De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 12]

Antiquarische Adversaria (3)
Afzetsel der koningklycke printe. Een lofdicht op Christina van Zweden
Garrelt Verhoeven

Lofdichten op staatslieden, veldheren, leden van het koningshuis of andere hoogwaardigheidsbekleders zijn niet van deze tijd. Wellicht dat ‘dichter des vaderlands’ Gerrit Komrij een poëtische impressie zal geven van het aanstaande huwelijk van onze kroonprins. Van een roerend lofdicht op diens verloofde, waarin haar schoonheid wordt bezongen, haar sportiviteit wordt geroemd of verslag gedaan wordt van een romantische jachtpartij op de Koninklijke Domeinen, zal toch geen sprake zijn. In vroeger eeuwen lag dat anders. De dichtkunst was dieper geworteld in het dagelijks leven, niet zozeer in de vorm van literaire werken, maar vooral in de vorm van gelegenheidsgedichten. In de persoonlijke levenssfeer verschenen deze bij hoogtijdagen als geboorte, huwelijk en overlijden, in breder verband kregen ook nationale en internationale gebeurtenissen hun poëtische weerslag. Belangrijke of juist omstreden persoonlijkheden werden nu eens liefderijk bezongen in een lofdicht, dan weer bespot in een spotlied of gefileerd in een bijtend hekeldicht. Van hoogstaand literair gehalte waren deze gelegenheidsgeschriften gewoonlijk niet, maar ze verwoordden wél gevoelens en ideeën die leefden onder de mensen - of die nu van persoonlijke of meer gemeenschappelijke aard waren.

Veel zeventiende-eeuwse gelegenheidspoëzie verscheen in de vorm van eenzijdig bedrukte vellen (plano's) of als kleine brochures die vaak niet meer dan één katern besloegen. Het is niet verwonderlijk dat deze categorie drukwerk, die haar waarde aan dat ene bijzondere moment ontleende, maar heel beperkt bewaard is gebleven. De zeldzame voorbeelden worden bewaard in onze grote bibliotheken, waar ze vaak via particuliere collecties zijn terechtgekomen. Soms ook zijn reeksen gelegenheidsgedichten bewaard in plaatselijke archieven, vanwege de gegevens die ze bevatten voor de burgerlijke stand (geboorte, huwelijk, overlijden). In de antiquarische handel duiken deze kleine drukwerkjes slechts een enkele maal op.

Eén van dergelijke gedichten verwierf antiquariaat Van der Steur onlangs op een boekenmarkt in de provincie. Onder de raadselachtige titel Afzetsel der koningklycke printe werd het in 1647 gedrukt in Amsterdam door Abraham de Wees. Op de titelpagina staat behalve de titel een gegraveerd wapen afgedrukt en het motto: ‘deas supereminet omneis’ [zij die alle godinnen overtrof]. Het geheel bestaat uit niet meer dan 4 foliobladen, als één katern samengebonden (2^o: A4, gep.: [1-3] 4-8). Aan de rugzijde is over de gehele vouw een strook papier geplakt; het drukwerkje heeft waarschijnlijk in een verzamelband gezeten, maar is daar later uit verwijderd. Hoewel het werk zonder de naam van de dichter verscheen, is de maker gemakkelijk te achterhalen. Achter de initialen ‘I.V.V.’, waarmee het 6 pagina's tellende gedicht is ondertekend, gaat niemand minder dan Joost Van (den) Vondel schuil.

[p. 13]

Titelpagina van Vondels Afzetsel der koningklycke printe (Amsterdam, Abraham de Wees, 1647) (Collectie A.G. van der Steur).

Dat gegeven maakt het gemakkelijker om naar het verhaal achter dit bescheiden drukwerkje te zoeken. De vroegste bibliografische vermelding is die in de Catalogus der Vondel-tentoonstelling, gehouden in februari 1879 in Arti et Amicitiae te Amsterdam (Amsterdam 1879), waarin het als nummer 263 staat geboekstaafd. Enkele jaren later nam J.H.W. Unger hetzelfde drukwerkje (als nr. 443) op in zijn Bibliographie van Vondels werken (Amsterdam 1888) en bijna honderd jaar later beschreef A.C. Schuytvlot eveneens hetzelfde exemplaar (als nr. 166) in de Catalogus van werken van en over Vondel gedrukt vóór 1801 en aanwezig in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam (Amsterdam 1987). Schuytvlot licht bovendien een tipje van de sluier op in zijn commentaar bij het gedicht: ‘Heeft betrekking op een portret van Kristina van Zweden, waarvan Michiel le Blon aan Vondel een beschrijving had gestuurd. Vondel ontving als dank voor het gedicht een gouden ketting en een medaille.’ Het afgebeelde wapen is dan ook het wapen van Zweden, zoals eveneens in de beschrijving staat te lezen. Een artikel van de Amsterdamse hooglereraar H. de la Fontaine Verwey over Michel le Blon (in diens Uit de wereld van het boek, dl. 11, p. 103-128) geeft meer informatie over de achtergronden van het gedicht.

