De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 264]

Boekbesprekingen

Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 4 (1997), Leiden, Nederlandse Boekhistorische Vereniging, 1997. 337 p., ISBN 9075133049. f 60,- en Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 5 (1998), Leiden, Nederlandse Boekhistorische Vereniging, 1998. 209 p., ISBN 9075133057. f 60,-.

Op 19 augustus jl. werd in de Amsterdamse Nieuwe Kerk de tentoonstelling ‘Het Wonderbaarlijk Alfabet’ geopend. Tentoonstellingsarchitect Herman Kossmann ontwierp hiervoor een enorme boekenkast met een totale lengte van 43 meter en een hoogte van 9 meter. Een zoektocht door het alfabet (van ‘Alles’ tot ‘Zoek’) liet de bezoeker kennis maken met de bijzondere en unieke boeken, taken en werkzaamheden van de Koninklijke Bibliotheek. Deze tentoonstelling was een van de vele festiviteiten waarmee de Koninklijke Bibliotheek vorig jaar haar tweehonderdjarig bestaan vierde. Het jubileum was voor de redactie van het vierde Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis aanleiding het themanummer van 1997 te wijden aan ‘het behoud van ons geschreven en gedrukte culturele erfgoed’, kerntaak van de Koninklijke Bibliotheek. Twaalf bijdragen, drie reviewartikelen en de lijst ‘Publicaties op het terrein van de boekwetenschap 1996’ maken dit rijk geïllustreerde Jaarboek tot een ware jubileumbundel.

De Koninklijke Bibliotheek beheert thans circa 2.2 miljoen banden, circa 15.000 kaarten, bijna 40.000 microfilms, ruim 400.000 microfiches en ongeveer 130.000 brieven. Deze collectie wordt onderverdeeld in de algemeen wetenschappelijke collectie, de bijzondere collecties en de collectie van het Depot van Nederlandse Publicaties. In het openingsartikel ‘Het Nederlands cultureel erfgoed en de rol van de Koninklijke Bibliotheek’ geven de kb-medewerkers J.A. Gruys, Ad Leerintveld, J. Mateboer en Reinder Storm inzicht in de drie kerntaken van de Koninklijke Bibliotheek: verzamelen, beheren en beschikbaarstellen door ontsluiting en onderzoek. Of het behoud van het Nederlandse culturele erfgoed - kerntaak van de Koninklijke Bibliotheek als nationale bibliotheek -, ook al een rol speelde bij de stichting in 1798, onderzoekt N.C.F. van Sas in het tweede artikel, getiteld ‘Barbarisme of beschaving; rondom de stichting van een nationale bibliotheek in 1798’.

De volgende artikelen besteden aandacht aan het verzamelen, beheren en beschikbaarstellen van ons nationale culturele erfgoed. De opbouw en ontwikkeling van de bibliotheek van bibliofiel, geleerde en mecenas Gerard Meerman (1722-1771) wordt door Jos van Heel met behulp van de bewaard gebleven catalogus alsook Meermans wetenschappelijke briefwisseling gereconstrueerd. Hoe de opbouw van deze bibliotheek ‘die alle terreinen van de menselijke kennis zou omvatten’, samenhing met Meermans ‘publicatiebeleid’ - wat een moderne term! - en de toegankelijkheid voor derden, wordt door Van Heel boeiend beschreven.

P.J. Buijnsters gaat uitgebreid in op het verzamelen van kinderboeken en centsprenten door Mr. C.F. van Veen (1912-1981). Deze verzamelaar had een tweeledig doel voor ogen: hij wilde het meest kwetsbare materiaal voor het nageslacht bewaren en hij wilde deze collectie als basis gebruiken voor een definitieve beschrijving van alle Nederlandse kinderboeken en -prenten uit de preïndustriële periode. Het bezitten van al dit moois gunde Van Veen ook andere particulieren: na zijn dood zouden zijn boeken op de veiling komen, ‘want ik geloof, dat de vreugde en de opvoedkundige werking die er uitgaat van de intieme omgang met iets moois, veel belangrijker is, dan die half of kwart wetenschappelijke belangstelling’.

