De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 315]

Boekbespreking

Koeman's Atlantes Neerlandici: new edition volume I: the folio atlases published by Gerard Mercator, Jodocus Hondius, Henricus Hondius, Johannes Janssonius and their successors, compiled by Peter van der Krogt. 't Goy-Houten, Hes Publishers, 1997. 755 p., frontispice in kleur, ca. 1000 ill. in zwart/wit. ISBN 9061942683. f795,-.

Sinds Cornelis Koeman in de jaren vijftig de eerste schreden zette op het pad van de bibliografische beheersing van de atlassen die in de Nederlanden geproduceerd zijn, is er veel op dit gebied gebeurd. De eerste resultaten - al was het vooral inventariserend - kwamen tot uiting in Koemans dissertatie Collections of maps and atlases in the Netherlands (Leiden, Brill 1961). Daarna werd de tweede stap gezet met zijn magnum opus: Atlantes Neerlandici (Amsterdam, Theatrum Orbis Terrarum, 1967-1971). Voor zover dat niet al het geval was, was hiermee definitief de naam en faam van de Nederlandse atlascartografie uit voorgaande eeuwen bevestigd en werd dit bibliografische mammoetwerk de standaardreferentie voor onderzoekers, catalografen en bibliografen die het pad van de vroege Nederlandse atlascartografie kruisten. Van een losse atlaskaart was sedertdien de herkomst terug te vinden en van een atlas was de samenstelling c.q. compleetheid bibliografisch te verifiëren. ‘Niet in Koeman’ werd een maar al te graag door handelaars en verzamelaars gebezigde kwalificatie, die de zeldzaamheid en bijbehorende geldwaarde van hun bezit extra moest onderstrepen.

Hoewel professor Koeman geen rol meer heeft gespeeld bij het totstandkomen van de hier besproken ‘new edition’ is als een terecht eerbetoon zijn naam aan deze uitgave verbonden gebleven. Nu we dertig jaar verder zijn, is de roem die Koeman verworven heeft met zijn Atlantes Neerlandici allerminst verbleekt, integendeel. Toch werd geleidelijk aan duidelijk dat dit vijfdelige pionierswerk, hoe indrukwekkend en baanbrekend ook, steeds meer door de resultaten van nieuwe ontdekkingen en onderzoek over de gehele wereld ingehaald. Aanvankelijk kon nog volstaan worden met de publicatie van een supplement met aanvullingen en correcties, dat veertien jaar na het voltooien van Atlantes Neerlandici opgenomen was in het zesde deel, dat de atlassen verschenen tussen 1880 en 1940 behelsde. Steeds meer werd echter de behoefte gevoeld, niet alleen aan een bijgewerkte heruitgave - Atlantes Neerlandici was inmiddels alleen nog antiquarisch verkrijgbaar - maar aan een volledig nieuwe opzet van deze atlasbibliografie. Belangrijkste vereisten daarvoor waren: een hardnekkig en systematisch onderzoeker van hetzelfde kaliber als Koeman, een uitgebreide herinventarisatie van overgeleverde Nederlandse atlassen in bibliotheken, een optimaal gebruik maken van de moderne communicatie- en dataverwerkingsmogelijkheden en een uitgever die het nut inziet van en vertrouwen heeft in een dergelijk project.

De derde stap is dus nu gezet met het verschijnen van het eerste deel van de volkomen nieuw opgezette tiendelige publicatie Koemans Atlantes Neerlandici door dr. Peter van der Krogt. Voor de samenstelling per deel en de volgorde der delen is nu niet meer gekozen voor een alfabetische opzet (per atlasmaker) maar de organische dan wel chronologische samenhang is bepalend. Het voordeel is vanzelfsprekend dat generieke verbanden binnen atlasfamilies zichtbaar blijven en in principe niet met verwijzingen naar andere delen gewerkt behoeft te worden. Het nu verschenen eerste deel stelt de folio-atlassen uit het conglomeraat Mercator-Hondius-Janssonius aan de orde. Het boek demonstreert nu al doeltreffend de voordelen van de generieke aanpak. Men hoeft zich nu niet meer af te vragen of bij de ‘M’, de ‘H’ of de ‘J’ gezocht moet worden, al of niet verspreid over meer delen.

Zoals ook in de eerste uitgave van Atlantes Neerlandici het geval is, begint het boek met een inhoudsopgave die meteen een compleet overzicht geeft van de beschreven atlasedities. Aan professor Koeman vervolgens de eer om met een voorwoord de tweede editie van ‘zijn’ Atlantes Neerlandici te openen. Aangevuld met het daarop volgende voorwoord bij de uitgave 1967 (door de toenmalige uba-bibliothecaris Herman de la Fontaine Verwey) ontstaat een indruk van de voorgeschiedenis van dit grote bibliografische project. Terzijde: Koeman heeft ook een kijkje in de keuken geboden in de bundel Theatrum Orbis Librorum (Utrecht 1989) met zijn bijdrage The making of Atlantes Neerlandici (p. 8-14).

