De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 312]

Bibliografische notities 21

Onlangs is het eerste deel verschenen van een ambitieus en prachtig project dat in totaal vijf banden zal omvatten: Zoölogische Einblattdrucke und Flugschriften vor 1800. De reeks wordt samengesteld door Ingrid Faust, met medewerking van Klaus Barthelmess en Klaus Stopp.

Het moge genoegzaam bekend zijn, dat vliegende bladen (éénblad-drukken, broadsides), de voorlopers van onze kranten en destijds gedrukt in grote oplagen, thans tot het meest zeldzame drukwerk behoren. Het slechts ‘tijdelijk’ belang van de boodschappen en de kwetsbare bewaarmogelijkheden waren de oorzaak, dat veel zestiende- en zeventiende-eeuwse bladen in hooguit één of twee exemplaren zijn overgeleverd. In antiquariaten en op veilingen moeten er forse prijzen worden betaald voor deze foliovellen, met hun karakteristieke verschijningsvorm van een houtsnede of gravure met begeleidend commentaar in boekdruk. De titel van de reeks wijst er trouwens op, dat de samenstellers óók vlugschriften en pamfletten binnen het gestelde onderwerpskader opnemen. Die blijken in het eerste deel in aantal overigens ver in de minderheid.

De meeste bewaard gebleven éénbladdrukken zijn natuurlijk politiek van aard. Daarnaast nemen de sensationele nieuwtjes - ontdekkingsreizen, crimineel gedrag, wonderbaarlijke verschijnselen, zaken van geboorte en dood etc. - een grote plaats in.

In Duitsland hadden in het midden van de zestiende eeuw zeven procent van alle éénblad-drukken een zoölogisch onderwerp. In de eerste plaats handelen ze over onbekende en exotische dieren als rinoceros, olifant, paradijsvogel of walvis. Daarnaast heeft men veel belangstelling voor wonderbaarlijke dierlijke verschijningen, misgeboorten, afwijkingen en voor dieren in verband met plagen (sprinkhanen, rupsen, ratten) en rampzalige ongelukken (roofdieren).

Blijkens de inleiding streeft men wel naar zo groot mogelijke volledigheid, maar is het besef zeer aanwezig dat dit slechts bij benadering het geval zal kunnen zijn. ‘Es wurde angestrebt, die deutschsprachigen Drucke weitgehend zu erfassen; von den fremdsprachigen konnten insbesondere die englische und französischen berücksichtigt werden.’ Er wordt voor gewaarschuwd dat met name de Nederlandse, Romaanse en Slavische drukken aanvulling behoeven. Men wordt enige malen van harte uitgenodigd de samenstellers van onbekend materiaal te voorzien.

Deel i omvat de Wirbellose, Reptilien en Fische en houdt zich derhalve bezig met wormen, weekdieren, insecten, schorpioenen, spinnen, reptielen en vissen, in totaal 154 bladen. De rechter pagina wordt steeds door één of meer afbeeldingen (vaak het gehele blad) in beslag genomen, de linker door de beschrijvingen. Die houden in: precieze transscriptie van de titel, diersoort, plaats en datum van de gebeurtenis, drukwijze, afmetingen, adres, toelichtend commentaar, vindplaats(en), literatuuropgave. Er worden zeven Nederlandse bladen beschreven, met als vindplaatsen het Rijksmuseum, Atlas van Stolk en de Artis Bibliotheek. In de lijst van ‘Mehrfach Zitierte Literatur’ ontbreken de Nederlandse standaardwerken als Muller en Atlas van Stolk niet. In de inleiding wordt bij de opname-criteria overigens niet verantwoord wat men met de kinderprenten (catch-penny prints) doet. Een steekproef in Maurits de Meyers standaardwerk De volks- en kinderprent in de Nederlanden (1962) leerde overigens, dat er althans voor dit deel ook weinig te scoren viel, maar of in volgende delen prenten met bijvoorbeeld gilde-ossen, spinnende varkens en muizen/kikker oorlogen worden opgenomen, is dus niet duidelijk.

