De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 164]

Berichten

Gré Drager (1923-2001)

Op 8 december 2001 overleed ten gevolge van een noodlottig verkeersongeluk mevrouw M.E. Drager-de Vos (geboren 26 september 1923), weduwe van L.A. Drager, aan wier zaak in het vorige nummer van De Boekenwereld uitvoerig aandacht werd besteed. Van de inhoud van het gesprek dat wij met haar hadden, heeft zij nog wel kennis kunnen nemen. Helaas heeft zij niet meer meegemaakt dat het interview in druk verscheen.

Neeke Fraenkel & J.F. Heijbroek

Het verzamelen van boeken

Op 5 oktober 2001 hield P.J. Buijnsters de openingslezing ter gelegenheid van de jubilerende boekenmarkt op het Spui. Zijn voordracht was gewijd aan het verzamelen van boeken. In kort bestek gaf hij een met humor doorspekt overzicht van het fenomeen ‘boeken verzamelen’ in Duitsland, Engeland, Amerika en Frankrijk. Ten slotte stond hij uitvoerig stil bij wat men zoal in Nederland verzamelt en kan verzamelen. Veel is te duur of te schaars voor de gewone verzamelaar geworden. Maar op een enkel gebied kan men, als beginnend verzamelaar, nog een hele mooie collectie opbouwen. Zo geldt die verschraling van het aanbod aan ‘old and rare’ niet over de hele lijn. Buijnsters zei hierover: ‘Erotica bijvoorbeeld schijnen, als ik antiquaar Fokas Holthuis mag geloven, thans moeilijk afzetbaar (tenzij men daarvoor heel speciale klanten heeft). In elk geval was daarvan de laatste tien jaar op Nederlandse veilingen te kust en te keur.

Maar ook het tegendeel van die pikante materie, oude theologie, is er nog volop, getuige de veilingen en prijscatalogi van bijvoorbeeld Ton Bolland in Amsterdam en Kool in Ederveen. Het gaat, zeker bij deze laatste, dan wel om protestantse, dikwijls streng-gereformeerde lectuur, de zogenaamde “oude schrijvers” als Bunyan, Lodenstein en Teellink. Er zijn op dit gebied heel wat geïnteresseerde boekenjagers, die ik overigens niet zonder meer bibliofielen zou durven noemen. Want ze bekommeren zich weinig om het boek als object, een bladzijde meer of minder vormt geen halszaak, en een splinternieuwe kunstlederen band is net zo goed als een authentieke in perkament.

Deze oude theologie van protestantse signatuur vindt haar natuurlijke tegenwicht in de oude catholica, die als verzamelobject ongewone mogelijkheden boden. Dat merkte ik pas, toen ik, werkend aan een vervolgdeel op mijn Verzamelen van boeken, besloot om een apart hoofdstuk op te nemen over devotieboeken, die toen op grote schaal in de opruiming kwamen. Ter toelichting citeer ik een fragment uit mijn eigen, nooit gepubliceerde tekst.

Zo tussen 1960 en 1980 voltrok zich in Nederland een schokkende verandering die ook de boekenwereld niet onberoerd liet. In de vloedgolf van de moderne secularisatie verdween plotseling het ene kerkgebouw na het andere - soms tegelijk met hun bedienaren. Seminaries werden opgeheven, samengevoegd of omgeturnd tot theologische hogescholen. Eerbiedwaardige kloosters stootten op grote schaal hun oude boeken af. Het leek een reprise van wat zich drie eeuwen eerder in de periode van de Reformatie en in de late achttiende eeuw had afgespeeld, met dit verschil dat nu de geloofsgemeenschap deze hele operatie tamelijk onverschillig aanzag. [...] Het gevolg van dit secularisatieproces is in elk geval geweest dat vanaf de jaren '60 de Nederlandse boekenmarkt overstroomd werd met een enorme voorraad catholica. De krenten - geïllumineerde handschriften en incunabelen - waren er overigens al meteen uitgepikt door enkele universiteitsbibliotheken en door het Catharijneconvent te Utrecht. Maar er bleef genoeg over. Een buitenkans voor wie interesse heeft in dit soort boeken.