Michel le Blon (1587-1658) was lange tijd ‘agent’ [ambassadeur] van het Zweedse hof in de Republiek, een functie die hij combineerde zijn activiteiten als onder meer graveur en kunsthandelaar. Voor het Zweedse koningshuis bemiddelde hij bij de aankoop van vele kunstwerken, met name nadat Christina Wasa in december 1644 op achttienjarige leeftijd was gekroond tot Koningin van Zweden. Christina sprak buitengewoon tot de verbeelding als de jonge, intelligente vorstin, die een grote belangstelling voor de kunsten aan de dag legde. De la Fontaine Verwey schrijft dat zij er alles aan deed de ‘Minerva van het Noorden’ te worden door van Stockholm een waar kunstencentrum te maken. In haar streven werd zij bijgestaan door Michel le Blon, die als ‘artistiek adviseur’ tal van kunstenaars onder haar aandacht bracht. In 1647 verliet hij zelfs de Nederlanden, om twee jaar aan het hof in Stockholm te verblijven. Zijn Nederlandse contacten kwamen goed van pas. De Zweedse vorstin was

[p. 14]

immers zeer gesteld op het ontvangen van lofdichten en daar konden zijn vrienden Joost van den Vondel en Reyer Anslo goed voor zorgen. Als honorarium stelde hij beide dichters de traditionele beloning in het vooruitzicht: een gouden keten.

In 1647 schreef Le Blon een brief met aanwijzingen voor het betreffende lofdicht aan Vondel, waarin hij een lyrisch portret schetst van de vorstin. Beschreef hij inderdaad een geschilderd portret, zoals Schuytvlot suggereert? Of was het een geschreven portret waar Vondel in zijn lofdicht aan refereert? Gingen Le Blons woorden misschien vergezeld van een door hem getekend portret van Christina? Fontaine Verwey suggereert zelfs dat het gedicht wellicht bestemd was als onderschrift bij een te graveren portret van de vorstin. Vondels woorden in de eerste strofe van zijn lofdicht geven niet echt duidelijkheid:

O Agent [= Michel le Blon], ghy hebt naer 't leven
My d'opwassende Heldin
In uw' brief volmaeckt beschreven:
Maer wat is uw wit en zin?
Dat mijn rijm met doove verve
Zulck een print, en kunstjuweel,
Zulck een tekening bederve?
Ay, verschoon mijn slecht penseel.

Een oplossing is misschien te vinden bij die andere Amsterdamse dichter die op verzoek van Le Blon een lofdicht op de jonge koningin schreef. Reyer Anslo voldeed aan de opdracht met het vers De Zweetsche Pallas, of wysheit van Kristina, der Zweden, Gotten, en Wandalen koningin, verschenen in een Amsterdamse druk (Paulus Matthysz) uit 1649, maar geschreven in 1647. In zijn studie over Reyer Anslo, Zijn leven en letterkundig werk (Amsterdam 1913), haalt H.H. Knippenberg de dichter zélf aan die als aanleiding en inspiratiebron voor zijn lofdicht een schilderij noemt van Christina. Daarop staat zij afgebeeld als Pallas Athene temidden van haar familieleden die als andere vertegenwoordigers van de godenwereld in het schilderij figureren. Het schilderij bevond zich echter in Stockholm, terwijl Anslo op dat moment in Amsterdam was. Klaarblijkelijk werd hij op het idee gebracht door Michel le Blon, die hem een gedetailleerde voorstelling van het schilderij moet hebben bezorgd.

