De Boekenwereld. Jaargang 17

[p. 196]

Boekbesprekingen

J. Spoelder, Prijsboeken op de Latijnse school. Een studie naar het verschijnsel prijsuitreiking en prijsboek op de Latijnse scholen in de Noordelijke Nederlanden, ca. 1585-1876, met een repertorium van wapenstempels. Amsterdam & Maarssen APA, 2000. 852 p., ISBN 9030212225. Prijs: f 282,-

De Latijnse school door het prisma van de prijsvraag

In deze tijd waarin alles, ook het onderwijs, ook de wetenschap, verandert en dat luidkeels laat weten, is het verschijnen van een goed gedocumenteerd, verzorgd uitgegeven boek, handelend over de prijsboeken op de Latijnse school en als dissertatie verdedigd door de voormalige rector van een gymnasium, tegelijk een anachronisme en een zegen.

Laat ik eerst iets zeggen over het onderwerp, vervolgens iets over het boek, om ten slotte te komen tot een kleine evaluatie van hetgeen de auteur gepresteerd heeft.

Al ver voor de Opstand kende met name het verstedelijkte Holland de rudimentaire vorm van een schoolsysteem. Vrijwel elk stadje bezat een aan de kerk verbonden parochieschool. Grote steden als Amsterdam en Dordrecht, opgesplitst in twee parochies, hadden er wel twee. Het leerprogramma van deze scholen omvatte, naast elementaire zaken als lezen en schrijven, vooral onderwijs in de Latijnse grammatica. ‘Cantum’, zangles voor de Latijnse eredienst, bleef een belangrijk onderdeel van het lesaanbod, dat vrijwel alleen op jongens gericht was.

In de veertiende eeuw leidde voortgaande verstedelijking in de Noordelijke Nederlanden niet alleen tot een grotere, maar ook tot een meer gedifferentieerde vraag naar onderwijs, meer gericht op de behoeften van handelsverkeer, stedelijk bestuur en hogere cultuur. In de loop van de vijftiende eeuw namen de stadsbesturen dan ook het beheer van de scholen van de kerk over. De Grote of stadsschool ging vakken omvatten die men elders aan de universiteit, in de voorbereidende faculteit van de artes, aantrof: grammatica, retorica en logica, dat wil zeggen de taalkunde, de kunst om te spreken en de kunst om te redeneren.

Het gebrek aan universitair onderwijs in de nabijheid en de duurte van dat onderwijs heeft die ontwikkeling bevorderd. Maar het waren vooral de didactische invloed van de Moderne Devotie en de morele invloed van het humanisme, die uiteindelijk deze vorm van onderwijs een specifiek Noord-Nederlands accent verschaften. De indeling van de school in meer klassen en van het lesaanbod in een getrapt curriculum, de op de lectuur van de klassieken gebaseerde welsprekendheid en wellevendheid, dat alles maakte van de Grote school een echte Latijnse school, een kweekplaats voor de elite van kerk en staat.

Dergelijke scholen konden, wanneer de stad erin slaagde een geleerde rector te benoemen, een aanzienlijke omvang in zowel leerlingen als vakken bereiken. Johannes Murmellius bijvoorbeeld, wist als rector van de school te Alkmaar niet alleen van heinde en ver leerlingen te trekken - in zijn tijd heette de school wel negenhonderd scholieren te kennen - maar verschafte haar ook een leerprogramma dat in de hoogste klassen aansloot op het onderwijs dat aan de universiteit werd gegeven.

In de zeventiende eeuw nam dit schooltype een prominente plaats in in een zich allengs ontwikkelende onderwijspiramide, die voor vrijwel elke sociale groep en voor vrijwel elke maatschappelijke functie een schooltype kende. De Latijnse school was een door de stad geprivilegieerde instelling, die aan een leeftijdsgroep van jongens tussen 7 en 16 jaar hoofdzakelijk taal- en literatuuronderricht gaf. In het curriculum bleef veel ruimte gereserveerd voor het godsdienstonderwijs: het leren van de Heidelbergse catechismus in het Nederlands zowel als in het Latijn en kerkgang begeleid door rechtzinnige leraren met Latijnse recapitulatie van de preek. Maar het belangrijkste vak was het Latijn, de passieve en actieve beheersing ervan, inclusief stijloefeningen en soms de verplichting zich zowel buiten als binnen de schoolmuren van die taal te bedienen. Vaak ook

[p. 197]

Prijsboek (editie van Horatius gedrukt te Frankfurt in 1596) met een vroege, gedrukte prijs uitgereikt aan een onbekende leerling en ondertekend door C. Sladus in 1639 (Spoelder 484 [Amst. 1]).

werd er Grieks gegeven, de taal van het Nieuwe Testament. En bij een geleerde rector kon ook het Hebreeuws op het programma staan. Daarnaast werd er soms wat wiskunde en retorica, logica en kosmografie gedoceerd.

