De Boekenwereld. Jaargang 17

[p. 78]

Antiquarische Adversaria (II)
Een nieuwe Oudtheyt
Garrelt Verhoeven

De Nederlandse boekdrukkers van de zeventiende eeuw waren meesters in het nadrukken van boeken. Niet alleen werden in het buitenland gepubliceerde werken hier nagedrukt in vaak goedkope uitgaven, men zette net zo lief de zeis in het koren van collega's in het eigen land. De ‘roofdrukken’ die het gevolg waren van deze praktijk zijn voor de boekenliefhebber van nu uiteraard niet minder interessant dan de oorspronkelijke drukken. Het commerciële profijt dat de nadrukkers van een boek nastreefden zegt iets over de populariteit van het bewuste boek. Van bestsellers als het Journael van Bontekoe werden talrijke nadrukken op de markt gebracht door uitgevers die een graantje van het succes wilden meepikken. Echt illegaal waren de roofdrukken overigens alleen wanneer een octrooi voor het betreffende werk was aangevraagd, maar ook dat vormde lang niet altijd een belemmering voor nadrukkers.

In de voorwoorden van de ‘geautoriseerde’ herdrukken richtten auteurs of uitgevers zich daarom soms tot de lezers om hen ertoe te bewegen de nadrukken vooral niet aan te schaffen. Als een soort ‘certificaat van echtheid’ zette men bijvoorbeeld een handtekening in ieder exemplaar van een druk, opdat de lezer een verantwoorde keuze kon maken. De befaamde Nederlandse auteur Hugo de Groot (1583-1646) ergerde zich groen en geel aan de nadrukken van zijn werk. Niet alleen omdat deze roofdrukken zonder zijn medeweten verschenen, maar ook omdat de roofdrukken naar zijn mening in slecht verzorgde uitgaven op de markt werden gebracht.

Een van de nadrukken die tot ergernis van De Groot verschenen, belandde kortgeleden bij toeval op mijn bureau. Een collega-antiquaar had mij gevraagd om enkele oude drukken nader te bekijken. Het betrof onder andere een uitgave van het Tractaet vande oudtheyt vande Batavische nu Hollantsche Republique van Hugo de Groot. In het impressum staat niet de naam van de drukker of uitgever vermeld, maar slechts de aanduiding: ‘Ghedruct nae de copye by Hillebrant Jacobsz, Anno m. vi^c. ende thien.’ De uitgave die als voorbeeld had gediend was de in 1610 bij de Haagse boekverkoper Hillebrant Jacobsz verschenen eerste druk van de Nederlandse vertaling van De Groots verdediging van de soevereiniteit en de ouderdom van de Republiek. De Groot zélf maakte - bijgestaan door zijn vader Jan - de vertaling van zijn in datzelfde jaar in Leiden in het Latijn uitgegeven werk.

Afgaand op de Bibliographie des écrits imprimés de Hugo Grotius van Ter Meulen en Diermanse ('s-Gravenhage 1950) verscheen pas in 1636 een herdruk van het Tractaet vande oudtheyt in Haarlem bij Adriaen Roman (Ter Meulen/Diermanse, nr. 699). Deze herdruk verscheen evenals de eerste Nederlandse druk in kwartoformaat, terwijl het boekje op mijn bureau in octavo werd gedrukt. De Short Title Catalogue Netherlands en de Nederlandse Centrale Catalogus kennen evenmin de betreffende druk. Een uitvoeriger queeste op het internet naar deze klaarblijkelijk zeldzame druk in gecombineerde zoekbestanden van de collecties van de Bibliothèque Nationale, de British Library, de Library of Congress en de grote Duitse bibliotheken leverde eveneens geen enkel ander exemplaar op.

Het lijkt erop dat dit kleine boekje van niet meer dan vijf katernen octavo, in een meegenaaid perkamenten omslag (‘direct gestrengeld’ om precies te zijn; de draadjes waarmee de katernen zijn ingenaaid zijn door de rug van het perkamenten omslag gestoken), het enige bewaard gebleven exemplaar van deze druk is. Reden te meer om de titelpagina nog eens goed te bekijken. De titel komt letterlijk overeen met die van de oorspronke-

[p. 79]

Titelpagina van Hugo de Groots Tractaet vande oudtheyt [Haarlem, Adriaen Roman, ca. 1610-1620], met verwijzingen naar het typografisch materiaal in de drukkerij van Gillis (1) Rooman, zoals beschreven in H.J. Laceulle-van de Kerk, De Haarlemse drukkers en boekverkopers van 1540 tot 1600, 's-Gravenhage 1951, p. 394-414.