Wat kwam er nu allemaal op dit gebied in de aanbieding? Verreweg het meeste was niet zozeer oud als wel verouderd en van dien aard dat alleen een historisch geschoold theoloog er plezier aan kan beleven. Aantrekkelijker voor de verzamelaar zijn daarentegen de devotieboeken. Deze hebben het grote voordeel dat ze ook voor leken bedoeld en dus doorgaans in de volkstaal zijn geschreven. Bovendien bevatten ze vaak houtsneden of kopergravures met religieuze voorstellingen, zodat de visueel ingestelde boe-

[p. 165]

kenliefhebber hier dubbel aan zijn trekken komt. Naar inhoud en functie sluit deze stichtelijke lectuur voor privé-gebruik nauw aan bij de traditionele devotieprent (Andachtsbild), waarover het klassieke werk van Adolf Spamer uit 1930 handelt. Het zijn trouwens dikwijls dezelfde drukkers-uitgevers die voor beide soorten devotionalia verantwoordelijk waren. Het centrum van deze productie lag vanaf de zestiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden, met name in Antwerpen. Volgens ruwe schatting beslaan de devotieboeken tot ver in de negentiende eeuw zelfs meer dan de helft van alle populaire lectuur.

Intussen is “devotieboek” ook maar weer een groepsnaam voor een heel conglomeraat van meditatieve teksten zoals: heiligenlevens, visioenboeken, traktaten over de ars moriendi of stervenskunst, beschouwingen over de Vier Uitersten en passieboeken. Genrebepalend zijn alleen een vrome toewijding van de ziel en de afwezigheid van alles wat zweemt naar geleerdheidsvertoon, disputeerlust of satire. Naar de vorm onderscheiden deze gebruiksboekjes zich doorgaans door hun handzame formaat in klein octavo. Ook blijven ze heel lang gezet in de vertrouwde gotische letter.

Bij het opzetten van een collectie devotieboeken bestaan weer diverse mogelijkheden. Het accent kan allereerst liggen op een of meer maîtres de spiritualité: invloedrijke devotionele schrijvers als Benardus van Clairvaux (1096-1153), Birgitta van Zweden (ca. 1302-1373), Bonaventura (1221-1274), Franciscus van Assisi (1182-1226), Teresa van Avila (1515-1582), Thomas a Kempis (1379-1471) enzovoort. Wat dan gezocht wordt zijn oude Nederlandse vertalingen van hun werk. Zo ken ik een verzamelaar die al jaren alles van en over Thomas a Kempis verzamelt. Hoe doet u dat nou? - vroeg ik hem. O, gewoon met advententies in de NRC of in plaatselijke kranten. Daar komen soms brieven op binnen, geadresseerd: “Aan de heer Thomas van Kempen”.

Al gauw zal blijken dat verzamelen op dit gebied enig bibliografisch grondwerk vereist. Dikwijls ook hebben in zulke werkjes vroegere bezitters (een begijn of kloosterzuster) hun naam op het schutblad geschreven, zodat achter het gedrukte woord een mensenbestaan tot leven komt.

Een goed gekozen, chronologisch opgebouwde selectie van Nederlandstalige devotieboeken kán een boeiend stukje mentaliteitsgeschiedenis opleveren, al vraagt het uiteraard om enige affiniteit met de geestelijke inhoud. Anderzijds zal een braaf-conventioneel, saai gedrukt gebedenboekje van de derde garnituur geen verzamelaar aanspreken. Juist waar men zoveel grijze (kerk)muizen op zijn weg tegenkomt, is het zaak extra te letten op kwaliteit.

