De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 8]

Aspecten van Nederlandse portretprenten (2)
De geëtste portretten door Cornelis van den Berg
A.G. van der Steur

Reeds een aantal jaren bezit ik twee charmante, wat primitief geëtste portretjes van de hand van de Haarlemse kunstenaar Cornelis van den Berg (Haarlem 1699-1774), een man over wie als kunstenaar vrij weinig bekend is. Het blijken twee van de drie bekende geëtste portretten van zijn hand te zijn. Het eerste is een zelfportret van de kunstenaar op zestigjarige leeftijd, getooid met een markante steek op het hoofd. Het tweede portret betreft één van zijn voorgangers in het Haarlemse, de kunstenaar Pieter van Laer (1582-1642). Op deze ets is Van Laer afgebeeld met penseel en schildersstok, terwijl hij werkt aan zijn beroemdste schilderij: de zogenaamde Grote Kalkoven. Het eerste etsje kocht ik in 1982 van de Duitse antiquaar Harlinghausen, die het op zijn beurt uit de collectie van Von Diepenbroick had (zie over deze collectie de eerste aflevering van deze serie). Het tweede portret verwierf ik in 1974 van de Haagse antiquaar Gerard Halwasse, als onderdeel van diens gehele voorraad boeken en prenten die ik in dat jaar van hem overnam.

De bekende kunstenaarslexica als Kramm, Van Eynden/Van der Willigen en Thieme/Becker vermelden een en ander over het leven van Van den Berg, evenals een tweetal publicaties van Bert Sliggers.^1. Cornelis bleek tweemaal getrouwd te zijn, maar beide huwelijken bleven kinderloos. Zijn zuster trouwde de vader van de Haarlemse kunstenaar Cornelis van Noorde. Van den Berg was een amateur-kunstenaar, had les gehad van Frans Decker en was vooral tekenaar. Hij tekende een groot aantal schildersportretten. Bij zijn overlijden liet hij onder meer drie kunstboeken na met getekende portretten van kunstenaars, waarvan één geheel gevuld met door hemzelf nagetekende schilderijen van kunstenaarsportretten. Hij was de samensteller van een manuscript getiteld: abc Ling of verzamelboekje van merken en caracters van de meeste plaatsnijders van de xv, xvi, xvii en xviii eeuw, eenigzins na de letters van 't A.B.C. Geschikt. Een soort voorloper dus van Naglers monogrammenlexicon, dat in 1857 in het bezit was van C. Kramm, maar waarvan de huidige vindplaats onbekend is.^2.

Er bestaat nog een derde geëtst portret van de hand van Cornelis van den Berg, dat niet in mijn collectie aanwezig is, maar dat wordt genoemd door Van Someren, Van Eynden/Van der Willigen en Kramm: een zelfportret uit 1764 ‘bezig zijnde met tekenen’. Een exemplaar van deze prent is aanwezig in het Haarlemse gemeentearchief, waar men ook een contre-épreuve van een eerdere staat - zonder onderschrift - bewaart. Behalve deze drie etsen^3. maakte Van den Berg ook een aantal portretten in houtsnede, onder meer van Laurens Jansz. Coster^4. en van Alb. van Ouwater.^5.

In het dagelijks leven was de kunstenaar vanaf 1732 (of misschien al eerder) werkzaam als (post-) bode van Haarlem op Amsterdam. In 1753 - hij was toen

1. Bert Sliggers, Het schetsboek van Cornells van Noorde 1731-1795, Haarlem 1982 en Bert Sliggers, De Haarlemse Scheen, Kunstenaars werkzaam in Haarlem tussen 1700 en 1825, concept. De gegevens uit het eerste boek werden onder meer gebruikt door J.A.F. de Jongste in zijn Onrust aan het Spaarne, Haarlem in de jaren 1747-1751, [z.p.] 1984, p. 418, noot 24.

2. C. Kramm, De levens en werken der Hollandse [*] kunstschilders, Amsterdam 1857-1863, p. 1057.

3. Behalve deze drie etsen noemt Van Someren onder nr. 360a nog een geetst zelfportret, asl Van Someren 360b, echter met een iets gewijzigd onderschrift: ‘Door zig zelfs gedaan’. Waarschijnlijk is dit geen andere prent, maar een andere staat van dezelfde ets.

4. Muller 3010.

5. Van Someren 4092.

[p. 9]

Cornelis van den Berg, ‘Door hemzelfs geteekend en geëetst 1759’, ets, 13, 7 × 7 cm, [Muller 354].