Wanneer we met dit schilderij - Christina als een Zweedse Pallas - in het achterhoofd nogmaals de titel, het motto en de openingszinnen van Vondels lofdicht bezien, wordt duidelijk dat ook hij zijn inspiratie vond in het betreffende schilderij. Le Blon zal in zijn brief inderdaad een beschrijving van het doek gegeven hebben en - als geoefend tekenaar - zal hij toch op z'n minst een schets van het schilderij hebben bij gevoegd om de dichter op streek te helpen. Een getekend ontwerp voor een te graveren portret van de vorstin was dit niet. Daarvoor schakelde hij enkele jaren later de Antwerpse kunstenaars Erasmus Quellinus en Jan Boeckhorst in, die hij na zijn terugkeer in de Nederlanden beide een schets liet maken voor een portret. Christina verkoos de tekening van Quellinus, die vervolgens door de graveur Jeremias Falck in koper werd gebracht en door Le Blon aan de koningin werd aangeboden (zie de afbeelding op p. 15).

[p. 15]

Gegraveerd portret van Christina van Zweden door Jeremias Falck naar Erasmus Quellinus (Collectie A.G. van der Steur).

Vondel schetst in zijn Afzetsel een enthousiast portret van Christina, dagelijks actief met ‘mannelijke’ bezigheden als schermen, jagen en paardrijden, en begenadigd met schoonheid en verstand. De ‘koningin die alle godinnen te boven ging’ kon zelfs de vergelijking met Cleopatra gemakkelijk doorstaan:

Kleopatre dreighde Augusten
Op te komen met een maght,
Diep verzopen in haer lusten,
Zonder nadruck, zonder kracht:
Maer Kristyn gewent haer leden
Door een mannelijcke vlijt,
Schuw van wulpsche dartelheden,
Tot een spiegel van haer tijt.

Vondel en Anslo voldeden beiden aan hun opdracht voor een lofdicht. Le Blon liet Vondels gedicht drukken door de Amsterdamse boekdrukker Abraham de Wees, met gebruikmaking van een gegraveerd wapen van Zweden dat waarschijnlijk van zijn eigen hand was. Le Blon was als graveur immers een specialist in heraldische grafiek. Vermoedelijk liet hij ook Reyer Anslo's lofzang in Amsterdam drukken, maar van die druk is geen exemplaar bekend (wél een latere druk uit 1649). De beide gedichten zullen de vorstin zeker behaagd hebben, ondanks het feit dat de gedichten in het Nederlands verschenen. Zij was immers deze taal machtig; het verhaal gaat zelfs dat niemand minder dan René Descartes haar het Nederlands had bijgebracht. De gouden keten die beide dichters was voorgehouden bleef echter uit. De la Fontaine Verwey suggereert dat Vondel zijn toneelstuk Leeuwendalers, dat hij schreef in hetzelfde jaar als zijn lofdicht (1647), mede om die reden niet opdroeg aan de Amsterdamse burgemeesters maar aan de veel minder voor de hand liggende Michel le Blon. En het kan haast geen toeval zijn dat Reyer Anslo zijn Parysche bruiloft, dat ook in 1647 verscheen, eveneens opdroeg aan de Zweedse agent. Vondel en Anslo hadden gezamenlijk - zo lijkt het althans - het plan opgevat om Le Blon op deze fijnzinnige wijze aan zijn belofte te herinneren.

Toch zou het nog tot 1649 duren voordat de Amsterdamse dichters hun beloning ontvingen. Vondel kreeg zijn gouden keten uit gereikt tijdens

[p. 16]

een maaltijd ten huize van Michels zoon Cornelis le Blon en putte zich bij die gelegenheid uit in lof- en dankverzen aan het adres van de gastheer en gastvrouw (‘Wieroock voor Cornelis en Elizabeth le Blon, toenze door last van hunnen heere vader, den Agent, mij de konincklijcke keten en medalje van Koningin Christina aan den hals hingen’) en de koningin zelve (‘Danckoffer aan Koningin Kristine. Toen het hare Majesteit beliefde de Nederduytsche poëzy met de gouden keten en koningklijcke medalje te vereren’). De koninklijke onderscheiding van Zweden was de hoogste eer die hem tijdens zijn dichtersloopbaan te beurt zou vallen, zoals Geeraardt Brandt schreef in Het leven van Joost van den Vondel: ‘De grootste gift, hem ooit geschonken, was een goude keeten en medalje van Koninginne Christina, ontrent vyf hondert guldens waardigh, door 't Afsetsel der Koninglyke Printe, een aardigh lofdicht t' harer eere, verdient.’

Met dank aan Dick van der Mark. Het citaat van Geeraardt Brandt is ontleend aan de digitale versie van deze tekst die beschikbaar is op de site van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (https://www.dbnl.org/tekst/brandt/).