Een geheel andere mogelijkheid biedt zich aan als we niet uitgaan van een schrijver maar van een bepaald type devotieboek. Zo'n collectie naar genre vereist zeker zoveel bibliografisch speurwerk en het hangt maar net van de gekozen boekensoort af of het plan met beperkte geldmiddelen uitvoerbaar is. Vroeger waren het vooral getijdenboeken waar verzamelaars dan het eerst aan dachten. Nu, die zijn er nog volop te koop bij antiquaar Heribert Tenschert in Rothalmünster, of makkelijker nog, op de Tefaf in Maastricht. Maar dat is nu echt meer een zaak van belegging dan van boekenverzamelen geworden. Spannender mogelijkheden van thematisch verzamelen op devotionalia-gebied leveren boekjes over de Vier Uitersten (dood, oordeel, hel en hemel), eventueel uit te breiden met twee nauw verwante genres: ars moriendi en dodendansen. Net als de eschatologische traktaten over de Vier Uitersten stellen ze ons het “memento mori” voor ogen. Maar ze doen dat in dikwijls fel-realistische houtsneden of kopergravures met begeleidende tekst. Het accent ligt hier dus vooral op de afbeelding. De in 1999 overleden prof. Hein Hogerzeil heeft zijn hele leven dodendansen verzameld en zijn collectie is verleden jaar bij Bubb Kuyper geveild. Die veilingcatalogus geeft samen met een onder auspiciën van de Nederlandse Vereeniging van Antiquaren uitgegeven bundel MM Dansen met de Dood een inspirerend beeld van wat er op dit gebied allemaal te vinden valt.

Als laatste verzamelvoorbeeld onder de catholica noem ik het wel zeer uitgebreide terrein van de hagiografie: het geschreven of gedrukte heiligenleven. Misschien roepen die bij sommige lezers nog een herinnering wakker aan suikerzoete boekjes. Maar het grote succes van Een man in het dal van Spoleto, Franciscus tussen zijn tijdgenoten (1988) door Hélène Nolthenius bewijst dat een heiligenleven evengoed lezers van nu kan boeien.

Intussen zijn ook de heiligen zelf er in soorten, zoals: heremieten, martelaren, wonderdoeners, pilaarheiligen, noodhelpers, schutspatronen van individuen of gemeenschappen (bijv. gilden), bekende en vergeten heiligen. En al die heiligen hebben weer hun eigen dikwijls legendarische geschiedenis, hun “specialisatie” en hun herkenningstekens of attributen. Over het algemeen geldt: hoe ouder hoe eerbiedwaardiger.

[p. 166]

Zeker wanneer het om heiligenverering gaat ligt er een breed raakvlak met de volkskunde.

Voor geen heilige is dat in het Nederlandse cultuurgebied zo gedetailleerd uitgezocht als voor Sint Anna, dankzij Ton Brandenbargs Heilig familieleven (1990), die daarin ook ruimschoots aandacht schenkt aan de aan haar gewijde (volks)boeken en devotieprenten. Maar zo zijn er meer heiligen die hun sporen in boekvorm hebben nagelaten en dergelijke oude boeken te verzamelen is een aantrekkelijke sport. Over sommige heiligen - denk maar aan Sinterklaas - valt met gemak een hele bibliotheek bijeen te brengen, in dit geval met een duidelijke overloop richting kinderboeken. Wat er, behalve geduld en spreurzin, voor nodig is, zijn allereerst enige recente naslagwerken. Ik ken echter geen enkel werk over heiligenlevens dat op de verzamelaar van zulke teksten is toegesneden.

Er bestaan, wat de heiligenlevens zelf betreft, enkele klassieke vergaarbekkens, oude verzamelwerken van heiligenlevens, zoals de Legenda aurea van Jacobus de Voragine, 't Vaders Boeck van Hieronymus en De Generale Legende der Heyligen door Petrus Ribadeneira en Heribertus Rosweyde. Alles natuurlijk weer rijk geïllustreerd.

Men zou zich ook speciaal kunnen richten op martelaarsboeken, waarbij men wel moet bedenken dat de Reformatie haar eigen martelaren en martelaarsboeken kent. Bij heiligen met een indrukwekkende conduitestaat aan wonderen zou uitbreiding in de richting van het mirakelboek denkbaar zijn.