De strijd tussen de particulier en de bibliotheken komt ook aan de orde in het artikel ‘Overwegingen van een antiquaar’ van André Swertz. Wanneer er uniek en belangrijk werk wordt aangeboden, moet de Staat of een van haar representanten in de gelegenheid worden gesteld dit aan te kopen, ‘al is het maar vanuit een innerlijk fatsoen tegenover onze voorouders’, meent Swertz. Bibliotheken kunnen echter wel gepasseerd worden, wanneer voor het aangebodene een particuliere collectie op dat verzamelgebied mooier en completer is.

Via particulieren is in het verleden veel drukwerk in onder andere Oost-Europa terechtgekomen. Otto S. Lankhorst beschrijft de aanwezigheid en inventarisatie van ons culturele erfgoed in Oost-Europese bibliotheken en archieven. In de eerste helft van de negentiende eeuw werd van overheidswege al een begin gemaakt met het inventariseren van dit materiaal, vanaf 1840 volgden particuliere initiatieven. Omdat deze bibliotheken en archieven in het verleden slecht toegankelijk waren en over het algemeen slecht ontslo-

[p. 265]

ten zijn, verwacht Lankhorst dat er in de toekomst nog vele schatten gevonden zullen worden.

De teruggevonden boeken die Willem Barentsz en zijn schepelingen op weg naar Nova Zembla noodgedwongen moesten achterlaten in het ‘Behouden Huys’, en die zich in de ‘Barentsz-collectie’ in het Rijksmuseum bevinden, worden door Willem Heijting beoordeeld op de betekenis ervan als cultureel erfgoed. De twaalf bewaard gebleven boeken blijken diverser te zijn dan men zou verwachten en de schepelingen waren ook lang niet zo streng gereformeerd als gedacht.

Wat er deze eeuw, en dan voornamelijk ten tijde van de beide wereldoorlogen, in de Lage Landen verloren is gegaan in bibliotheken en collecties, wordt uitgebreid beschreven door Hans van der Hoeven. De grootste ramp voor boeken noemt Van der Hoeven het particuliere gebruik. Zowel het onzorgvuldig omgaan met boeken als de diefstal blijken moeilijk te bestrijden.

De komst van de elektronische informatie en het toenemende succes van het Internet roepen binnen de bibliotheekwereld nieuwe vragen op: wat bewaren we en hoe archiveren we deze informatie. J. de Vuijst en J.S. Mackenzie Owen stellen dat de aard van de elektronische informatie technische en conceptuele aanpassing van de huidige processen van het bewaren eisen. Voor de archivering geven zij een aantal selectiecriteria en pleiten zij voor een wettelijke depotregeling. Ondanks het ontbreken van zo'n depotregeling heeft de Koninklijke Bibliotheek gelukkig al in 1994 een begin gemaakt met een Depot van Nederlandse Elektronische Publikaties (dnep).

Aan de hand van de in de stcn (Short-Title Catalogue, Netherlands) ontsloten zestiendeen zeventiende-eeuwse drukkersmerken tonen Peter van Huisstede en Hans Brandhorst de nieuwe mogelijkheden die elektronisch ontsloten cultuurhistorische bronnen voor onderzoek bieden. De ontsluiting op illustratoren in de stcn wordt samen met de bestaande bibliografieën kritisch onder de loep genomen door Christaan Schuckman, die pleit voor een betere samenwerking tussen bibliografen en in prentkunst gespecialiseerde kunsthistorici.

Uit bovenstaande en uit het afsluitende artikel van Marco de Niet wordt duidelijk hoezeer de ontwikkelingen in de elektronische informatie en het Internet de studie van de boekgeschiedenis beïnvloeden. De boekwetenschap zal in de toekomst dan ook zeker uitgebreid worden met onderzoek naar de productie, distributie en consumptie van de nieuwe informatiedragers.

Het Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 1998 bevat een gevarieerd aanbod van boekhistorische onderwerpen betreffende de zestiende tot twintigste eeuw, beginnend met een artikel van Manuel Stoffers en Pieter Thijs over de publicatiegeschiedenis van het eerste educatieve kaartspel, de Logica Memorativa van Thomas Murner (eerste druk in 1507), en eindigend met een studie van de hand van Ernest Claassen over de negentiende-eeuwse geïllustreerde tijdschriften Het Nederlandsch Magazijn, Het Nederlandsch Museum en De Honingbij. Twee reviewartikelen handelen over lezen en levensbeschouwing (door Lizet Duyvendak) en vrouwen en hun tijdschriften in de negentiende en twintigste eeuw (door Sophie Levie), onderzoeksvelden die zich tegenwoordig op grote belangstelling mogen verheugen.