In de inleiding heeft Van der Krogt heel wat zaken te definiëren, uit te leggen en te verhelderen. Eerst geeft hij een idee van de omvang van het terrein en de wijze waarop de materie vergaard, geordend en beschreven werd. Opmerkelijk: de eerste verkenning in 1994 wees uit dat in ongeveer 750 bibliotheken nog altijd

[p. 316]

meer dan 10.000 exemplaren van Nederlandse atlassen uit de periode voor 1800 bewaard worden! Het vanzelfsprekend nog hogere aantal werkelijk bestaande atlassen uit die tijd kan ons versteld doen staan over de gunstige overlevingskansen van atlassen, ondanks de evenzeer respectabele kans op al dan niet moedwillige desintegratie. Uitgelegd wordt vervolgens hoe - de aanbevelingen van bibliograaf Fredson Bowers volgend - zoveel mogelijk exemplaren geraadpleegd zijn, niet met het doel om ze individueel te beschrijven, maar vooral om tot het uiterste te kunnen streven naar het onderscheiden en beschrijven van ideal copies, standaardvormen van atlasedities, als maatstaf om als het ware deductief individuele atlassen in al hun variatie te kunnen determineren, te kunnen ‘ijken’ al naar gelang hun compleetheid of afwijkende kenmerken. Vervolgens wordt het begip ‘atlas’ tegen het licht gehouden. Het is op deze plaats niet mogelijk om de verschillende visies daarop weer te geven. Van der Krogt blijft pragmatisch door weliswaar eerst zo goed mogelijk het begrip ‘atlas’ te definiëren maar er aan toe te voegen dat hij de keuzen, die Koeman voor de eerste editie maakte, respecteert en zo ook enkele atlassen zal opnemen die strikt genomen niet aan de geformuleerde criteria beantwoorden. Tenslotte wordt wellicht ten overvloede het begrip ‘de Nederlanden’ in historische zin, het huidige Nederland en België omvattend, uitgelegd. Voor een klein aantal atlas-edities dat buiten de Nederlanden is verschenen, zoals de voorlopers en eerste editie van Mercators Atlas (Duisburg, 1578-1602), Braun & Hogenbergs Civitates Orbis Terrarum (Keulen 1572-1618), Waghenaers Mariner's Mirrour (Londen 1588) e.a., hanteert Van der Krogt het ‘excuus’ dat de koperplaten vroeger of later ook in de Nederlanden afgedrukt werden. Onvermijdelijk is het minutieus uiteenzetten van de inhoud en structuur van het beschrijvingsformaat; eerst van de atlassen (verdeeld in een bibliografisch blok en een inhoudsbeschrijving) en vervolgens van de kaarten. In vergelijking met de ‘oude Koeman’ betekent dit voor de atlassen dat onder meer de titels in een nog beter nagebootste (pseudo-facsimile) vorm geregistreerd zijn en dat de kaarten zonder uitzondering in een eenvormig, vereenvoudigd isbd (cm)-formaat zijn beschreven, een internationaal aanvaarde, gestandaardiseerde wijze van beschrijving van cartografische materialen.

Voorafgaand aan de hoofdsectie (A), waarin de atlassen beschreven staan, zijn als inleiding de biographical notes geplaatst, van Gerard Mercator en allen die zich nadien met de uitgave en verdere ontwikkeling van zijn Atlas beziggehouden hebben. Mede dankzij het Mercatorjaar 1994, waarin een stroom van publicaties met betrekking tot Mercator verscheen, is het aantal biografische voetnoten uitgebreider dan in deel ii van de ‘oude Koeman’ en bovendien merendeels van een recenter datum. De bladzijden 41 tot en met 522 omvatten het corpus van beschrijvingen van alle atlassen die Mercator en zijn opvolgers Hondius en Janssonius het licht hebben doen zien. In chronologische volgorde worden achtereenvolgens de oorspronkelijke Atlas van Mercator (1585-1602) beschreven, de Mercator-Hondius atlas (1606-1628), de Appendices en Theatri (1629-1635) en de Mercator-Hondius-Janssonius atlas (1633-1638), culminerend in de grote Atlas Novus en Atlas Major (1638-ca. 1690), inclusief The English Atlas, de door Moses Pitt uit Londen verzorgde Engelse editie uit de jaren tachtig (in samenwerking met de Amsterdammers Janssonius van Waesbergen en Steven Swart). Na deze wereldatlassen volgt een ‘restgroep’ van speciale atlassen, zoals de Geographia van Claudius Ptolemaeus (uitgaven met Mercators koperplaten van 1578 tot 1730!), de atlas van de Oude Wereld door Georgius Hornius (uitg. 1652-1741), de bijgewerkte heruitgave door Janssonius van Willem Barentsz' kaartboek van de Middellandse Zee (1654), Andreas Cellarius' hemelatlas Harmonia Macrocosmica (1660/'61-1708) e.a. Van deze groep is alleen de Geographia tot het oorspronkelijke werk van Gerard Mercator te rekenen. Deze inhoud demonstreert dat er - in tegenstelling tot de ‘oude Koeman’ - geen afzonderlijk deel zal verschijnen dat aan een specifiek atlasgenre, zoals zeeatlassen en hemelatlassen, aandacht besteedt.

