De Boekenwereld. Jaargang 16

[p. 82]

[p. 83]

Bibliopolis en ommelanden
Over het project Geschiedenis van het Gedrukte Boek in Nederland
Marieke van Delft & Marco de Niet

Al ruim vijf eeuwen is het boek hét medium voor de verspreiding van teksten en overdracht van kennis. In de loop van de twintigste eeuw zijn radio en televisie belangrijke mededingers van het gedrukte woord geworden. Maar op de grens van het nieuwe millennium heeft het wellicht de meest geduchte concurrent erbij gekregen: de digitale media. Deze eeuw belooft dan ook een dynamische periode te worden voor het boek. Maar ook in voorgaande eeuwen is de rol van het gedrukte woord in Nederland aan sterke veranderingen onderhevig geweest. Na de beginperiode in de vijftiende eeuw, waarin in de Nederlanden voornamelijk voor de eigen markt werd gedrukt, ontwikkelde het boek zich in de zestiende eeuw tot het voertuig van de nieuwe gedachten van de Renaissance en de Reformatie. In de zeventiende en de achttiende eeuw speelde het, gelijk opgaande met de economische positie van de Republiek, een essentiële rol in de ideeëngeschiedenis van Europa. Na een periode van oriëntatie op de nationale markt in de negentiende eeuw heeft het Nederlandse boekbedrijf in de twintigste eeuw weer internationaal aanzien gekregen.

In de afgelopen decennia heeft de studie van het Nederlandse boek en zijn geschiedenis zich ontwikkeld tot een volwaardige wetenschap, waarin diverse buitenlandse stromingen een plaats hebben gekregen.^1. De toenemende aandacht voor het vakgebied heeft geleid tot een vloed van publicaties, die grotere of kleinere deelonderwerpen van de geschiedenis van het boek in Nederland behandelen. Een algemeen overzicht ontbreekt echter. Omdat de studie van het boek raakvlakken heeft met veel andere vakgebieden, zoals de literatuurgeschiedenis, economische geschiedenis, kunstgeschiedenis en cultuurgeschiedenis, hebben wetenschappers uit diverse disciplines meer oog gekregen voor het belang van het boek in de Nederlandse samenleving. Zeker voor onderzoekers uit andere disciplines is het lastig dat er geen naslagwerk bestaat waarin gemakkelijk boekhistorische informatie opgezocht kan worden. Een bijkomende consequentie van het ontbreken van een totaaloverzicht is dat vele boekhistorische publicaties, tot dissertaties aan toe, niet alleen gedetailleerde analyses bevatten, maar ook basale informatie over de (cultuur) historische achtergrond van boeken. De onderzoekers kunnen immers niet terugvallen op een handboek waarin dergelijke gegevens zijn vastgelegd. Dat er een algemeen naslagwerk moet komen, is evident.

1. Zie voor ontwikkelingen in de boekwetenschap in Nederland: Han Brouwer, ‘De vele geschiedenissen van het boek. Bij wijze van inleiding’, Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 1 (1994), p. 7-24, en O.S. Lankhorst en P.G. Hoftijzer, Drukkers, boekverkopers en lezers in Nederland tijdens de Republiek. Den Haag 1995.

Nationale geschiedenissen van het boek

In een gerespecteerd land wordt gewerkt aan een ‘national history of the book’, lijkt tegenwoordig het credo in de boekwetenschappelijke wereld. De aanzet hiertoe was de verschijning van het eerste deel van de Histoire de l'édition française in 1983. In dit vierdelige werk, voorlopig afgesloten in 1986,^2. wordt een integraal overzicht gegeven van de geschiedenis van het gedrukte boek in Frankrijk, volgens het concept dat L. Febvre en H.J. Martin gebruikten in hun

2. In 1998 verscheen een vervolgdeel, dat kennelijk losstaat van het oorspronkelijke werk omdat het niet als vijfde deel gepresenteerd wordt: L'édition française depuis 1945. Sous la dir. de Pascal Fouché. Parijs 1998.

