De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 2]

Kunsthandel Scheen^*
J.F. Heijbroek

Op een dag in november 1969 wandelde de journalist Frans Duister door Den Haag op weg naar de kunsthandel van Pieter Scheen. Toen hij bij Zeestraat nr. 50 - ter hoogte van het Panorama Mesdag - aankwam, bemerkte hij dat de etalage van de zaak van Scheen volkomen leeg was. Op de winkeldeur hing een briefje met de mededeling: ‘De zaak is gesloten in verband met de uitgave van het Lexicon, nummer 2’.^1. Voor insiders was deze boodschap vermoedelijk wel duidelijk, maar voor argeloze kunstkopers en -kijkers moet dit een mysterieus bericht zijn geweest. De zaak van Pieter Scheen is zo'n vijf tot zes jaar dicht geweest om het monumentale, uit twee delen bestaande kunstenaarslexicon te kunnen produceren.

De naam Scheen is bij kunstliefhebbers een begrip. Onmiddellijk zal men hem verbinden aan het onvolprezen lexicon, waarvan reeds drie verschillende edities zijn verschenen. Het is veel minder bekend wat de samensteller van dit naslagwerk, Pieter Arie Scheen (geboren 1 april 1916), tijdens zijn werkzame leven zoal heeft gedaan.^2.

Hij was niet de eerste kunsthandelaar Scheen. Zijn vader Pieter Scheen (Leiden 27 februari 1874 - Den Haag 12 juli 1952) was aanvankelijk hoofdonderwijzer en bekwaamde zich in zijn vrije tijd als restaurator en amateurschilder. Hij maakte vooral landschappen in de trant van de meesters van de Haagse School, die hij signeerde met ‘Pieters’.^3. In 1916 besloot hij zich als kunsthandelaar te vestigen in een benedenwoning aan de Zeestraat 65a te Den Haag. De bovenwoning was verhuurd aan de fotograaf Henri Berssenbrugge, die in 1920 het hele huis overnam.^4. Scheen verhuisde naar de overkant en betrok het pand Zeestraat 54, dat lag tegenover het Panorama Mesdag. In de smaakvol ingerichte tentoonstellingszaaltjes op de begane grond organiseerde hij een openingstentoonstelling die door zijn collega-kunsthandelaar J.H. de Bois met veel lof in het weekblad De Hofstad werd besproken.^5. Het aanbod was gevarieerd. Schilderijen van Willem de Zwart, Jozef Israëls, B.J. Blommers en Louis Apol werden samen met eigentijds werk van Han van Meegeren en Chris van Ees getoond. Het jaar erop beperkte Scheen zich niet tot negentiende- en twintigste-eeuwse kunstwerken, maar exposeerde hij ook een paneeltje met een Aanbidding der Koningen, die door hem werd toegeschreven aan de vijftiende-eeuwse Vlaming Joost van der Beecque, en een genretafereel van de zeventiende-eeuwse schilder Richard Brakenburg. Maar het accent lag steeds op kunstwerken uit de negentiende eeuw.

Vader Scheen verkocht in de jaren '20 en '30 vooral schilderijen en aquarellen van vertegenwoordigers van de Romantische School in ons land, zoals Bakker Korff, Leickert, Apol, Bosboom en de familie Koekkoek. Zijn schilderijen kocht hij ondermeer in bij collega's in Den Haag, bijvoorbeeld bij L.J. Krüger en S.J. Sala, en in Amsterdam bij de Hollandsche Kunsthandel van H. van der Ploeg. Af en toe reisde Scheen naar Londen om daar werk van Hollandse schil-

* Een verkorte Engelse versie van dit artikel verscheen in de catalogus van het veilinghuis Christie's in Amsterdam Nineteenth Century Art. A Selection from Kunsthandel Pieter A. Scheen B.V., 24 april 2001, p. 11-14.

1. De Tijd, 20 november 1969. Dank aan Piet Buijnsters die mij attendeerde op dit krantenartikel.

2. Voor zover bekend bestaat er in de ‘officiele’ kunsthistorische literatuur slechts één kort artikel over Pieter Scheen, namelijk het lemma dat Willem Rappard over hem schreef in The Dictionary of Art, deel 28, p. 65.

3. Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars, 's-Gravenhage 1970, deel M-Z, p. 295.