Nadat aldus de integrale atlassen aan de beurt zijn geweest, worden de afzonderlijke componenten behandeld. Eerst komen in deel B de gegraveerde titelpagina's aan de orde. Alle veertig basisgravures worden afgebeeld, voorzien van een beschrijving (zo mogelijk met een explicatie van wat afgebeeld wordt) en een opsomming van eventuele wijzigingen van het impressum, hetzij in de gravure zelf hetzij door middel van opgeplakte typografische tekstschildjes. Tot besluit wordt voor iedere titelpagina een per variant gespecificeer-

[p. 317]

de verwijzing gegeven naar de atlasuitgaven (via hun eenduidige codes) waarin zij opgenomen werden.

Na het relatief bescheiden deel B volgt het veel omvangrijker deel C, waarin alle kaarten afgebeeld en beschreven zijn die ooit van een atlas van Mercator (en diens opvolgers) deel uitmaakten. De kaarten zijn als grote ‘postzegels’ afgebeeld en de tekst is in een beduidend kleinere letter gezet dan in de voorafgaande secties het geval is. Zo is men er in geslaagd om in ‘slechts’ 160 bladzijden het gehele atlas-cartografische oeuvre van Mercator in al zijn verscheidenheid te presenteren. Dat de auteur zich bij de keuze van de afbeeldingen beperkt heeft tot alleen significante staatverschillen is begrijpelijk. De ontrafeling van dit soort details zou de voortgang van een project van deze omvang nodeloos in de weg kunnen staan. Waarschijnlijk zou een goed overzicht van de materie er ook niet mee gediend zijn. Van der Krogt laat de minutieuze detaillering in feite over aan regionaal gespecialiseerde ‘diepspitters’. Zoals eerder bij de titelpagina's worden, volgend op de kaartbeschrijving, per kaart de plaatsen aangegeven waar de kaart aan te treffen is in de eerder gepresenteerde atlasedities. De indeling in atlassen enerzijds en de afzonderlijke componenten anderzijds is een belangrijke vooruitgang ten opzichte van de ‘oude Koeman’. Door middel van hun individuele codes kan hun relatie steeds heel doorzichtig per atlas of per kaart aangetoond worden. Het boek is daardoor grotendeels zelf-indexerend. Daarom is het index-gedeelte betrekkelijk klein. Opgenomen zijn een alfabetische index op atlastitels, een voor de kaarttitels en een register van persoonsnamen; bij elkaar ‘slechts’ twintig bladzijden. Als service aan diegenen die vertrouwd zijn met de ‘oude Koeman’ wordt helemaal achterin een concordantie geboden van de oude en nieuwe Koeman-nummers voor de atlassen.

