven was. Nico, je hebt er wat van gemaakt en wij, die achterblijven, hebben daar - ieder op eigen wijze - in mogen delen en we zijn er rijker door geworden. Daarvoor willen we je danken.’

De derde spreker was Sebastiaan S. Hesselink van Antiquariaat Forum: ‘Mijn eerste ontmoeting met mijn vriend en inspirerende collega Nico Israel stamt uit november 1968. Ik werkte toen bij Beijers in Utrecht, nog op 't Wed, en mocht, toen nog, de heer Israel assisteren op de kijkdag. Zijn reputatie als groot antiquaar was hem reeds voorgegaan en de “angry young assistants” van Beijers, onder wie Wouter van Leeuwen, Leo Kerssemakers en ikzelf, waren vaak in competitie om de meest interessante bezoekers te mogen assisteren. Wie zou er nu het eerst bij zijn om hem te helpen bij het vinden van een aantal boeken? Toevallig viel mij de eer te beurt om de gewenste nummers aan hem te tonen. Wij maakten kennis en ik raakte gaandeweg onder de indruk van zijn bescheidenheid en ik bemerkte zelfs een soort verlegenheid bij de “grote man”. Terwijl ik hem de boeken toonde, merkte hij dat ook ik belangstelling had voor wat ik in mijn handen hield. Bij alle boeken vertelde hij mij toen bijzonderheden die in de veilingcatalogus niet genoemd werden. Zo kwam ik voor het eerst in aanraking met zijn grote kennis en gevoel voor kwaliteit.

Bij deze eerste stappen in het antiquariaat van mijn kant was ik er mij niet van bewust hoe bijzonder het was dat een oudere antiquaar iets vertelde over de ins en outs van het antiquarische boekenvak. Ik noemde al zijn bescheidenheid en zijn verlegenheid. Het laatste gaf sommigen die hem nog niet zo goed kenden een gevoel van afstand, een zekere gereserveerdheid. Maar dit laatste was zeker een misvatting, kan ik uit eigen ervaring verzekeren. Bij Nico was er wellicht sprake van een soort voorzichtigheid, een niet meer teleurgesteld willen worden in mensen, waarvan hij in zijn jonge jaren meer heeft ervaren dan goed is voor een mens. Achter die gereserveerdheid kwam een hartelijke en gastvrije man naar voren met een grote behoefte aan contact en vriendschap. Zelf onderhield hij zijn vriendschappen trouw. Bij verjaardagen, geboortes en tragische voorvallen in ons gezin waren Nico en Nanni altijd onder de eersten die reageerden.

[p. 272]

Als hij je beter leerde kennen en merkte dat je serieus belangstelling had voor de onderwerpen die hem ook na aan het hart lagen, dan smolt de gereserveerdheid en maakte plaats voor gepassioneerde verhalen over goede boeken en over “vroeger”, toen kasteelbibliotheken nog met wagonladingen in het familiebedrijf in Arnhem werden binnengereden. Half-filosofische verhandelingen over het “kostbare boek” dat altijd kostbaar was geweest. Ook toen het nog bij de uitgever te verkrijgen was. Zijn stelling was dat boeken die een werkelijk belangwekkende inhoud hadden, wat nieuws verkondigden op wat voor terrein dan ook, dus een “kostbare” inhoud hadden, ook duur waren toen ze op de markt kwamen.

Naast zijn kennis had Nico een ongeëvenaard gevoel voor het “goede” boek, de kwaliteit, de conditie en de waarde en ik bedoel dan niet alleen de “handelswaarde”. Nico verkocht geen boeken. Nee, vaak plaatste hij een boek in een bepaalde collectie omdat hij vond dat het boek daar bij die verzamelaar of bibliotheek, en nergens anders, thuishoorde. Veel boekencollecties in binnen- en buitenland zouden er zonder Nico Israel anders hebben uitgezien. Wanneer hij een boek kon “plaatsen” in een verzameling van zijn keuze, dan kwam de commercie pas op de tweede plaats. Nederlandse openbare instellingen hebben van deze houding vaak mogen profiteren.

Nico was een heer, die het antiquarenvak beoefende als een gentleman, een heer van stand met smaak bovendien. Menigeen herinnert zich de elegante Alfa Romeo's die hij altijd bereed in een tijd dat dat niet voor iedereen weggelegd was en Alfa Romeo's inderdaad nog elegant waren.