[p. 84]

L'apparition du livre (1958). Niet het boek als materieel object, zoals tot dan toe de heersende trend in het boekhistorisch onderzoek was, maar het boek als maatschappelijk verschijnsel in relatie met de socio-economische en culturele ontwikkelingen diende volgens hen centraal te staan. Dit uitgangspunt werd met veel succes toegepast in de geschiedenis van het boek in Frankrijk. Nieuw was ook dat niet één of twee personen het werk schreven, maar een collectief, waaraan ‘toute’ boekhistorisch Frankrijk deelnam.

Het uitmuntende resultaat heeft - voornamelijk

Dit is tot op heden het belangrijkste naslagmateriaal voor de boekhistoricus (Foto: Koninklijke Bibliotheek).

Engelstalige - landen geïnspireerd tot een vergelijkbare aanpak: het schrijven van een geschiedenis van het boek in eigen land door een groep auteurs. Zo wordt druk gewerkt aan meerdelige ‘histories of the book’ in Canada (zes delen); Australië (drie delen); Nieuw-Zeeland, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië (zeven delen); Wales (één deel); Schotland (vier delen); Ierland (vijf delen). In Duitsland en Italië wordt ook over een vergelijkbaar project gesproken.^3. Opzet en omvang verschillen per land. Zo is bijvoorbeeld in de opzet van de Verenigde Staten veel ruimte gereserveerd voor de contacten met Engeland en is ook voor Schotland en Wales aandacht voor de contacten met datzelfde land noodzakelijk. Het boek over Wales is inmiddels verschenen (A nation

Al eeuwenlang is Bibliopolis een thuishaven in de woelige boekenwereld.

and its books. A history of the book in Wales, 1998). Najaar 1999 verscheen als eerste onderdeel van het Engelse project het deel over de beginperiode van het gedrukte boek, vol. 3 van het geheel.

Deze activiteiten spelen zich voornamelijk af op nationaal niveau. Per land is een organisatie gevormd die de productie van een nationale geschiedenis van het boek coördineert. Gelukkig hebben de uitvoerders van deze projecten wel onderling contact. Een belangrijk ontmoetingspunt is de jaarlijkse conferentie van sharp (The Society for the History of Authorship, Reading & Publishing). In de afgelopen drie jaar (Cambridge in 1997, Vancouver in 1998 en Wisconsin in 1999) werd het congres voorafgegaan door een ‘pre-conference’ over ‘national histories of the book and related cooperative projects’. Het is de bedoeling dat dit een vast onderdeel wordt van de sharp-conferentie. De volgende bijeenkomst wordt in juli 2000 gehouden in de plaats waar de geschiedenis van het gedrukte boek begint, Mainz.

3. Zie: Ian R. Willison en John Y. Cole, ‘1998 International History of the book projects roundup’, Sharp news 8 (1998/1999), nr. 1, p. 6-7, en Hans-Erich Bödeker, ‘Kolloquium “Geschichte des Buches - Histoire du livre - History of the book” in Göttingen’, Leipziger Jahrbuch zur Buchgeschichte 1 (1991), p. 304-308.

[p. 85]

Nu kan eindelijk Nederland toegevoegd worden aan de lijst van landen waar men werkt aan een nationale geschiedenis van het (gedrukte) boek. Eindelijk, want de intentie om hier een dergelijk grootschalig project op te zetten dateert van bijna een decennium geleden. Begin jaren negentig waren er concrete plannen. Er was een ‘Werkgroep Geschiedenis van het gedrukte boek in de Lage Landen’, die een opzet voor zes delen gemaakt had en er waren zelfs al deelredacteuren gevonden. Dit alles volkomen in overeenstemming met de aanpak in andere

De startpagina van de demonstratieversie van Bibliopolis.