Het in linnen gebonden folioboek is uitgegeven door Anton Hiersemann, Stuttgart 1998, isbn 3777298123 en kost dm 490,-. Band 2-5 verschijnen in 1999-2000.

Zoals ongetwijfeld elk ander land kampt Nederland met een gemis aan allerhande bibliografieën en boekkundige naslagwerken die er al lang hadden moeten zijn. Zo komen spontaan in me op een encyclopedie van Nederlandse boekenverzamelaars, een bibliografie van het Nederlandse medische boek tot..., dito boeken over recht, bijbels (jawel!), schrijfboeken, mode en kostuum enz. enz. Verrassend en - hoe oubollig het ook klinkt - hartverwarmend is het, als je dan anderzijds volkomen onverwachts (voor mij althans) twee bibliografieën onder de aandacht kan brengen, wier verschijnen zeker niet hoogst urgent mag worden genoemd, waar misschien wel nauwelijks iemand op zat te wachten, maar die beide wel de fascinerende blik opleveren die dit soort specialistische subject-bibliografieën verschaffen. Het betreft de Savonarola bibliografie van Gerard Jaspers en de short-

[p. 313]

title pest catalogus door P. Dijstelberge en L. Noordegraaf.

Na zijn pensionering een aantal jaren geleden als wetenschappelijk hoofdmedewerker Duitse taal- en letterkunde van de late middeleeuwen aan de Vrije Universiteit heeft dr. G. Jaspers zich snel ontwikkeld tot vooraanstaand en vruchtbaar publicist over laat-middeleeuwse/vroeg-renaissancistische boekgeschiedenis, met daarbinnen enige voorkeur voor religieus/devotionele onderwerpen. ‘Brave boekjes’ pleegt hij zijn lievelingsdrukwerk te noemen. Van zijn hand verschenen, naast gedegen artikelen in ondermeer De Boekenwereld en het Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen, de van veel mooi commentaar voorziene inventarisaties van het oude bezit van de Haarlemse Stadsbibliotheek: De blokboeken en incunabelen in Haarlems librij (1988) en De zestiende eeuw in de Stadsbibliotheek Haarlem (1997). En nu is er dan een bibliografie van in het Nederlands vertaalde brave boekjes van de hand van een als niet zo braaf te boek staande monnik verschenen: Savonarola (1452-1498) in de Nederlanden. Een bibliografie van zijn gedrukte werken met inleidende notities omtrent zijn leven, zijn plaats in de geschiedenis en de drukkers/ uitgevers van zijn werken (Amsterdam, De Buitenkant, 1998, 120 p., ills., linnen, isbn 9076452318, f49,50).

Zoals de titel al aangeeft: dit is meer dan louter een bibliografische opsomming van titels en drukken. De omvang van die lijst zou uitgave in boekvorm ook niet zo zinvol gemaakt hebben en een tijdschrift zou in dat geval een meer voor de hand liggend medium zijn geweest. Het betreft hier namelijk ‘slechts’ 94 in de Nederlanden van de pers gekomen drukken, waarvan ruim veertig in het Nederlands, de overige in het Latijn, Engels, Frans en Spaans. Het merendeel van deze edities verscheen in de jaren 1501-1640. De ruimte die deze bibliografie achterin het boek inneemt, beslaat ook niet meer dan ruim 18 bladzijden. De beschrijvingen geven titel, plaats, drukker, jaar, formaat, in een enkel geval (jammer) aantal bladen, bibliografische verwijzingen en (internationale) vindplaatsen, waarbij het aantal unicaten nogal opvalt. Er wordt geen opgave gedaan van aanwezige houtsneden (die er wel zijn blijkens de illustraties) en de liefhebbers worden ook niet getrakteerd op fingerprints. Een aantal beschrijvingen krijgt nuttig extra commentaar van de samensteller, waarbij het meest hilarische de aanhaling van Nuyens uit diens Savonarola biografie (!) bij een vertaling uit 1948: ‘Het is bij ons weten de enige Nederlandse vertaling van een werk van Savonarola.’