4. I.Th. Leijerzapf en H. Botman, Henri Berssenbrugge. Passie - energie - fotografie, [Zutphen] 2001, p. 23-24 en p. 26.

5. De Hofstad, 14 augustus 1920 en 2 juli 1921.

[p. 3]

ders te kopen. In 1922 had de firma zelfs korte tijd een dependance in die stad op Carlisle Street 5 (vlakbij Soho Square).

Pieter A. Scheen, 1956 (Foto A. Dingjan; Particuliere collectie).

Etiket van Kunsthandel P. Scheen. De verkochte schilderijen werden doorlopend genummerd. De administratie van deze zaak is niet teruggevonden (Foto Christie's, Amsterdam).

Briefhoofd van het Engelse filiaal van Pieter Scheen (1874-1952). Vermoedelijk was de zaak maar heel kort gevestigd in Londen (Particuliere collectie).

Zoon Pieter A. Scheen, die niet echt wilde deugen, werd enkele malen van school gestuurd en is uiteindelijk in 1931 als vijftienjarig jongetje enige tijd in de zaak van zijn vader behulpzaam geweest. Tegelijkertijd werkte hij bij een hoedenwinkel en was daarna ondermeer vertegenwoordiger van een metaalgieterij. Bij zijn vader leerde hij het kunsthandelsvak. Daar kwam al snel zijn documenterende aanleg tot uiting. Hij legde zich vooral toe op het verzamelen van gegevens over Nederlandse kunstenaars uit de periode 1750-1850 en het bijeenbrengen van zoveel mogelijk foto's van hun werk, iets dat destijds niet zo gemakkelijk was als tegenwoordig. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, maakte de toen 24-jarige Scheen een dagelijkse gang naar de Koninklijke Bibliotheek, waar hij het kunstenaarslexicon van Thieme/Becker geheel doorwerkte op zoek naar gegevens over de Nederlanders. Zijn uiteindelijke doel was een lexicon samen te stellen van Nederlandse schilders en tekenaars uit de periode 1750-1850. Het zou aanvankelijk in 1944 verschijnen, maar het werd uiteindelijk vlak na de oorlog, in 1946, gepubliceerd en droeg de titel Honderd jaren Nederlandsche schilder- en teekenkunst. De Romantiek met voor- en natijd (1750-1850).^6. In het boek waren ruim 3.000 kunstenaarsbiografieën opgenomen van schilders en tekenaars die na 1750 waren overleden en vóór 1850 geboren. Het telde circa 400 merendeels onbekende illustraties. Scheen hoopte ook over de Belgische schilders uit die periode zo'n lexicon samen te stellen. Maar dat is er - vermoedelijk door tijdgebrek - nooit van gekomen. Voor velen kwam het boek als een volslagen verrassing, zoals blijkt uit een brief uit 1944 van mr. A. Staring aan J. Knoef, destijds de grote kenners op het gebied van respectievelijk de achttiende- en de negentiende-eeuwse kunst in Nederland. Zij vroegen zich af wie die ‘P.A. Scheen’ eigenlijk was en of dit wel een gedegen boek kon worden.^7. Op het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag wist men wel beter. Daar was Scheen, die ook deze instelling frequent bezocht, door waarnemend directeur dr. J.G. van Gelder tijdens de oorlog

6. Adriaan Venema, ‘De oorlogsgeschiedenis van het Lexicon van Scheen’, NRC Handelsblad, 17 november 1991.

7. Brief van A. Staring aan J. Knoef, d.d. 20 februari 1944. Documentatie A. Staring. Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag. Robert-Jan te Rijdt wees mij op deze brief.

[p. 4]

zelfs gevraagd als volontair te willen toetreden tot de staf.^8. Dat is uiteindelijk niet gebeurd.