landen. Voor deze grootse aanpak kon echter geen financiering gevonden worden. Zelfs een beperktere opzet in drie delen bleek nog te kostbaar te worden, mede omdat in die opzet ook een dertiental onderzoeksprojecten was opgenomen dat lacunes in de kennis van de geschiedenis van het gedrukte boek in de Lage Landen moest vullen. Onderwerpen als de boekillustratie in de zeventiende en achttiende eeuw, de vormgeving van het boek in diezelfde periode, het boekbedrijf in gerechtelijke archieven van de Spaanse en Oostenrijkse Nederlanden, om maar enkele voorbeelden te noemen, zouden in een apart project onderzocht worden en de resultaten daarvan zouden verwerkt worden in de beoogde gedrukte ‘Geschiedenis van het boek in de Lage Landen’. Ook het boek in de handschriftenperiode

Het toekomstige naslagwerk voor boekhistorici?
(Foto: Koninklijke Bibliotheek).

maakte deel uit van dit plan.

Toen de financiering van een gedrukt meerdelig standaardwerk over de geschiedenis van het boek in de Lage Landen niet haalbaar bleek, heeft de Koninklijke Bibliotheek een alternatief plan geformuleerd en besproken met de initiatiefnemers van het handboek. Dit alternatief beoogt een on-line multimediaal zoekinstrument, geen zesdelig gedrukt standaardwerk. Bovendien werd de opzet versmald: het zoekinstrument zou zich beperken tot de periode van het gedrukte boek in de Noordelijke Nederlanden en in de nieuwe op zet is uitgegaan van de ‘state of the art’. Begin 1998 kwam bericht van nwo (de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) dat zij het project financieel wilde ondersteunen en op 1 maart 1998 is officieel begonnen met de vervaardiging van een on-line multimediaal boekhistorisch naslagwerk: Bibliopolis.

[p. 86]

Het project geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland

De keuze van de Koninklijke Bibliotheek om af te stappen van een nationale geschiedenis van het gedrukte boek in boekvorm hangt samen met de ontwikkelingen in informatietechnologie die de kb, evenals andere wetenschappelijke bibliotheken, in de afgelopen decennia heeft doorgemaakt.⁴

De bibliotheekautomatisering in de jaren zeventig en de kantoorautomatisering in de jaren tachtig hebben een verschuiving veroorzaakt van vervaardiging van kaartsystemen naar het onderhouden van databases. De traditionele alfabetische kaartcatalogi werden vervangen door omvangrijke online publiekscatalogi, en documentatiesystemen in kaartvorm werden geautomatiseerd met behulp van database-software voor pc's. De medewerkers van de afdeling Bijzondere Collecties van de kb werken reeds enkele decennia aan boekwetenschappelijke documentatiesystemen. Aan het eind van de jaren tachtig werden ook deze geautomatiseerd.

Tot nu toe zijn deze systemen alleen in de kb te raadplegen. Met de komst van het World Wide Web en de standaardisering van netwerktechnologie in de jaren negentig is een verbetering van de toegang tot elektronische informatie voor bezoekers mogelijk geworden. Het gaat daarbij niet alleen om het verlenen van toegang tot alle afzonderlijke systemen die in de loop der jaren zijn opgezet, maar vooral ook het geïntegreerd aanbieden van de (bibliografische) informatie die in die systemen is opgeslagen.