lijke Haagse uitgave. Op zich is dat niet verwonderlijk - het is immers een nadruk -, maar de titel van de wél bekende tweede druk van Adriaen Roman uit 1636 wijkt enigszins af; het woord ‘Tractaet’ is dan uit de titel verdwenen (Ter Meulen/Diermanse, nr. 699). Toen viel mijn oog op het typografisch ornament in de vorm van een kruis, opgebouwd uit zestien identieke elementen. Waren dat niet dezelfde ornamentjes die Gillis Rooman, stadsdrukker van Haarlem en vader van de genoemde Adriaen Roman (wiens naam gewoonlijk met één o wordt gespeld), zo vaak gebruikte voor kaderranden en andere versiering van zijn drukwerk? Gelukkig is uitgerekend van Roomans drukkerij nauwkeurig bekend welke typografische materialen in het drukwerk werden benut. In de handelseditie van haar dissertatie De Haarlemse drukkers en boekverkopers van 1540 tot 1600 ('s-Gravenhage 1951) heeft H.J. Laceulle-van de Kerk een bijlage opgenomen met afbeeldingen van de typografische materialen die in het drukwerk van Gillis

Pagina a2-recto van het boek, met de ‘broodletter’ waaruit de hoofdtekst van het boekje is gezet. Deze letter is beschreven als Laceulle-van de Kerk nr. 52.

[p. 80]

Rooman werden aangetroffen (p. 395-414). Het ornament dat op de titelpagina van Hugo de Groots Tractaet vande oudtheyt staat afgedrukt, blijkt inderdaad voor te komen in de drukkerij van Rooman. Dat feit alleen is uiteraard onvoldoende bewijs om te kunnen zeggen dat het boekje uit Roomans drukkerij afkomstig is. Nadat het ornamentje door een lettersnijder is ontworpen en gesneden, zullen diverse drukkers in het land de loden afgietsels van de matrijzen hebben aangeschaft. Veel van het typografische materiaal in de drukkerij van Rooman was afkomstig van de Leidse lettersnijder Thomas de Vechter. Maar behalve het genoemde ornament kunnen ook de meeste gebruikte letters en andere ornamenten worden herleid tot de drukkerij van Gillis Rooman (zie de bovenstaande afbeelding). Dan is er nauwelijks twijfel meer mogelijk; de combinatie van het hier gebruikte typografisch materiaal is als het ware een vingerafdruk van de werkplaats van Gillis Rooman: de roofdruk van Hugo de Groots Oudtheyt is afkomstig uit de Haarlemse stadsdrukkerij.

Gillis Rooman overleed in het jaar van de verschijning van de eerste druk in Den Haag (12 oktober 1610). Het moet derhalve zijn zoon Adriaen zijn geweest die de hand heeft gehad in de productie van de roofdruk. Adriaen nam na het overlijden van zijn vader het bedrijf over en volgde zijn vader op als stadsdrukker. Vermoedelijk kort na 1610 moet hij besloten hebben om ‘de nieuwe De Groot’ in een goedkope herdruk op de markt te brengen. In plaats van het oorspronkelijke kwartoformaat koos hij voor een uitgave in octavo, de tekst nam hij letterlijk over van de eerste druk, inclusief de opdracht aan de Staten van Holland en West- Friesland (gedateerd 14 maart 1610) en hij zette die uit een gotische letter uit de drukkerij van zijn vader. Hij drukte - om problemen te voorkomen - niet zijn eigen naam op de titelpagina af, maar vermeldde slechts dat het werd gedrukt ‘naar de kopij’ van de Haagse druk.

Het blijft raadselachtig waarom deze roofdruk niet eerder is opgemerkt. Misschien was de uitgave alleen bestemd voor een lokaal (Haarlems) publiek en was de oplage daarom beperkt? Of misschien was de uitgave - gezien de eenvoudige uitvoering - bestemd voor gebruik op de scholen en hebben maar weinig exemplaren het intensieve gebruik overleefd? Hoe dan ook: hiermee lijkt een van de meest aanzienlijke boekdrukkers van Haarlem ontmaskerd als een piraatdrukker. Als verzachtende omstandigheid kan wel worden aangevoerd dat de stadsdrukker nog aan het begin stond van zijn lange loopbaan. Waar andere roofdrukkers veelal de voorkeur gaven aan teksten die hun populariteit al bewezen hadden, koos Adriaen voor een belangwekkende historische studie. Hugo de Groot zal zich misschien aan het uitgaafje hebben geërgerd, maar misschien kunnen wij Roman bijna vier eeuwen na dato zijn kleine zonde alsnog vergeven.