De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 30]

Boekbespreking

Gerard Groeneveld, Zwaard van de geest. Het bruine boek in Nederland 1921-1945. Nijmegen, Uitgeverij Vantilt, 2001. ISBN 90 75697 511. f 59,90.

Op 5 april van dit jaar werd in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek de opening van de tentoonstelling Schuldig papier: de aantrekkingskracht van het bruine boek in Nederland 1921-1945 verricht door de beeldend kunstenaar en schrijver Armando. Hij is de bedenker van de term ‘schuldig landschap’, daarmee verwijzend naar plekken in het landschap waar tijdens de Tweede Wereldoorlog belangrijke voorvallen hebben plaatsgehad. Armando toonde zich, na inleidende woorden van hoofdconservator Piet Visser en samensteller van de tentoonstelling Gerard Groeneveld, een niet al te begenadigd spreker. De kracht van zijn praatje zat hem in de anekdotes. Zo zat hij, vertelde hij de ongeveer zeventig belangstellenden, in de oorlog eens in een Amsterdamse bioscoop, toen het hoofd van Mussert op het scherm verscheen in het Polygoon-journaal. Er ging wat gemor door de zaal tot plotsklaps in onvervalst Amsterdams door de zaal klonk: ‘Hé, ik dacht dat de eieren op de bon waren!’ Toen Armando uitgesproken was, kreeg hij het eerste exemplaar overhandigd van het boek Zwaard van de geest van de hand van Gerard Groeneveld. Vervolgens spoedde een ieder zich naar de prachtige tentoonstelling, die naar aanleiding van het boek was ingericht. Vele tientallen opmerkelijke boeken stonden thematisch tentoongesteld. De onderwerpen van de expositie, aangevuld met enkele andere, treft men uitgebreider aan in het boek, dat chronologisch, maar binnen die chronologie toch vooral thematisch van opzet is. Het boek begint bij de lange aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. De jaren 1921-1940 werden vooral gekenmerkt door de pogingen van enkele uitgevers en particulieren om met nationaal-socialistisch getinte uitgaven een grondslag te leggen voor ‘den nieuwen mensch’, daarmee doelend op de nationaal-socialist of fascist, de mens van de toekomst. Hoewel deze ideologie nooit echt voet aan de grond kreeg in Nederland, bestond er hier aanvankelijk in elk geval nog wat belangstelling en sympathie voor het fascisme. Maar door de veranderende en steeds dreigender situatie in het buitenland, sloeg die sympathie al snel om in angst en afwijzing. De nsb trachtte die angst en afwijzing voor een deel weg te nemen door het antisemitisme af te wijzen en zelfs joden tot de partij toe te laten, waardoor ze door sommige Nederlandse fascisten en door de Duitsers niet erg serieus genomen werd als politieke partner.

Toen de oorlog eenmaal begonnen was, moesten de Duitsers en Nederlandse fascisten stevig aan de weg timmeren om het bruine boek te propageren. Dat het ondanks alle inspanningen nooit veel is geworden, lag niet alleen aan het ontbreken van goede auteurs, maar ook aan de bloedgroepen binnen het fascisme en de absolute onwil van de leden van die groepen om samen te werken. Ook de Duitsers wisten zich met die typisch Nederlandse versnipperingscultuur geen raad en zo ontstaat het beeld van een over de hele linie maar wat aanmodderende uitgevers en boekhandelaren, aangesloten bij de diverse stromingen, dit ondanks alle overheidsbemoeienis van bijvoorbeeld het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (dvk), het Referat Schrifttum en de Nederlandsche Kultuur-kamer (nkk). Zij trachtten uitgeven, handel en consumptie van het bruine boek te reguleren en te propageren, samen met de uitgeverijen en boekhandels. Maar ondanks al die moeite bleek in de loop van de oorlog de (bij gebrek aan andere ontspanningsmogelijkheden) groeiende leeshonger nog het meest leesbevorderend, waarbij de deels door papierschaarste beperkte verkrijgbaarheid van boeken eveneens een regulerende rol speelde. En zelfs toen las de Nederlander vooral boeken die niet als typisch ‘bruin’ kunnen worden getypeerd, maar door de censuur wel waren toegestaan. Van die censuur geeft Groeneveld een aantal interessante voorbeelden in een apart aan dat thema gewijd hoofdstuk.

[p. 31]

Er is ook een hoofdstuk over de boekhandel opgenomen, waarin het kleine aantal fascistische boekhandels in het land voor het voetlicht komt. Ze leidden alle een kwijnend bestaan, behalve de keten Volksche Boekhandels die gelieerd was aan Uitgeverij Westland. Opvallend is ook hier hoe de bloedgroepenstrijd onder de Nederlandse fascisten steeds opnieuw tot gekissebis en beschuldigingen over en weer leidde.