Ruim driekwart van dit boek kan dus geen bibliografie genoemd worden, maar is een inleidende studie in vier hoofdstukken over Savonarola en zijn Nederlandse uitgevers, door de auteur in de titel ‘notities’ genoemd. Na een inleidend hoofdstuk behandelt hij het tweede leven en streven van deze Dominicaner monnik, die gedurende een korte tijd in Florence zijn ideaal van de heilstaat naar het oorspronkelijk christelijk model van ware eenvoud probeerde te verwezenlijken. Daarbij trad hij niet altijd even zachtzinnig - de uitbanning en verbranding der wereldse ijdelheden - op en dat heeft zijn slechte naam in later eeuwen in belangrijke mate bepaald. Jaspers probeert dat beeld te nuanceren door er op te wijzen, dat het hier óók ging om de strijd van de kleine, rechtenloze burger tegen een corrupte, verdorven, superwelgestelde wereldlijke en kerkelijke elite. De hervormingen die Savonarola gedurende de vier jaar van zijn theocratisch bewind doorvoerde (1494-1498) en de methodes die hij daarbij hanteerde, krijgen in dit langste hoofdstuk van het boek uitgebreide aandacht. In het derde hoofdstuk wordt de plaats van Savonarola in de geschiedenis belicht. Hoe dachten theologen en historici over zijn opvattingen en optreden, met als centraal vraagstuk of Savonarola nu wel of niet als een voorloper der Reformatie dient te worden beschouwd. Het vierde hoofdstuk is gewijd aan de inhoud van de in de Nederlanden gedrukte werken (lang niet alles wat Savonarola schreef, is vertaald). Het vijfde hoofdstuk bespreekt Savonarola's Nederlandse drukkers, waarbij ‘een poging gedaan wordt om het werk van Savonarola te plaatsen in het totaalbeeld van het fonds van de diverse drukkers/uitgevers.’ Een literatuurlijst en een index besluiten het door De Buitenkant uitgegeven boek, prachtig gedrukt zoals je dat in Nederland bij dit soort boeken niet vaak ziet.

Wat kunnen we verwachten van de hierboven genoemde pest publicatie? De samenstellers van dit Engelstalige boek verwoorden het aldus: ‘Included are printed works before 1800 from the Library of the University of Amsterdam, which are either concerned primarily with the plague in its broadest sense, or

[p. 314]

otherwise devote a substantial amount of attention to the plague.’ Het betreft hier uitsluitend werk van auteurs en uitgevers uit de Low Countries. Dit uitgangspunt levert een dik boek met chronologisch geordende titels op, dat naar de auteurs hopen van nut kan zijn voor pest-onderzoekers, bibliografen en boekhistorici. Hier geen begeleidende studie dus als bij Jaspers, uitsluitend een indrukwekkende en fascinerende lijst titels. De beschrijvingen omvatten auteur (c.q. eerste titelwoord), short-title, formaat, collatie-formule en fingerprint (de principes van beide degelijk uitgelegd in de inleiding) inhoudsopgave, bibliotheeknummer, bibliografische verwijzingen en referenties naar andere edities van dezelfde tekst in het boek. Een bibliografie en twee indices besluiten het boek. Waarom een boek van louter titels tóch intrigerend en spannend kan zijn, moge met één citaat verduidelijkt worden: ‘Een darm-breuk door onagtsaamheyt voor een pest-buyl geopent. Een kint zuygt geduyrig sijn met pest-besmette moeder, en blijft onbeschadigt.’ Ook dit boek is fysiek boven-modaal uitgegeven (P. Dijstelberge en L. Noordegraaf, Plague and Print in the Netherlands. A Short-title Catalogue of Publications in the University Library of Amsterdam. Rotterdam, Erasmus Publishing, 1997, 360 p., 22 platen, linnen, isbn 9052351260, f120,-).

F.W. Kuyper