Vermoedelijk enkele jaren voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog begon Pieter A. Scheen een eigen kunsthandel in de Zeestraat vlak naast die van zijn vader. Vanaf 1947 organiseerde hij jaarlijks - en op den duur zelfs tweemaal per jaar - tentoonstellingen waar de aanwinsten van de firma te zien waren.^9. Scheen zocht vooral onbekend werk van de Nederlandse Romantische en Haagse School. Daarbij deinsde hij er niet voor terug totaal ‘nieuwe’ schilders uit de periode 1750-1880 bij het Nederlandse publiek te introduceren. De exposities waren niet alleen in de Zeestraat te zien, maar ook op verschillende locaties in het land, zoals in Amersfoort, Tilburg en Groningen. Bij elke tentoonstelling verscheen een catalogus waarin altijd enkele topstukken werden gereproduceerd. Verder liet hij van alle werken die door zijn handen gingen of die hij op het spoor kwam, door de Haagse fotograaf Dingjan foto's maken. Die afbeeldingen maakten deel uit van het steeds maar groeiende fotoarchief van de firma Scheen, dat langzamerhand bestond uit vele duizenden reproducties. Het diende als werkmateriaal om in geval van twijfel eventuele vervalsingen snel te kunnen ontmaskeren. Scheen ontpopte zich als een onvermoeibaar pleitbezorger van de Nederlandse Romantische School. Hij ging daarin zover, dat hij in 1952 een retrospectieve tentoonstelling van het werk van de toen vrijwel vergeten geniale schilder Wijnand Nuyen organiseerde in de zalen van het Panorama Mesdag.^10.

Steeds meer plaats werd op de tentoonstellingen ingeruimd voor kunstwerken van de Haagse School. Niet alleen uit de catalogi, maar ook uit een door de neerlandicus Gerben Colmjon samen met Pieter A. Scheen samengesteld boek over de Haagse School bleek dat het accent van de kunsthandel aan het verschuiven was.^11. Het boek, waarvan de Nederlandse editie in 1950 en de Engelse het jaar daarna verscheen, was volgens Colmjon vooral gebaseerd op de schier onuitputtelijke kennis en herinneringen van Johan Tersteeg (1873-1953), de laatste directeur van de Haagse kunsthandel Boussod, Valadon & Cie (voorheen Goupil & Cie). Alle illustraties waren afkomstig uit de documentatie van Pieter Scheen. Aan het begin van de jaren '50 had Scheen zijn naam gevestigd. In 1951 werd hij door de minister van Onderwijs, Kunsten & Wetenschappen benoemd tot commercieel deskundige van het adviesbureau ‘In- en uitvoer voorwerpen van geschiedenis en kunst’ van de Stichting voor de Kunsthandel. De firma draaide nu zo goed dat kunsthandel Scheen in 1953 een nieuw, nog groter pand kon betrekken op de Zeestraat 50.

De klanten van Scheen waren vrijwel uitsluitend Nederlandse particulieren en enkele musea zoals het Haags Gemeentemuseum, het Frans Halsmuseum in Haarlem, het Gemeentemuseum in Arnhem en het Jan Cunenmuseum in Oss. Aan die laatste instelling, die onder leiding stond van A. de Werd (1906-1977), verkocht kunsthandel Scheen in 1957 zeven werken uit de Romantische School, waarbij hij uit erkentelijkheid drie tekeningen van Bosboom cadeau gaf. Zes jaar later leverde hij aan dit zelfde museum een schilderij door Matthijs Maris, Het betoverde kasteel. Aan het Haags Gemeentemuseum verkocht hij niet alleen schilderijen en aquarellen, maar assisteerde hij ten behoeve van de tentoonstelling Meesters van de Haagse School in 1965 ook bij het zoeken

8. Brief van J.G van Gelder aan P.A. Scheen, d.d. 5 juni 1943. Particuliere collectie.

9. Over de activiteiten van de firma bestaat een reeks plakboeken met krantenknipsels waarvan gebruik is gemaakt voor dit artikel. Particuliere collectie.

10. Tentoonstelling van schilderijen en tekeningen door W.J.J. Nuyen, 's-Gravenhage (Museum Panorama Mesdag onder directie van Kunsthandel Pieter A. Scheen) 11 oktober - 2 november 1952.

11. G. Colmjon, m.m.v. P.A. Scheen, De Haagse School, Rijswijk 1950. De Engelse editie verscheen in 1951. In de collectie van het Letterkundig Museum worden afschriften van twaalf brieven van G. Colmjon aan P.A. Scheen bewaard. Dezelfde instelling bezit ook één afschrift van een brief van J.C.J. van Schagen aan P.A. Scheen, waarin de eerste de hoop uitspreekt dat zijn naam ook zal worden opgenomen in het lexicon dat Scheen zal publiceren. Dat is ook gebeurd.