Wat was eigenlijk kenmerkend voor het bruine boek? Groeneveld zet de thema's op een rij. Het fascisme is als thema al genoemd. Daarnaast waren typische onderwerpen de politieke doctrine van volk en vaderland, het ras, het antisemitisme en de vrijmetselarij, sibbe- en heemkunde. Al die thema's drongen door in bijvoorbeeld de boeken voor het



onderwijs, zoals bij taal- en geschiedenislessen, maar ook in de literatuur, de jeugdboeken en de kunst (architectuur, beeldende kunst, theater, film en muziek). Groeneveld constateert dat de gematigde boeken over het algemeen het meeste succes hadden en dat de scherpslijpers doorgaans verwerden tot winkeldochters, een enkele uitzondering daargelaten, zoals Mijn Kamp, Steven Barends' vertaling van Hitler's Mein Kampf, al blijft daarbij de vraag gerechtvaardigd of de oplagecijfers iets zeggen over de mate waarin dit boek ook daadwerkelijk werd gelezen. Jammer is dat het verhaal hier en daar bijna vastloopt in de vele voorbeelden die Groeneveld geeft, zodat men af en toe het gevoel krijgt een beredeneerde catalogus van bruine boeken aan het lezen te zijn in plaats van een werk óver dat soort boeken.

Opvallend in Zwaard van de geest is de mate waarin namen terugkeren. Gaandeweg het verhaal wordt het steeds duidelijker dat de wereld van het bruine boek een kleine was, waarin iedereen elkaar kende. Van de belangrijkste personen zijn korte biografieën opgenomen, die verspreid door het boek staan. Ook van de belangrijkste uitgeverijen en boekhandels en een enkele organisatie zijn korte ‘biografische’ schetsen opgenomen. Deze schetsen staan verspreid door het boek en vaak lijken ze op een willekeurige plaats te staan. Hier en daar wekken ze ronduit irritatie, omdat ze tekst bevatten die ook in het lopende verhaal al te lezen valt. Zo wordt op pagina 107-108 iets verteld over het leven en het werk van de schrijfster Hilda Bongertman en vervolgens wordt dat op pagina 111 nog eens, in iets andere woorden, herhaald. Op pagina 130 wordt Max Blokzijl in een schets voorgesteld, waarna de lezer vervolgens onderaan pagina 131 getrakteerd wordt op nog eens hetzelfde verhaal, maar dan iets uitgebreider. Schilder en schrijver J.C. Nachenius wordt kort voorgesteld op pagina 142 en op pagina 161 en volgende gebeurt dat nog eens, maar dan wat uitgebreider. En zo zijn er vele voorbeelden te geven waar de tekst en de ingelaste schetsen elkaar overlappen. Alle schetsen op een rijtje zouden een mooie samenvatting vormen van het boek. Het ware beter geweest de schetsen achterin het boek toe te voegen als encyclopedische bijlage. Zoals ze nu gebruikt zijn, lijken ze overbodig en houden ze het lopende verhaal onnodig op.

Er zitten nog meer nodeloze herhalingen in het boek. Zo wordt op pagina 206 in het hoofdstuk over sibbe- en heemkunde gewag gemaakt van boeken over stedengeschiedenis. Maar op pagina 299 keren dezelfde boeken en auteurs terug in het hoofdstuk over architectuur en de tekst is nagenoeg gelijkluidend. Een soortgelijk voorbeeld doet zich voor op de pagina's 81 en 305, bij het voorstellen van het boek Der deutsche Soldat erlebt Holland. Twee keer nagenoeg een gelijkluidende tekst over hetzelfde boek. Een kras voorbeeld is te vinden op pagina 341 waar twee citaten voorkomen die op pagina 363 en 365 letterlijk worden herhaald. Het gaat daarbij om citaten van boekhandelaar Barend Willem Zijfers van boekhandel Het Bolwerk. De voorbeelden zijn weliswaar functioneel op de plekken waar ze

[p. 32]

zijn opgenomen, maar doublures als deze maken toch een wat knullige indruk en doen vermoeden dat er weinig aandacht aan een goede tekstredactie is besteed.

Dat blijkt ook uit enkele voorbeelden waar de auteur zichzelf lijkt tegen te spreken. Op pagina 301 gaat het over de film in Nederland tijdens de oorlog. De tweede helft van de pagina is gewijd aan verfilming van boeken en het versterkende effect op de verkoop van die boeken en er worden enkele voorbeelden genoemd. Het laatste voorbeeld betreft R. van Genechtens Vanden vos Reynaerde. Maar op pagina 189 staat te lezen dat die film de bioscopen nooit gehaald heeft. Een niet zo gelukkig gekozen voorbeeld dus. Desalniettemin kan men bij het Zwaard van de geest spreken van een redelijk geslaagde eerste poging de geschiedenis van het bruine boek in Nederland eens op een rijtje te zetten. De lezer heeft, als hij het boek sluit, een behoorlijke indruk van wat er verkrijgbaar was, waar het over ging, hoeveel er te koop was, waar het vandaan kwam, wie er achter zaten en langs welke schijven het boek moest gaan voor het van de schrijftafel op de toonbank terecht kwam. Bovendien heeft Groeneveld gezocht naar de beoordeling en de waardering van die activiteiten door het Nederlandse volk door te bekijken hoe groot de oplages waren en dus hoe ‘populair’ dit soort boeken was, hoeveel boeken van de bruine uitgevers door de ‘gewone’ boekhandel werden besteld en verhandeld. Ook is duidelijk geworden hoe prullerig en knullig het er in Nederland aan toeging, alle hooggestemde idealen van de Nederlandse nationaal-socialisten voor ‘den nieuwen mensch’ en ‘den nieuwen tijd’ ten spijt.

Daarnaast is het boek in een prettig leesbare stijl geschreven en wordt de tekst nergens droog. Voeg daarbij de mooie vormgeving, de vele kleurillustraties en het fraaie omslag, dan is over de tekortkomingen, die het boek dus ook heeft, best heen te komen.

Jos van Waterschoot