Ten slotte nog een bijzondere vorm van heiligenleven die de visueel ingestelde verzamelaar bijzonder zal aanspreken: de prentenreeks met onderschrift, bijvoorbeeld de prentenserie van Otto Vaenius over het leven van Thomas van Aquino, Antwerpen 1610. En geloof het of geloof het niet, al dit soort boeken kwam ik de laatste vijftien jaar in voldoende frequentie voor relatief weinig geld tegen.’

Na de ‘vergeten’ verzamelgebieden besteedde Buijnsters uitvoerig aandacht aan de zogenoemde ‘Modern firsts’, de hedendaagse literatuur in eerste druk en aan de uitgaafjes van de private presses. Aan het einde van zijn onderhoudende voordracht maakte de spreker de balans op en zei: ‘Op 5 augustus 2001 vond te Deventer de dertiende editie plaats van de Deventer Boekenmarkt, volgens hun zeggen met ruim 350 deelnemers de grootste van Europa. In Dordrecht moeten ze het nog met wat minder doen: slechts 240 deelnemers in juli 2001. Bij elkaar opgeteld en de dubbele namen weggeschrapt, kom je al gauw op een kleine 500 handelaren in antiquarische en tweedehandsboeken, hetgeen een vals beeld geeft van de werkelijke situatie in de antiquarische boekhandel. Als ik bijvoorbeeld kijk naar Nijmegen, dan constateer ik dat gedurende de laatste maanden al vier antiquariaten uit de binnenstad zijn verdwenen. Zoiets valt moeilijk als winst te beschouwen. Het miserabelst is de situatie met het winkelantiquariaat voor het echt oude boek. Dat is op twee of drie uitzonderingen na in Nederland compleet verdwenen. Simon Emmering in Amsterdam was een van de laatsten. De vraag is of dit gemis aan levende have enigszins kan worden goedgemaakt door de wereldwijde etalage van het Internet. Dat vragen ook de grote antiquaren zelf zich intussen af. Voor de handel in relatief goedkope, gewone boeken en tijdschriften zal het misschien niet veel verschil maken. Maar het echt bijzondere boek wil ik althans toch altijd zien, proeven en ruiken. In dat opzicht bieden de betere antiquarische bookfairs uitkomst.

Voor de Nederlandse boekverzamelaars zal het zaak zijn zich aan te passen aan de gewijzigde omstandigheden. Hij zal internationaler moeten opereren, kritischer moeten zijn dan ooit en bereid om een hogere prijs te betalen voor een uitzonderlijk boek.’

Handschriften van Guido Gezelle

In 1902 brachten De Nederlandsche Boekhandel te Antwerpen en Gent en L.J. Veen te Amsterdam een bloemlezing van de poëzie van Guido Gezelle op de markt onder de titel Verzen. Er werden van dat boek honderd genummerde luxe-exemplaren aangeboden, waarin een origineel handschrift van Gezelle uit de periode 1897-1898 was gehecht. Op die manier zijn de handschriften verspreid geraakt over het gehele Nederlandse taalgebied en, ondanks herhaalde oproepen, kon tot op heden slechts een dertigtal worden getraceerd.

De handschriften vormen cultureel erfgoed van groot literair-historisch belang. Het wetenschappelijk onderzoek naar het oeuvre van Gezelle wordt gehinderd door de heersende onduidelijkheid over hun bewaarplaatsen. Het Centrum Nederlandse Literatuurgeschiedenis van de Universiteit Antwerpen (ufsia), voortzetting van het vroegere Centrum voor Gezellestudies, wil met het oog op zijn wetenschappelijke activiteiten het volledige bezit in kaart brengen. Daarom verzoekt het eventuele bezitters contact op te nemen op onderstaand adres. Het

[p. 167]

cnl voert evenwel geen aankoopbeleid en garandeert de bezitters volledige discretie.

Adres: Centrum Nederlandse Literatuurgeschiedenis, Universiteit Antwerpen (ufsia), Prinsstraat 13, b-2000 Antwerpen, tel. [phone] of e-mail [e-mail].