Het gehele boek overziend stel ik vast dat niet eerder een zo helder overzicht is geboden van deze zeer complexe materie. Hoewel het best even moeite en tijd kost om werkelijk alle details van het gehanteerde systeem te doorgronden, blijft daarnaast de algemene opzet zo doorzichtig, dat het ook mogelijk is om (als men tenminste enigszins met oude atlassen vertrouwd is) binnen een paar minuten een snelle zoekactie met succes te voltooien. Heb je een niet al te problematische atlas in handen, dan is hij zo teruggevonden, hetzij via het systematisch overzicht voorin, hetzij via de alfabetische index achterin. Met een losse kaart is het ook zo. De titel (indien aanwezig) is achterin op te zoeken. Is dat lastig of zijn er meer kaarten die aan die titel beantwoorden, dan gaat men systematisch (=regionaal) te werk. Een regionale index, zoals in de ‘oude Koeman’ zal men evenwel vergeefs zoeken. Hoewel voor de gekozen regionale hoofdstructuur van het kaartendeel een duidelijk overzicht ontbreekt, is toch na enig bladerwerk de weg daarin snel gevonden. Dit wordt bovendien aanzienlijk vereenvoudigd door de afbeeldingen van de kaarten. Hier kom ik op een origineel aspect van deze publicatie. Het feit dat in principe elke koperplaat die ooit gebruikt werd met een ‘pasfoto’ vertegenwoordigd is, geeft een aanzienlijke verrijking aan het boek. Bij wijze van spreken zou een analfabeet nog zijn kaart terug kunnen vinden, omdat hiermee een visuele index van vele honderden items gecreëerd is, die het gemis aan een regionale index mijns inziens grotendeels compenseert. Het apparaat blijft daardoor bovendien onafhankelijk van territoriale veranderingen en toponymische problemen. Het vermogen van het menselijk oog heel snel een keuze uit grote hoeveelheden beeldjes te maken, wordt hier ten volle uitgebuit. De afbeeldingen zijn, hoewel klein, ruimschoots voldoende ter verificatie en identificatie. Grotere foto's, waarvan er minder op een bladzijde zouden passen, zouden een snelle selectie in de weg kunnen staan. Ondanks de zakelijke aanpak is het een lust voor het oog, deze bonte, verbazingwekkende parade van zestiendeen zeventiende-eeuwse atlaskaarten in de meest uiteenlopende verschijningsvormen. De toekomst zal leren hoe de regionale ontsluiting van bijvoorbeeld stedenboeken of zeeatlassen geregeld zal worden.

Tot slot nog wat opmerkingen over de meer uiterlijke kwaliteiten van het werk. De layout van de tekstbladzijden is simpel maar doeltreffend. Ondanks of juist door een vrij beperkte variatie in typografie is de hiërarchie van de gegevens goed zichtbaar gebleven. Ik vraag me af of in het gedeelte met de atlasbeschrijvingen het werken met kolommen de sliertige lengte hier en daar van sommige regels wat had kunnen beperken. De foto's zijn goed, geen ‘koffietafelplaatjes’ maar precies afgestemd op het nuchtere doel dat zij dienen, niet meer en niet minder. Het boek is gebonden in een kloeke groene linnen band, die

[p. 318]

mijns inziens veel practischer en minder besmettelijk is dan de lichtblauwe stoffen banden van de eerste uitgave. Ik hoop dat het nogal losse laatste katern in het door mij gehanteerde exemplaar slechts een incidentje is. Over de pittige prijs kan men twisten; ondanks de moderne productiemethoden zullen de kosten niet mals zijn geweest. Voor wie zich kan permitteren oude kaarten, laat staan oude atlassen te verzamelen, zal de prijs niet zo'n belemmering zijn. Maar toch zal menig particulier en zelfstandig onderzoeker een flinke drempel moeten overstappen om tot aanschaf over te gaan; men tekent in op de gehele serie!

Met dit nieuwe project zal een ongeëvenaarde reeks het licht gaan zien. Slechts weinige publicaties met een soortgelijke doelstelling en aanpak zijn tot nu toe verschenen. Zij hebben echter alle een beperktere reikwijdte en ze hebben uit de aard der zaak betrekking op een minder omvangrijke en iets minder gecompliceerde atlasproductie. Ik noem hier verdienstelijke werken als Les atlas français xvie-xviie siècles, répertoire bibliographique et étude door Mireille Pastoureau, Atlantes Austriaci, kommentierte Katalog der Österreichische Atlanten von 1561 bis 1994 door Kretschmer en Dörflinger, en Peter Meurers Atlantes Colonienses, die Kölner Schule der Atlaskartographie 1570-1610.

Ieder die professioneel met oude kaarten en atlassen bezig is zal Peter van der Krogt wel eens zijn tegengekomen. Gewapend met laptop, efficiënt en snel werkend, niet rustend tot de puzzel paste, doorkruiste hij talloze cartografische collecties over de hele wereld. Ofschoon wel hier en daar een foutje is ontdekt, is de accuratesse waarmee dit foutgevoelige werk verricht is bijzonder groot, zeker wanneer we in aanmerking nemen dat we hier in principe met een eenmansonderneming te maken hebben. Het is moeilijk een gevoel van diepe bewondering voor dit werk te onderdrukken. Het verschijnen van dit deel is de eerste kroon op Van der Krogts werk, dat hem direct na de verspreiding van de eerste exemplaren al veel lof bezorgd heeft uit vakkringen. Vol verwachting kunnen we uitkijken naar de volgende delen. Als eersten zullen vrij snel de Blaeus (deel ii) en Ortelius en tijdgenoten (deel iii) aan de beurt zijn. Maar het zal ongetwijfeld nog vele jaren duren voordat de tiende en laatste band, over negentiende- en twintigste-eeuwse atlassen, het licht zal zien.

Jan W.H. Werner