Met Bibliopolis continueert de kb een ontwikkeling die is ingezet met haar Alfa Informatie Werkplek. Dit is een eveneens op World-Wide-Web-technologie gebaseerd werkstation voor bezoekers van de kb, waarop alle elektronische diensten die de kb biedt zijn samengebracht. Zoals de aiw een integratie van diensten in de breedte heeft bewerkstelligd, zal Bibliopolis een integratie in de diepte realiseren: alle elektronische diensten die voor één vakgebied relevant zijn, worden op een zinvolle wijze met elkaar in verbinding gebracht. Een onderzoeker zal via Bibliopolis zicht krijgen op de laatste stand van de boekwetenschap en tevens toegang hebben tot uitgebreid naslagmateriaal, beeldmateriaal en digitale versies van belangrijke boekwetenschappelijke publicaties. Door te kiezen voor het World Wide Web als ontwikkelomgeving kunnen diverse innovatieve toepassingen van informatie- en netwerktechnologie benut worden voor de verwerking en beschikbaarstelling van documentatie en resultaten van onderzoek op het gebied van de boekwetenschap. Bovendien zal Bibliopolis volledig bruikbaar zijn vanaf iedere plek met een Internetaansluiting, waar ook ter wereld.

Het project wordt gecoördineerd door medewerkers van de kb. Om de wetenschappelijke kwaliteit van de informatie te bewaken heeft zich een redactiecommissie geformeerd bestaande uit hoogleraren en wetenschappelijk medewerkers van diverse universiteiten, aangevuld met de projectleider en de projectredacteur. De voortgang van het project wordt bewaakt door een stuurgroep (zie ook tabel 1).

4 Zie voor deze ontwikkeling onder meer: Marco de Niet, ‘Rondom de computer. Van boekgeschiedenis naar informatiegeschiedenis?’, Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 4 (1997), p. 243-263.

Bibliopolis

De bedoeling van Bibliopolis is boekhistorici en andere geïnteresseerden op hun werkplek essentiële informatie op het terrein van de boekwetenschap te bieden. Bibliotheek- en archiefbezoek zal nooit overbodig worden, maar surf naar Bibliopolis en de belangrijkste boekhistorische informatie is direct beschikbaar. Waar bestaat die informatie dan uit?

Allereerst wordt een overzicht van de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland geboden, gebaseerd op de huidige kennis. Er is gekozen voor een sterk gestructureerde aanpak. De hele periode van het gedrukte boek (1460-heden) is in vijven gedeeld (zie tabel 2). Elke periode wordt volgens een vast stramien (zie tabel 3) beschreven in korte teksten, volgens de conceptuele trits productie, distributie en consumptie, waaraan het boek als fysiek object voorafgaat. Alle teksten worden nieuw geschreven. Het idee achter de keuze voor korte teksten is, dat de bijdragen ook op een beeldscherm prettig leesbaar en begrijpelijk moeten zijn. Een onderzoeker die iets wil weten over een bepaald aspect van het boek in Nederland, moet in Bibliopolis snel en doelmatig de noodzakelijke informatie kunnen vinden, evenals verwijzingen naar literatuur over dat aspect. Door het vaste stramien biedt een systeem als Bibliopolis bovendien de mogelijkheid om de informatie in iedere gewenste volgorde te pre-

[p. 87]

Tabel 1: Algemene informatie over Bibliopolis

Project:

‘Geschiedenis van het Gedrukte Boek in Nederland’ is een project van de Koninklijke Bibliotheek, met ondersteuning van medewerkers van de universiteiten van Amsterdam, Antwerpen, Leiden, Nijmegen en Utrecht en de Nederlandse Boekhistorische Vereniging.

Doelstelling:

De doelstelling van het project is de vervaardiging van een multimediaal zoek- en informatiesysteem voor de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland, op basis van World-Wide-Web-technologie, geschikt voor zowel beginnende als professionele onderzoekers.

Inhoud:

Bibliopolis zal de volgende elementen bevatten:

•	Overzicht van de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland;
•	Beeldbank: afbeeldingen op het gebied van de Nederlandse boekgeschiedenis;
•	Naslagapparaat: beschrijvingen van vakliteratuur, biografische en statistische gegevens, wegwijzers;
•	Secundaire literatuur als full text: digitale versies van studies op het gebied van de Nederlandse boekgeschiedenis;
•	Retrospectieve bibliografie: verwijzingen naar online systemen die het gedrukte boek registreren en ontsluiten.