[p. 5]

naar werken die ooit aan buitenlanders waren verkocht. Bij de Nuyen-tentoonstelling in dat museum (in 1977) kon men eveneens terugvallen op de uitstekende documentatie en de betrokkenheid van Pieter A. Scheen.

Advertentie van Pieter A. Scheen in The Gazette, Montreal van 3 juni 1975 (Particuliere collectie).

Scheen kocht zijn schilderijen en aquarellen bij Nederlandse particulieren en hij wist ook regelmatig zijn slag te slaan op Nederlandse veilingen. Door zijn goede documentatie kon hij de hand leggen op tal van schilderijen waarvan hij de juiste ‘identiteit’ kende. Zelf bood hij nooit wanneer de werken onder de hamer kwamen.^12. Daarvoor gebruikte hij stromannen, die regelmatig onder eigen naam boden. Ook het veilinghuis was niet op de hoogte van deze werkwijze. Daarmee gaf hij de concurrentie dikwijls het nakijken.

Etiket van Kunsthandel Pieter A. Scheen (Particuliere collectie).

Scheen betrok zijn kunstwerken niet alleen uit Nederland maar hij reisde ook regelmatig naar Schotland, Canada en de Verenigde Staten. Rond de eeuwwisseling hadden immers veel Nederlandse kunsthandels zoals A. Preijer, E.J. van Wisselingh & Co en Maison Artz, maar ook diverse Engelse, Schotse, Amerikaanse en Canadese firma's kunstwerken van Nederlandse Romantische en Haagse School-schilders in de Nieuwe Wereld verkocht.^13. In locale kranten plaatste Scheen advertenties waarin hij de ‘hoogste prijzen’ bood voor werken van Bilders, Bosboom, Gabriël, de Marissen, Mauve, Mesdag, Roelofs, Tholen en Weissenbruch. Door zijn acties zijn veel van die ooit geëxporteerde schilderijen en aquarellen weer in Nederlands bezit gekomen. In de jaren '60 en '70 is door toedoen van Scheen een goede markt voor dit werk in ons land ontstaan.

De firma Scheen bleef steeds op zoek naar onbekend werk. Maar in de loop van de jaren '70 en '80 raakte de markt wat afgeroomd. In de tussentijd had Scheen ook veel tijd gestoken in een ambitieus project. Van duizenden kunstenaars zocht hij de geboorte- en sterfdata op met de bedoeling een veel uitvoerigere tweede editie te maken van zijn lexicon uit 1946. Weer bewees de onderwijl tot ettelijke duizenden foto's aangegroeide collectie reproducties zijn waarde bij de publicatie in 1969/'70 van het tweedelige Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars 1750-1950: kunstenaars na 1750 overleden en vóór 1950 geboren. Verschillende foto's werden ook

12. P. van Eijk, Een handvol Hagenaars, Den Haag [z.j.], p. 84-85. Eén hoofdstuk van dit boekje (p. 79-87) is geheel gewijd aan Pieter A. Scheen. In deze bijdrage wordt ook ingegaan op het fenomeen hoe malafide handelaars kunstwerken van minder bekende schilders tamelijk ongemerkt voorzagen van de signatuur van een veel bekendere vakbroeder.

13. J.F. Heijbroek en E.L. Wouthuysen, Portret van een kunsthandel. De firma Van Wisselingh en zijn compagnons 1838-heden, Zwolle 1999, p. 56-59.

[p. 6]

gebruikt bij de productie van de jaarlijkse kalenders samengesteld door de firma Scheen. Het Lexicon, uitgegeven in eigen beheer en bekroond met de Buchelius-prijs,^14. was zo'n succes, dat er na verloop van tijd zelfs enkele piraten-edities van zijn verschenen.

In september 1975 is directeur Pieter A. Scheen uit de leiding van de kunsthandel getreden. Schoonzoon Joop L. Breeschoten, die vanaf 1969 zijn schoonvader assisteerde, nam toen samen met zijn vrouw Tineke de zaak over. Scheen bleef als adviseur zijn kennis en ervaring in dienst van de zaak stellen. Zijn zoon Pieter Scheen jr. ging de uitgaven van de zaak verzorgen. Hij publiceerde in 1981 in één band het Lexicon Nederlandse Beeldende kunstenaars, 1750-1880, een herziene uitgave van het lexicon van zijn vader uit 1969/1970.