Interbellum

De boekenkast, ontworpen door G.F. la Croix. Op de kast twee vazen vervaardigd door plateelbakkerij De Distel. Foto uit Architectura, 21 (1913), p. 283.

Een van onze lezers attendeerde de redactie van De Boekenwereld op het blad Interbellum, het tweemaandelijks tijdschrift of bulletin van de wetenschappelijke vereniging van die naam, die zich bezighoudt met de bestudering van ‘alle vormen van creativiteit uit de jaren 1920 en 1930 (en de jaren vlak daarvoor en daarna)’. Het bulletin bevat steeds een of meer bijdragen, korte mededelingen van allerlei aard en een tentoonstellingsoverzicht.

In nummer vier van de afgelopen jaargang (september/oktober 2001) was een artikel van Norbert Poulain opgenomen waarin uitvoerig aandacht wordt besteed aan een boekenkast die op de wereldtentoonstelling van 1913 te Gent was opgesteld in het Nederlandse paviljoen. Het meubel, ontworpen door Guillaume Frédéric la Croix en versierd met houtsnijwerk van Lambertus Zijl, werd vervaardigd door de Stoommeubelenfabriek, de Firma Wed. A. Kraak Azn. in Amsterdam, met beslag van de firma Winkelman en Van der Bijl.

De kast, die na de tentoonstelling aan de Gentse Universiteitsbibliotheek is geschonken, bevatte zo'n 260 boeken van Noord-Nederlandse auteurs met interessante banden van onder meer Elias P. van Bommel, Theo Molkenboer, Cornelis van der Sluys, Jacobus G. Veldheer, R.W.P. de Vries en Cornelia van der Hart. Als bijlage bij het artikel is een lijst gepubliceerd van alle boeken die zich in de kast bevonden. Helaas zijn bijna veertig werken uit de collectie in de loop der jaren uit de kast verdwenen.

In voorgaande nummers van Interbellum werd onder meer aandacht besteed aan de samenwerking tussen de dichter Maurits de Doncker en de gebroeders Cantré (mei/juni 1995), fraai geïllustreerde muziekuitgaven van Jean Caulaert (september/oktober 1999) en decoratieve ontwerpen voor Kunst & Kennis door Alfons Boekaert.

In Nederland is slechts één instelling geabonneerd op Interbellum, namelijk het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag. Het lidmaatschap (met bulletin) bedraagt €12,39. Men kan ook ‘ondersteunend lid’ (€24,79) of ‘beschermend lid’ (€49,58) worden.

Adres: Olijfstraat 69, b-9000 Gent, België, tel: [phone].

[p. 168]

Subsidie voor het maken van een digitale bibliografie van in België en Nederland gedrukte bijbels bij de UvA

Het Digitaal Productiecentrum (dpc) van de Universiteit van Amsterdam is gestart met het ontwikkelen en creëren van de Digitale Bibliografie van in België en Nederland gedrukte Bijbels (bbnb). Dr. August den Hollander van de afdeling Boek-, Archief- en Informatiewetenschap van de Faculteit der Geesteswetenschappen stuurt het dpc inhoudelijk aan en verzorgt de inhoud van de databank. Recentelijk is een omvangrijke subsidieaanvraag voor het project gehonoreerd door nwo (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek).

De beeld- en databank van de bbnb zal de gebruiker de mogelijkheid bieden om via het internet informatie (tekst en beeld) op te vragen en te gebruiken over alle sinds 1477 (Delftse Bijbel) in België en Nederland gedrukte bijbels, op zowel editieals exemplaarniveau.

In de periode 2001-2005 zal de digitale bibliografie worden opgezet en ingericht en zullen de bijbels uit de periode 1477-1553 worden behandeld. Niet alleen zal de (tekstuele) bibliografisch-analytische informatie digitaal worden ontsloten, maar ook zullen zeer omvangrijke (ca. 20.000 plaatjes) beeldbestanden (illustraties, titelbladen, typografie, lay-out, enzovoort) van de bijbels beschikbaar komen.