Al snel na de Opstand ontwikkelde de Latijnse school zich dan ook tot vooropleiding van de universiteit. Toen Alkmaar in 1584 een Latijnse school oprichtte, omschreef men als doelstelling: ‘omme daerinne spruyten der kennisse voor de Leydsche Universiteyt aentequeecken ter opbouwinge der Kerke Gods en Conservatie der Politie’. Zelfs een rector van een kleine eenmansschool in Rhenen moest beloven, ‘dat hij de kinderen met goede bequaemheyt op de Academie sal brengen’. Maar dat was niet de enige doelstelling. Rond 1650 gaven de Latijnse scholen aan ongeveer veertien procent van de relevante leeftijdsgroep van de Noord-Nederlandse jeugd les, veel meer dan de vier tot vijf procent die zich bij een universiteit aanmeldde.

Het feit dat deze school ook de universitaire vooropleiding verzorgde, verklaart waarom de Leidse universiteit nauwe banden onderhield met de Latijnse school ter plekke en zich ook op provinciaal niveau inliet met het onderwijs. Pogingen om het onderwijs in Holland te uniformeren dateren al van 1580. In dat jaar besloten de Staten aan Schonaeus de opdracht te verlenen een nieuwe grammatica samen te stellen voor alle Latijnse scholen. In 1581 bood Schonaeus zijn werk aan de Staten aan, maar het boek kreeg geen voorkeurspositie in het onderwijs.

In 1592 was het de senaat van de Leidse universiteit die aandrong op één pakket aan lesboeken voor heel Holland, één grammatica en syntaxis voor Latijn en voor Grieks en een vast lesboek voor retorica. Pas nadat de Dordtse synode in 1619 ootmoedig verzocht had om ‘eenparicheyt inde onderwysinghe van den Jeugdt, voornamelyck in de praeceptis grammaticae, dialecticae ende rhetoricae’ en de Leidse senaat in 1623 nogmaals smeekte om ‘eenen generalen ende eenparighen voet te houden in alle scholen van de Vereenichde Nederlanden’ kwam er beweging in de Staten.

Het resultaat was de Hollandse schoolorde van 1625, een overzichtelijk en gedetailleerd leerplan, met zes klassen en een nauwkeurig rooster van dagen en uren, vakken en auteurs, disputaties en declamaties, ereplaatsen en prijzen, en alles in het Latijn. Ook werd een professorale boekencommissie ingesteld. Een groot aantal nieuwe schoolboeken was het gevolg, tekstedities en oefenboeken, grammatica's en woordenlijsten. De twee bekendste uitgaven waren de Logica en het Compendium van Burgersdijk en de Latijnse grammatica van Vossius. Op menige school klonken derhalve de gehele zeventiende eeuw viva voce de begrippen ‘genus’ en ‘species’, ‘causa’ en ‘causatum’ in de even heldere als praktische uitleg van de Leidse professor. De Latijnse grammatica van Vossius zou zelfs tot het midden van de negentiende eeuw het standaardwerk van ons land zijn.

Een van de meest in het oog lopende didactische middelen, al bij de Grieken en Romeinen in gebruik, maar door het humanisme tot een uitge-

[p. 198]

werkte praktijk in het Latijnse onderwijs ingevoerd, was de wedijver. Het agonale karakter van de klassieke cultuur en het imitatieve streven van het humanisme voegden zich samen in een vormingsideaal dat leren en spelen, discipline en rivaliteit verbond. Een schoolsysteem met onderscheiden niveaus van vorming en klassen was daartoe een vereiste, een systeem van bevordering via competitie en beloning een bijna logisch gevolg.

De vroegste volledige vorm van dit systeem wordt aangetroffen in het gymnasium dat Johannes Sturm op verzoek van de Straatsburgse overheid in 1538 onder zijn hoede nam. De onderwijsvernieuwende impulsen die van dit gymnasium en van het werk van Sturm uitgingen, zijn moeilijk te overschatten. Een daarvan was de beloning voor goede prestaties bij gelegenheid van de bevordering naar een hogere klas. In een gedetailleerde beschrijving van zijn onderwijsopvattingen, De literarum ludis recte aperiendis, adviseert Sturm een jaarlijkse plechtigheid in het bijzijn van leraren, ouders en vrienden van de leerlingen, waarbij de twee beste leerlingen hun praemia industriae atque virtutis dienen te ontvangen en hun medeleerlingen in staat gesteld worden deze beide corifeeën in woord en geschrift uit te dagen ten einde een vergelijkbaar eerbewijs in de wacht te slepen. Dat eerbewijs was een werk van een klassiek auteur. Niet alleen het protestantse, maar ook het rooms-katholieke onderwijs zou, met name via de colleges van de jezuïeten, door de gedachten van Sturm sterk beïnvloed worden.

