De Boekenwereld. Jaargang 17

[p. 134]

Reactie op Garrelt Verhoeven ofwel hoe vind ik een ouder boek in een Nederlandse bibliotheek?
Marieke van Delft

In het eerste nummer van de huidige jaargang van De Boekenwereld startte Garrelt Verhoeven een veelbelovende rubriek: ‘Antiquarische adversaria’.^1. Hij besprak daarin een door Boudewijn Büch jarenlang vergeefs gezocht boek, The prison of Weltevreden and a glance at the East Indian Archipelago van W.M. Gibson, verschenen in New York in 1855 en in Londen in 1856 (titeluitgave). Een onderhoudend en inspirerend verhaal, dat tot eenzelfde gretige hebzucht als die van Büch aanspoort. Voor zijn bijdrage probeerde Verhoeven de zeldzaamheid van dit boek vast te stellen door in de online Nederlandse Centrale Catalogus (ncc) na te gaan welke Nederlandse bibliotheken een exemplaar van dit boek bezitten. Hij vond er vijf, maar tot zijn grote verbijstering geen in de Koninklijke Bibliotheek.^2. Hij besluit zijn bijdrage dan ook met de aansporing gericht tot de kb, via Internet snel een exemplaar aan te schaffen, ‘want beide edities van Gibsons curieuze verslag van zijn onvrijwillige verblijf in Weltevreden op het “Nederlandse” Java mogen toch eigenlijk niet ontbreken in onze nationale bibliotheek’. Gelukkig kan ik Garrelt Verhoeven en de lezers die zijn verbijstering delen geruststellen: de Koninklijke Bibliotheek bezit al sinds de negentiende eeuw een exemplaar van dit boek, zoals blijkt uit het stempel op de titelpagina. Het betreft de editie uit 1856.

Hoe komt het nu dat Verhoeven zo stellig meende te weten dat de kb geen exemplaar van dit boek bezat, terwijl de kb het boek wel degelijk heeft? Hij had immers in de online ncc gekeken en geconstateerd dat de kb ontbrak in het lijstje bibliotheken dat een exemplaar had? Daar zit het hem nu juist in. Dat is niet genoeg! Eind jaren zeventig deed de computer zijn intrede in bibliotheekland. Vanaf dat moment werden geleidelijk aan de beschrijvingen van de boeken niet meer uitgetypt op cataloguskaartjes, maar ingevoerd in de computer. Een aantal grote bibliotheken maakte gebruik van het systeem dat geleverd wordt door de Leidse bibliotheekautomatiseringsstichting pica, het Gemeenschappelijk Geautomatiseerd Catalogiseersysteem (ggc). Allengs heeft het merendeel van de bibliotheken in Nederland zich bij pica aangesloten. Op basis van de beschrijvingen in het ggc wordt de online ncc gemaakt die Verhoeven raadpleegde. In dat bestand zitten dus de titels van boeken aangeschaft sinds gecatalogiseerd wordt met de computer, vanaf ca. 1980. Boeken gekocht vóór die tijd zijn beschreven in lokale kaartcatalogi. Nu zijn die kaartcatalogi niet alleen lokaal te raadplegen. Sinds 1919 wordt in de kb de Centrale Catalogus (cc) in kaartvorm bijgehouden, een centrale registratie van het bezit van ruim honderd Nederlandse bibliotheken. Met één telefoontje of een persoonlijk bezoek is het oude bezit van deze bibliotheken te raadplegen.^3.

Naarmate het pica-bestand meer titels bevatte en meer mensen Internet gebruikten, drong het besef door dat het nog handiger zou zijn als het gezamenlijke bibliotheekbezit met de computer beschreven zou zijn. Dan zou via elke op Internet aangesloten computer gekeken kunnen worden welke boeken waar zijn. Daarom is men op veel plaatsen begonnen met een retroproject. Dat wil zeggen dat alle titels van boeken aangeschaft vóór de jaren tachtig, één voor één in de computer ingevoerd worden. Dat dat immense klussen zijn, behoeft waarschijnlijk geen betoog als je bedenkt dat alleen al de kb ruim twee miljoen titels bezit, waarvan een groot deel nog ingevoerd moest wor-

1. Garrelt Verhoeven, ‘Antiquarische adversaria (1). The prison of Weltevreden’, De Boekenwereld 17 (2000/2001), p. 22-24.

2. Toen ik op 13 november 2000 deze zoekactie herhaalde vond ik in de online ncc zes exmplaren en wel in de universiteitsbibliotheken van Amsterdam (uva en vu), Leiden, Nijmegen en Utrecht en in het kitlv te Leiden.