Een van de expositiezalen van kunsthandel Pieter A. Scheen op de eerste verdieping aan de achterzijde van het pand Zeestraat 50 in Den Haag, ca. 1985. Boven en naast de tafel enkele werken van W.B. Tholen (Particuliere collectie).

Uit praktische overwegingen worden in dit boek de kunstenaars behandeld die na 1750 zijn overleden en in of vóór 1880 werden geboren. Door het verleggen van de grens van 1950 naar 1880 behoefde geen tijdrovend werk te worden verricht door het bijeenzoeken van personalia van de meest recente kunstenaars.^15. Ook bij de exploitatie van het kunsttijdschrift Tableau was de firma enige tijd min of meer betrokken. Van 1980 tot 1987 adverteerde kunsthandel Pieter A. Scheen op de markante achterpagina van het blad. Ook het boek uit 1982 over Albert Roelofs door Jan Juffermans was een uitgave van ‘kunsthandel P.A. Scheen b.v.’^16. Het werd geen financieel succes. Een boek over W.B. Tholen, waarvoor de afbeeldingen reeds geselecteerd waren, kon daardoor helaas niet meer in productie worden genomen. Daarmee kwam een einde aan de uitgaven van de firma Scheen.

Kunsthandel Scheen zou nog zo'n tien jaar blijven bestaan. Het accent lag toen vooral op werken van vertegenwoordigers van de Haagse School en de

14. De Buchelius-prijs werd tussen 1957 en 1989 jaarlijks toegekend aan in Nederland werkzame onderzoekers. Hij was bedoeld om documentair-kunsthistorisch onderzoek in ons land te stimuleren.

15. In 1996 publiceerde C.A. Scharten in eigen beheer Register van overlijden bij P.A. Scheen's Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars geboortejaren 1750-1950. Jaar van geboorte 1881 of later. Jaar van overlijden voor 1994. Enkele jaren ervoor verscheen P.M.J. Jacobs, Beeldend Nederland. Biografisch handboek, Tilburg 1993 (twee delen). De auteur van dit lexicon beperkt zich tot de twintigste eeuw, maar neemt ook fotografen, vormgevers en beoefenaars van de kunstnijverheid op. Voor een overzicht van de Nederlandse kunstenaarslexicons zie Guus van den Hout, ‘“Hij staat in de Scheen”. De lexicons van Nederlandse beeldende kunstenaars, geschiedenis en toepassing’, Origine 2 (1994), p. 45-47. In dit artikel vergeet de auteur lexicons als die van Waller en Plasschaert te vermelden.

16. Jan Juffermans, Albert Roelofs 1877-1920, 's-Gravenhage 1982.

[p. 7]

impressionisten. Breeschoten kocht die merendeels in Canada. In 1991 werd de zaak vrij abrupt gesloten en is de hele inboedel, inclusief het reproductieapparaat en de boekerij verkocht aan een Belgische particulier. Breeschoten en zijn vrouw zijn verhuisd naar de Verenigde Staten. P.A. Scheen en zijn echtgenote, Elske van Santen, wonen tegenwoordig in het oosten van ons land en willen niet meer herinnerd worden aan hun kunsthandel van weleer. Beiden leiden een teruggetrokken leven en genieten van de natuur. Scheen publiceerde in 1996 en 1997 twee boekjes met korte verhalen over vogels, vlinders, zwijntjes en eekhoorns.^17. Deze uitgaafjes zijn geïllustreerd door zijn vrouw. In het laatste boekje kon Scheen het niet laten enige herinneringen aan zijn kunsthandelstijd op te halen. Maar het is te betreuren dat deze uitgesproken propagandist van de Romantische en de Haagse School, die zulke grote verdiensten voor de kunstgeschiedenis heeft, zo weinig wil vertellen over zijn werk als kunsthandelaar en documentalist.

17. Pieter A. Scheen, De uilenkast en andere verhalen, Baarn (Fontein) 1996 en Pieter A. Scheen, De Race en andere verhalen, Baarn (Fontein) 1997.