Deze onderwijskundige vernieuwing van het begin van de zestiende eeuw vond ook aan de Noord-Nederlandse Latijnse scholen gerede navolging. In zijn algemeenheid was er over die scholen door studies van met name H.W. Fortgens (Schola Latina, 1958) en E.J. Kuiper (De Hollandse ‘Schoolordre’ van 1625, 1958) wel het een en ander bekend, verfijnd als dat werd door monografieën over bepaalde scholen in de grote steden. Maar over het verschijnsel prijsboek bestond maar in zeer beperkte mate literatuur. Met zijn boek over dit onderwerp heeft Spoelder niet alleen het onderwerp zelf uitputtend behandeld, maar ook nieuw licht geworpen op de geschiedenis van de Latijnse school zelf.

Voor de zestiende eeuw moest Spoelder zich baseren op schaars voorhanden gegevens, al weet hij met behulp van stedelijk archiefmateriaal zoals ordonnanties, rekeningen en reglementen een indrukwekkende genealogie van het prijsboek te schetsen. Vanaf de zeventiende eeuw echter vloeit zijn materiaal ruimer en weet hij, niet alleen op grond van de genoemde bronnen, maar ook met behulp van ooggetuigeverslagen, bewaarde programma's, oraties, prijsexemplaren en daarin opgenomen prijsopdrachten een even gedetailleerd als genuanceerd beeld van de openbare promotie met prijsuitreiking te schetsen. Daarbij komen zowel de educatieve als de maatschappelijke betekenis aan de orde van een verschijnsel, dat, als halfjaarlijkse plechtigheid, tot ver in de negentiende eeuw in zwang bleef.

Die plechtigheid vond meestal plaats in een kerk en kende een vast patroon. Een opening door de rector, redevoeringen van de leerlingen uit de hoogste klas die naar de universiteit ‘gepromoveerd’ werden en prijsuitreiking aan de beste leerlingen uit de overige klassen. Het was een door de elite van de stad steevast in groten getale bezocht geheel, dat een aantal onderscheiden functies had. Voor de leerlingen van de hoogste klassen beoogde het semi-academische karakter ervan de leerlingen die op elk gewenst moment naar de universiteit konden - er bestond nu eenmaal geen ander academisch toelatingscriterium dan de beheersing van het Latijn - zo lang mogelijk aan de school te binden. Wat de overige leerlingen betreft, golden vooral disciplinerende en enthousiasmerende redenen voor de prijsuitreiking: het waren naast de enkele prijs voor de primus of secundus van de klas vooral praemia diligentiae, prijzen voor betoonde ijver.

Het prijsboek zelf was vrijwel uitsluitend Latijnstalig, meestal een uitgave van een geschiedschrijver en als het een Griekse tekst betrof was die vrijwel altijd voorzien van een parallelle Latijnse vertaling. Het waren wetenschappelijke edities voorzien van een geleerd apparaat van aantekeningen. Bij de keuze van de boeken voor de aanstaande studenten kwam pas in de tweede helft van de achttiende eeuw de gewoonte in zwang rekening te houden met de studiekeuze van de abituriënt.

[p. 199]

Collectie prijsboeken met o.a. het wapen van Brielle (rechtsonder liggend; Spoelder 520 [Brie 4]), Breda (midden liggend; Spoelder 515 [Breda 4]), Middelburg (linksonder liggend; Spoelder 644 [Midd. 5]) en Leiden (tweede van rechts staand; Spoelder 624-625 [Leid. 2]).

Nederlandstalige boeken zien we pas na 1815, als prijs voor wiskunde, terwijl eigentijdse boeken, ook Frans-, Duits- en Engelstalige, pas na ongeveer 1840, met de uitbreiding van het aantal vakken aan het gymnasium, optreden.

Het verschijnsel prijsboek heeft met het werk van Spoelder een even volledige als diepgravende analyse gekregen. De institutionele setting en maatschappelijke achtergrond ervan worden gegeven en gecombineerd met een behandeling van het Europese perspectief. Uitvoerig wordt ingegaan op de inhoud en de uiterlijke kenmerken van het prijsboek, terwijl een repertorium van wapenstempels - de uitgave was immers een daad van de stad - het geheel afsluit. Met dit al heeft Spoelder een werk van blijvende betekenis afgeleverd.

Een werk ook dat niet alleen in zijn fraaie vormgeving, maar ook in de onmiskenbaar klassieke geleerdheid die erin vervat ligt, doet denken aan het onderwerp zelf. Mij althans deed deze vrucht van langdurige verzamelarbeid, vasthoudend archiefonderzoek en nauwkeurige ontleding met weemoed denken aan die rustige eruditie van mijn oude gymnasium, aan het in mijn herinnering altijd door de zon beschenen Griekse adagium ‘akribeia’ dat achter de rug van de leraar ons maande tot concentratie. Bescheidenheid en bestendigheid en een vaste canon van kennis, wat zijn we niet kwijtgeraakt.

Willem Otterspeer