3. Dit had Verhoeven in dit geval de aanvullende informatie opgeleverd dat het boek wel in de kb aanwezig was; verder geeft de cc als bewaarplaats: Amsterdam, UvA, Groningen, Leiden, kitlv en het Koninklijk Instituut voor de Tropen. Waarmee maar bewezen is dat voor een beter resultaat zowel de online ncc als de cc in kaartvorm geraadpleegd dienen te worden. Overigens is onlangs de afdeling Centrale Catalogus samengevoegd met de afdeling Publieke Diensten tot de afdeling Gebruikersdiensten van de kb. Ook binnen deze nieuwe afdeling zal informatie gegeven worden vanuit de cc in kaartvorm.

[p. 135]

den. Voor andere wetenschappelijke bibliotheken gold ongeveer hetzelfde.

Omdat steeds weer blijkt dat het vertrouwen in de computer inmiddels zo groot is, dat men ervan uitgaat dat alles ‘er wel in zal zitten’, geef ik hieronder een overzicht van de stand van de retrocatalogisering (najaar 2000) in een aantal grote Nederlandse bibliotheken.^4.

1.	De collecties van de bibliotheken van de universiteiten van Twente, Maastricht, Nijmegen en de vu (Amsterdam) zijn geheel retrospectief ingevoerd.
2.	Universiteit van Amsterdam: verwerkt: a t/m s; verwachte einddatum retro-invoer: eind 2002/2003.
3.	Technische Universiteit Delft: volgens een afspraak van 1997 zal het bezit van tu Delft toegankelijk zijn via de online ncc, evenwel zonder dat de titels in het ggc worden ingevoerd. Het plan is nog niet uitgevoerd.
4.	Koninklijke Bibliotheek: verwerkt: a t/m c (gedeeltelijk); k, en enkele speciale projecten: (Metamorfozetitels (1840-1849 en 1870-1899); kinderboeken; lopende tijdschriften en jaarverslagen). Titels verschenen vóór 1800 worden overgeslagen omdat die in de stcn (Short Title Catalogue Netherlands) beschreven zijn.
5.	Universiteit Groningen: verwerkt: a t/m t; verwachte einddatum retro-invoer: begin 2002. Titels verschenen vóór 1600 worden niet verwerkt.
6.	Universiteit Leiden: verwerkt: alle titels in Westers schrift; nog niet verwerkt: diverse boeken in niet-Latijnse schriftsoorten gepubliceerd vóór 1990 (deze titels worden in 2000/2001 verwerkt); buitenlandse dissertaties (vooral Duitse en Franse) 1600-1990.
7.	Universiteit Utrecht: verwerkt: a t/m l; verwachte einddatum retro-invoer: eind 2002.
8.	niwi: verwerkt: 10-20%, niet aan te geven wat wel en wat niet.
9.	Theologische Faculteit Tilburg / Seminariebibliotheek Haaren: verwerkt ongeveer 60%, niet aan te geven wat wel en wat niet; momenteel geen middelen om retro voort te zetten.

W.M. Gibson, The prison of Weltevreden [...], Londen 1856. Exemplaar uit de Koninklijke Bibliotheek met het eigendomsstempel op de titelpagina (foto en collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag).

4. Met dank aan Enrico Bruyn en Jacqueline van der Linde (beiden kb), die mij hiervoor de gegevens verschaften.

[p. 136]

10.	Technische Universiteit Eindhoven: volgens een afspraak van 1997 zal het bezit van de tu Eindhoven toegankelijk zijn via de online ncc, evenwel zonder dat de titels in het ggc worden ingevoerd. Het plan is nog niet uitgevoerd.

Het moge duidelijk: er wordt hard gewerkt in bibliotheekland om ervoor te zorgen dat onderzoekers in ieder geval voor bibliografisch onderzoek de deur niet meer uithoeven. Maar voorlopig is het nog niet zo ver. Wil iemand hard kunnen maken dat een boek gepubliceerd vóór 1980 in een bepaalde Nederlandse bibliotheek niet aanwezig is, dan moet hij méér doen dan de online ncc raadplegen. Een telefoontje (070-3140310) of email naar de kb ([e-mail]), of beter nog, naar de desbetreffende bibliotheek, is absoluut noodzakelijk alvorens men kan stellen dat een instelling iets al dan niet bezit.

Rest nog de vraag of het door Verhoeven besproken boek wel zo zeldzaam is. Verhoeven noemde al de mogelijkheid om het via Internet aan te schaffen en vond diverse exemplaren. Toen ik half november 2000 de titel intikte op www.bookfinder.com vond ik elf exemplaren van de New-Yorkse editie uit 1855, twee van de Londense editie uit 1856 en een New-Yorkse [?] uit 1856. Hoe het ook zij: mocht iemand de - volgens de online ncc en cc in kaartvorm - niet in Nederlands openbaar bezit aanwezige editie uit 1855 willen aanschaffen, hij/zij kan er elf kopen. De kb doet dat niet. De tekst is aanwezig en dat is in dit geval voldoende.