Projectorganisatie door de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag:

drs. C.B.J. de Wolf (projectleider)

drs. M.C. de Niet (projectcoördinator)

drs. M.T.G.E. van Delft (projectredacteur)

Redactiecommissie:

prof. dr. J.A.H.G.M. Bots (Universiteit Nijmegen)

dr. B.P.M. Dongelmans (Universiteit Leiden)

prof. dr. P.G. Hoftijzer (Universiteiten Amsterdam en Leiden)

prof. dr. F.A. Janssen (Universiteit Amsterdam)

drs. C.C.A.E. Keijsper (Nederlandse Boekhistorische Vereniging)

prof. dr. J.J. Kloek (Universiteit Utrecht)

alsmede de projectleider en de projectredacteur

Stuurgroep:

prof. dr. J. van den Berg (Universiteit Utrecht)

prof. dr. L. Simons (uia Antwerpen)

prof. dr. J.A.H.G.M. Bots (Universiteit Nijmegen).

alsmede de projectleider en de projectcoördinator

Termijn:

Bibliopolis zal in het voorjaar van 2002 beschikbaar komen.

Meer informatie:

Drs. Marco de Niet (projectcoördinator), Koninklijke Bibliotheek, Sectie Bibliotheekonderzoek, Postbus 90407, 2509 lk Den Haag, tel.: [phone], fax: [phone], e-mail: [e-mail]

of

Drs. Marieke van Delft (projectredacteur), Koninklijke Bibliotheek, Afd. Bijzondere Collecties, Postbus 90407, 2509 lk Den Haag, tel.: [phone], fax: [phone], e-mail: [e-mail]

Tabel 2: Periodisering van het Overzicht van het gedrukte boek in Nederland

•	1460-1585: Opkomst en algemene verspreiding
•	1585-1725: Bloeiperiode als wereldcentrum
•	1725-1830: Oriëntatie op het eigen land
•	1830-1910: Groei van de binnenlandse markt
•	1910-heden: Massaproduct en cultuurproduct

Tabel 3: Indeling per periode

0	inleiding
1	het boek als fysiek object
1.1		inleiding
1.2		letters (incl. letterontwerp en lettergieten/ -gieterijen)
1.3		papier (incl. productie, watermerken, papierhandel)
1.4		formaten / vormgeving van de tekst
1.5		illustraties en decoratie
1.6		boekband (incl. boekbinderijen)
2	productie
2.1		inleiding
2.2		organisatie drukkerij / uitgeverij
2.3		relatie uitgever / auteur
2.4		kopij, zetten, drukken (drukpersen, drukinkt) en correctie
2.5		samenwerking
2.6		gilden
2.7		arbeidsomstandigheden
2.8		kopijrecht en nadrukken
2.9		censuur
2.10		financiering, oplagen en prijzen
2.11		taal / genre
3	distributie
3.1		inleiding
3.2		de boekwinkel, haar inrichting en functie
3.3		soorten boekhandelaars
3.4		assortiment (genre / taal) en vorm van het verhandelde boek
3.5		distributiewijzen / reclame
3.6		handelsvormen / betaling
3.7		handel met het buitenland
4	consumptie
4.1		inleiding
4.2		onderwijs en alfabetisering
4.3		typen lezerspubliek
4.4		leesgedrag / gebruikerssporen
4.5		institutionele bibliotheken
4.6		particuliere bibliotheken (bibliofilie)
4.7		overlevingskansen van het boek

[p. 88]

senteren. Met deze opzet kan iemand er bijvoorbeeld voor kiezen om alles over het boek in de vroegste periode te lezen, maar ook om alle stukken over arbeidsomstandigheden uit de opeenvolgende perioden achter elkaar te zetten. Iedere onderzoeker maakt dus zijn eigen boek.