Cornelis van den Berg, ‘Pieter van Laer (gebendnaamd Bamboots), geb. te Haarlem 13 July 1582 aldaar overl: 30 Juny 1642 door Corn. v.d. Berg 1765’, ets, 15, 5 × 14 cm, [Van Someren 3115].

Cornelis van den Berg, zelfportret, Ets, 14 × 10, 6 cm, Kramm, p. 80 [Van Someren 360b], (Collectie Archiefdienst voor Kennemerland, atlas 53-13580k).

Cornelis van den Berg, zelfportret, ets, 14 × 10,6 cm, onbeschreven contreépreuve van een proefdruk vóór de letter van de ets van afbeelding 3 (Collectie Archiefdienst voor Kennemerland, atlas 53-10087).

[p. 10]

54 jaar oud - stopte hij met dat werk en ging ‘stilletjes met sijn vrouwtje op de Oude Gracht wonen, hem dagelijks vermakende met sijn liefhebberij’, aldus een tijdgenoot.^6. Politiek roerde hij zich nogal. Jan de Boer, een andere tijdgenoot, schreef in zijn Chronologische historie dat hij bekend stond om zijn ‘vrijsprekendheid, de welke altoos in het nadeel van de regering was’ en om het feit dat hij een ‘groot voorstander van 't gewasch van 1748’ was; dit wil zeggen dat hij ingenomen was met de wetsverzetting van dat jaar.^7.

Cornelis van Noorde, Portret van Cornelis van den Berg. Aquarel, 11 × 15, 5 cm, (Collectie A.V.K., atlas pvi-41b [nr. 13580]).

Tot slot nog iets over de voorbeelden waarnaar Van den Berg werkte. Voor zijn zelfportretten zal hij wel een spiegel hebben gebruikt, al is het opvallend dat zijn neef Cornelis van Noorde een portret van hem tekende met een ongeveer identieke steek op het hoofd, een steek die ook aan de linkerkant een soortgelijk uitstulpsel naar beneden had als die op de ets uit 1759. Helaas is Van Noordes aquarel ongedateerd, zodat we niet weten wie naar wie werkte.

Bij het portret van Van Laer zijn er diverse mogelijkheden. Van Hall verwijst in zijn Portretten van Nederlandse beeldende kunstenaars onder meer naar een op paneel geschilderd zelfportret waar Van Laer met palet en penselen in de hand op staat^8. en naar een tekening door J. Sandrart in de bibliotheek van München, waarop hij eveneens schilderend is afgebeeld.^9. Dit is ook de voortekening voor de kop van Van Laer die is afgebeeld in Sandrarts Teutsche Academie uit 1675. Deze kop werd gekopieerd in Houbrakens De groote schouburg [*] uit 1718 en in het tweede deel van Campo Weyermans De levensbeschrijvingen der Nederlandsche konstschilders en konstschilderessen uit 1729.

Caspar Philips Jacobsz, ‘Pieter van Laer, alias Bamboots’, gravure, 16, 3 × 12, 9 cm [Van Someren 3114*].

Er is echter nog een andere portretprent van Van Laer bekend, namelijk het portret dat werd gemaakt door Caspar Philips Jacobsz. Daarop wordt hij op soortgelijke wijze afgebeeld als op de ets van Van den Berg, maar dan in spiegelbeeld. Zou dit niet de inspiratiebron zijn geweest voor Van den Berg? De prent van Philips is niet gedateerd, maar hij leefde van 1732 tot 1789 en het is dus heel goed mogelijk dat hij dit portret maakte vóór 1765, het jaar waarin Van den Berg het zijne etste. G.J. Hoogewerff dateert de gravure van Philips echter als ontstaan ná 1775, maar voert daarvoor geen argumentatie aan.^10.

6. Haarlem, Archiefdienst voor Kennemerland, Handschrift 40.

7. Jan de Boer, Chronologische historie, Handschrift Koninklijke Bibliotheek, signatuur 71 A 8-12, dd. 30-1-1753.

8. Rome, Galleria Pallav.

9. Afgebeeld in: Oud-Holland 50 (1933), p. 261.

10. Oud-Holland 50 (1933), p. 262.

[p. 11]

Gezien het feit dat Van den Berg vooral tekeningen maakte naar anderen lijkt het zeer waarschijnlijk dat hij zijn ets naar de gravure van Philips vervaardigde. Vergelijking van deze twee Van Laer-portretten toont duidelijk het verschil tussen de professionele kunstenaar Philips en de amateur Van den Berg. Het blijft niettemin een charmant werkstukje.