Nico was moedig. In de Tweede Wereldoorlog was dat al gebleken, maar na het beëindigen van de krijgshandelingen continueerde hij zijn moedigheid in het antiquariaat. Hij kocht op veilingen tegen prijzen waarbij anderen het hoofd meewarig gingen schudden. Met zijn kennis, kwaliteitsnormen en intuïtie voor het “kostbare” boek ging hij de veldslag in die veiling heet en wetende dat de onderbieder, net als een zilverenmedaillewinnaar bij de Olympische Spelen, niet in de geschiedenis voort zal leven, ging hij moedig tot het uiterste en wist meestal het gewenste boek te veroveren.

Naast het antiquariaat waren ook de activiteiten van Nico als uitgever van on-Nederlandse allure. Boeken voor antiquaren, verzamelaars en bibliografen hadden zijn voorliefde. Ik wil er slechts enkele noemen: de herdruk van Sabin, A dictionary of books relating to America, 29 delen in 15 banden, Koemans Atlantes Neerlandici, de facsimile-editie van de twaalfdelige Blaeu-atlas, de facsimileuitgaven van Audubon, Birds of America, de series English Experience en Bibliotheca Australiana, enzovoort. Voorts het tijdschrift Quaerendo, waarvan hij mede-oprichter en lange tijd uitgever was.

Zijn kwaliteiten bleven niet onopgemerkt. Bij zijn zeventigste verjaardag ontving Nico een Festschrift met maar liefst 38 bijdragen van auteurs afkomstig van alle plekken op de wereld. De titel was Theatrum Orbis Librorum, een speelse variant op de naam van de uitgeverij die hij lange tijd samen met Cees Broekema bestuurde: Theatrum Orbis Terrarum.

Het is onmogelijk hier over Nico te praten en de naam van Max Elte niet te noemen. Vele jaren waren Max en Nico onafscheidelijk. Zij kochten veel gezamenlijk in. Een groot voordeel, zoals Max Elte mij eens uitlegde: je hoeft maar de helft te betalen en je hebt twee kansen om te verkopen. Een logica waar ik niets tegen in kon brengen, al had ik het gevoel dat ik ergens iets miste. Max en Nico hadden elke dag meermalen telefonisch contact. Zo kon het gebeuren dat ik bij Elte in de Korte Poten op bezoek was en de telefoon rinkelde. Elte nam op en zei: “Nico, goedemorgen.” Meteen zei hij: “Bas Forum is hier.” Nico wist genoeg en besefte dat hij dan geen zakelijke gesprekken met Max kon voeren. Zodra ik vertrokken was, belde Max dan weer naar Nico. In Amsterdam ging het vaak net zo, maar dan andersom. Vele reizen hebben Max en Nico samen gemaakt, vaak met hun beider echtgenotes. Ook naar Amerika. Over die reizen kon Nico prachtig vertellen. De laatste keer nog, op eerste paasdag, toen ik bij hem op bezoek was in het amc, kreeg ik weer het verhaal te horen hoe hij uit de fiches van de Argosy Bookshop in New York het originele handschrift van de Historiën van P.C. Hooft ontdekte. En weer kon ik geboeid luisteren, niet beseffende dat dit de laatste maal zou worden. Bij Argosy kocht hij

[p. 273]

op diezelfde reis de eerste en tweede druk van Van Haemstedes Martelarenboek.

Het is geen geheim dat Nico's gezondheid niet altijd optimaal was. Dat hij overal weer bovenop kwam is, behalve aan zijn niet-aflatende levenslust en kracht, in grote mate te danken aan Nanni, die bijna zestig jaar met hem getrouwd was, altijd naas hem stond en hem steeds omringde met goede zorgen.

Bescheiden, trouw, dapper, een goede vriend en een collega van wie ik ontzettend veel heb mogen leren en die ik altijd als een voorbeeld heb gezien voor integer handelen met “kostbare” boeken vanuit een diep gevoel van meesterschap in het antiquariaat. Voorbij zijn de telefoontjes, vaak drie per week, om even bij te praten, over de nieuwste ontwikkelingen in het vak en in de wereld, over nieuwe aanwinsten, nieuwe records van veilingprijzen. Wij zullen Nico allemaal vreselijk missen.’

Namens de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren sprak daarna Ton Kok. Ten slotte haalde neef Maarten J. Israel enkele persoonlijke herinneringen op aan zijn oom Niek en werd de plechtigheid besloten met een dankwoord van een van de familieleden.

Meer over het leven en bedrijf van Nico Israel vindt men in het uitvoerige interview door J.F. Heijbroek in Offeren aan Mercurius en Minerva. Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren 1935-1995, Amsterdam 1996, p. 106-130.