Naast het overzicht van de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland biedt Bibliopolis nog meer primair materiaal. Zo wordt er een ‘beeldbank’ in opgenomen, dat wil zeggen afbeeldingen van allerlei onderwerpen uit de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland: hoogtepunten uit de

Op de persoonskaarten worden bio- en bibliografische gegevens geïntegreerd.

boekdrukkunst in Nederland, portretten van drukkers en uitgevers, lettertypen, voorbeelden van illustratietechnieken, drukkers- en uitgeversmerken, watermerken, boekbanden, werkplaatsen, persen, drukkersmateriaal, boekhandels en ondersteunende kaarten en grafieken (bijvoorbeeld gegevens over boekverspreiding in steden enzovoort). De afbeeldingen zijn niet als verstrooiing bedoeld, maar hebben een toegevoegde waarde voor het hele systeem. Bovendien wordt een aantal belangrijke publicaties over de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland in gedigitaliseerde vorm aangeboden.

Bibliopolis zal niet alleen primaire informatie bevatten, maar ook een schat aan naslagmateriaal, zoals een integratie van de documentaire bestanden over de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland die in de kb worden bijgehouden (Bibliografie van de Geschiedenis van het Gedrukte Boek in Nederland, bijna 11.000 titels, documentaire bestanden over de geschiedenis van de boekband en van papier, samen ca. 6000 titels), online catalogi van gelegenheidsgedichten, bibliofiele werken en veilingcatalogi, en een gedigitaliseerde versie van het Repertorium Bijzondere Collecties van J. Mateboer (Den Haag 1997). Ook zal een lijst van vaktermen met definities, uitleg en onderlinge relaties worden opgenomen. En ten slotte zal een biografische component worden opgenomen, gebaseerd op bestaande systemen als de Thesaurus van J.A. Gruys en C. de Wolf, aangevuld met resultaten van ander onderzoek, bijvoorbeeld van de ‘Werkgroep Ledeboer’ van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging. Al deze elementen zullen integraal deel uitmaken van Bibliopolis, zoals het op de netwerkdienst van de Koninklijke Bibliotheek zal worden geplaatst.

[p. 89]

Tot slot zal in Bibliopolis een wegwijzer te vinden zijn met een uitleg over de ordening van informatie in Bibliopolis zelf en links naar andere websites. Er is immers nog leven buiten deze boekenstad. Het World Wide Web herbergt letterlijk een wereld van boekwetenschappelijke informatie waar onderzoekers ook toegang toe moeten hebben. Vanuit Bibliopolis-pagina's zullen dus Internetsites als sharp Web en de Book Information Website te bereiken zijn, of belangrijke systemen als de Short-Title Catalogue, Netherlands en de met isis gemaakte speciale catalogi en systemen van de universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Iemand die deze component van Bibliopolis raadpleegt, vindt dus geen hapklare informatie, maar wel suggesties om die te vinden.

Gebruikerswensen

Bibliopolis zal in het voorjaar van 2002 beschikbaar komen. In de tussenliggende jaren worden diverse trajecten uitgezet om de componenten van het systeem te bouwen. Hierbij zal met het oog op de inhoudelijke ontwikkeling én de technische uitvoering de expertise van diverse specialisten worden ingeroepen. De kracht van Bibliopolis ligt immers niet alleen in de informatie die het zal bieden, maar ook in de koppelingen die gelegd worden tussen de verschillende onderdelen. Vanaf de vermelding van een uitgever in het overzicht bijvoorbeeld kan een onderzoeker direct aanvullende biografische gegevens opvragen, of een lijst van door hem uitgegeven titels, of een overzicht met verwijzingen naar secundaire literatuur over deze persoon. Deze koppelingen vereisen een logische structurering van het totale informatiesysteem, een goed doordachte navigatie en een prima toegankelijkheid door middel van indexering en interne verwijzingen. Bij de ontwikkeling van Bibliopolis wordt bovendien van meet af aan rekening gehouden met het feit dat het instrument zowel door studenten als door professionele onderzoekers geraadpleegd zal gaan worden. Bovendien mag gebrek aan ervaring met het World Wide Web geen belemmerende factor zijn. Bibliopolis moet intuïtief, zonder uitgebreide instructies, te gebruiken zijn.