De digitale bibliografie sluit direct aan bij het gezamenlijke onderzoeksproject van de UvA en de Katholieke Universiteit Leuven met de titel Theologisch, cultuurhistorisch, filologisch en kunsthistorisch onderzoek in verband met in België en Nederland gedrukte bijbels (1477-1533).

De digitale bbnb heeft in relatie tot buitenlandse initiatieven een innovatief karakter, wegens de digitale it-component, maar ook wegens zijn multidisciplinaire scope, beeld- en (full)text-incorporatiemogelijkheden en daarom brede gebruiks- en gebruikerspotenties.

Heruitgave achttiende-eeuwse rariteitenkabinet van Albertus Seba

Op maandag 19 november werd in de Koninklijke Bibliotheek een facsimile gepresenteerd van het achttiende-eeuwse rariteitenkabinet van Albertus Seba. De vierdelige folio-uitgave van Seba, in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek, vormde de basis voor een complete en luxe reprint, Cabinet of Natural Curiosities, door de Duitse kunstboekenuitgeverij Taschen Verlag.

Het verzamelen van rariteiten zoals kunstobjecten, wetenschappelijke instrumenten, schelpen, fossielen, insecten en lichaamsdelen op sterk water was een geliefde bezigheid in de achttiende eeuw. De Amsterdamse apotheker Albertus Seba (1665-1736) wist in korte tijd een grote collectie schelpen, gesteenten, opgezette dieren en uitheemse naturalia bij elkaar te brengen. Hij verkocht zijn collectie in 1717 aan tsaar Peter de Grote en begon meteen aan een nieuwe verzameling. Hij besloot rond 1725 zijn collectie te publiceren. Het eerste deel verscheen in 1734, het laatste pas in 1765. Inmiddels was de collectie zelf na een veiling over heel Europa verspreid.

De Koninklijke Bibliotheek is in het bezit van een met de hand ingekleurde vierdelige folio-uitgave van Albertus Seba. De uitgave is op het gebied van de natuurlijke historie een van de belangrijkste achttiende-eeuwse werken.

Naar aanleiding van het verschijnen van deze facsimile maakt de kb het origineel van Albertus Seba voor korte tijd toegankelijk voor het grote publiek. De vier delen van Seba's Nauwkeurige beschryving van het schatryke kabinet der voornaamste seldzaamheden der natuur waren van 20 tot en met 30 november 2001 te bewonderen.

Cornelis Schonaeus

In 2001 promoveerde Hans van de Venne op een proefschrift over leven en werk van Cornelis Schonaeus (1540-1611), eerst te Nijmegen, en later, met een andere studie over dezelfde man, nogmaals te Leuven. Schonaeus is bekend als neolatijns toneelschrijver, rector van de Latijnse school in Haarlem en auteur van talloze onderschriften op Haarlemse prenten uit de omgeving van Goltzius. Hij bewoog zich in het geleerde milieu van het Haarlem van zijn dagen en telde tal van vooraanstaande wetenschappers en literatoren tot zijn vrienden, onder wie Hadrianus Junius, Jan van Zuren, Theodorus Schrevelius en Petrus Scriverius.

Op initiatief van de Vereniging Haerlem zijn beide proefschriften nu gepubliceerd, aangevuld met een eerder door Van de Venne gepubliceerde bibliografie van Schonaeus, in drie kloeke delen. Deel 1 is een studie over leven en werk van Schonaeus met bijzondere aandacht voor de geschiedenis van de Latijnse scholen in Holland (604 pagina's in twee banden). Deel 2 behandelt de vriendenkring van Schonaeus (circa 600 pagina's) en deel 3 beslaat de (herziene) bibliografie (circa 350 pagina's). Het geheel wordt uitgegeven door Boemendal Florivallis in Voorthuizen. De boeken zijn te bestellen door het overmaken van €100 op postrekening 4037389 van de uitgever. Na ontvangst van het bedrag wordt per omgaande deel 1 toegezonden, de delen 2 en 3 volgen dan binnen enkele maanden. (JS)