Het project loopt nu twee jaar. In deze periode is veel tijd besteed aan het opstellen van functionele en technische eisen, het bestuderen van andere boekwetenschappelijke activiteiten op het www, het aanzoeken van auteurs voor het overzicht en het inventariseren van gebruikerswensen. Dit laatste gebeurde onder andere tijdens een workshop die in december 1998 heeft plaatsgevonden. Ter voorbereiding op deze workshop hebben de deelnemers vragen geformuleerd die zij aan een boekhistorisch informatiesysteem zouden willen stellen. Het is niet realistisch te verwachten dat Bibliopolis overal direct antwoord op kan geven. Het systeem is geen alternatief voor het doen van onderzoek, maar een hulpmiddel. Maar door dergelijke vragen te inventariseren wordt wel duidelijk waar accenten gelegd moeten worden. De vragen bleken als volgt in te delen:

[p. 90]

1.	Algemene vragen (internationale verhoudingen, diachrone ontwikkelingen). Wat was het aandeel van de Frankfurter Buchmesse in de distributie van in Nederland gedrukte boeken door Europa? Was er in de achttiende eeuw in Nederland een markt voor Engelse boeken?
2.	Specifieke vragen over bepaalde bronnen. Welke boeken zijn geïllustreerd door Cornelis van Sichem? Hoe kan ik de prijs achterhalen van een bepaald boek?
3.	Vragen naar biografische gegevens en fondsen van boekverkopers en uitgevers. Welke drukkers zijn in de zeventiende eeuw vanuit de Zuidelijke Nederlanden naar het noorden uitgeweken? Welke drukkers waren van 1600 tot 1650 actief in Dordrecht?
4.	Vragen naar afbeeldingen. Bestaan er portretten van vrouwelijke drukkers/ uitgevers? Zijn er afbeeldingen van proefpersen?
5.	Vragen naar secundaire literatuur. Welke publicaties zijn verschenen over de Middelburgse drukker Richard Schilders? Wat zijn de meest recente publicaties over kinderboeken?
6.	Vragen over methodologie en heuristiek. Is er een overzicht van boekhistorische onderzoeksmethoden, modellen en theorieën, inclusief literatuurverwijzingen? Welke colleges op het gebied van de boekgeschiedenis worden er op dit moment in Nederland gegeven?
7.	Vragen over informatiesystemen. Wat zijn geschikte informatiesystemen die ik kan raadplegen? Wat kan ik aantreffen in een bepaald informatiesysteem?
8.	Vragen over het verwerken van gevonden informatie: Hoe kan ik de afbeeldingen van lettertypes die ik gevonden heb met elkaar vergelijken? Hoe kan ik de gevonden gegevens zo omzetten dat ze passen in mijn database of literatuurlijst?

Deze inventarisatie van vragen geeft een goed beeld van de diversiteit aan zoekstrategieën van huidige boekwetenschappers. Zo spreekt er een duidelijke behoefte uit aan sturing bij het stellen van vragen in elektronische bestanden. Door in de komende jaren meer workshops te houden en gesprekken met afzonderlijke onderzoekers te voeren wordt aanvullende informatie verzameld over de wensen van de huidige generatie boekwetenschappers. We hopen dat de keuze voor een elektronisch instrument in plaats van een gedrukt naslagwerk ons ook in de gelegenheid stelt Bibliopolis met toekomstige onderzoekers mee te laten groeien, zodat boekhistorisch Nederland met een gerust hart de elektronische toekomst tegemoet kan zien.