Particuliere bibliotheken krijgen in dit Jaarboek wederom aandacht. Pierre Delsaerdt bespreekt in deze tot artikel omgewerkte versie van zijn lezing voor de jaarvergadering van de nbv (1996), de boekenverzameling van de geleerde Libertus Fromondus (1587-1653). Aan het einde van zijn leven bestond de collectie voor bijna de helft uit theologische werken. De veiling na diens overlijden trok een voornamelijk universitair geschoold publiek.

Jos van Heel gaat uitgebreid in op de collectie van de uit Italië afkomstige koopman en bibliofiel Bolongaro Crevenna (1736-1792). Crevenna besloot tijdens zijn leven al tot een veiling, waarvoor hij samen met zijn bibliothecaris de vijfdelige catalogus redigeerde. In 1790 vond deze veiling plaats ten huize van Crevenna, die teleurgesteld was over de lage opkomst; slechts ongeveer zeventig kopers waren op zijn schatten afgekomen. Na zijn overlijden kwam het restant van zijn collectie onder de hamer, bestaande uit de onverkochte boeken van de vorige veiling, een jezuïetencollectie en de boeken die Crevenna op de vorige veiling had achtergehouden. Uit beide artikelen blijkt nogmaals dat reconstructie van particulier boekenbezit aan de hand van veilingcatalogi of inventarissen in meer of mindere mate onvolledig is. Crevenna hield bijvoorbeeld boeken buiten de veiling van

[p. 266]

1790 en Fromondus deed geregeld boeken van de hand tijdens zijn talrijke verhuizingen.

In het artikel van Berry Dongelmans en Sylvia Zwaaneveldt wordt onderzocht of de ‘naamlijst der inteekenaren’ als betrouwbare bron kan worden gebruikt bij onderzoek naar lokale leescultuur. Hiervoor is de naamlijst in de Nagelaten gedichten van de Haarlemmer Robert Hendrik Arntzenius (1777-1823) bestudeerd. Het totaal aan Haarlemse intekenaren bedraagt 149, aan 102 intekenaren werd een beroep toegekend. De auteurs komen tot de wat sombere conclusie dat de naamlijst als bron voor onderzoek in aanmerking komt ‘bij gebrek aan beter’ (betere bronnen zijn namelijk boekhandelsadministraties met particulierboeken) en alleen een eerste indruk kunnen geven.

Een geheel andere boekhistorische bron vormen titelbladen, colofons en rabbinale goedkeuringen uit zeventiende-eeuwse boeken. R.G. Fuks-Mansfeld bestudeerde de inhoud hiervan voor haar onderzoek naar joodse drukkers en zetters in de zeventiende eeuw. Het colofon was in de zeventiende eeuw de enige manier waarop veel joodse zetters en drukkers hun naam bekend konden maken. In veel landen mochten joodse drukkers geen eigen drukkerij hebben, zij werkten daarom veelal in loondienst bij niet-joodse collega's. Wij kunnen nu aan de hand van de namen in de colofons de ontwikkelingen in de loopbanen van deze joodse drukkers vaststellen. De namen op de titelbladen waren die van de financiers. Dit kon ofwel de drukker zijn die zelf de kosten voor de uitgave betaalde, ofwel een financier van buitenaf. Ook de rabbinale goedkeuring (de haskamot), waarin enerzijds het boek wordt aanbevolen en anderzijds vermanend wordt opgetreden tegen eenieder die het werk wil nadrukken, geeft informatie over de belangstelling voor het betreffende boek.

De belangrijke positie die het Nederlandse boekenbedrijf in de productie en distributie van Engelse wetenschappelijke boeken in de zeventiende en vroeg achttiende eeuw innam, wordt door P.G. Hoftijzer beschreven. Vertalingen en roofdrukken van oorspronkelijk Engelse werken legden de Nederlandse drukkers en uitgevers geen windeieren.

Minder rooskleurig verging het de Nederlandse zakenman Daniël Hartevelt (1824-1896), die in 1854 een drukpers op Java oprichtte. Van de drie projecten die hij startte, een almanak, een tijdschrift en een krant, mislukten er twee; alleen de almanak werd een succes. Volgens W. van der Molen was het mislukken van de krant te wijten aan het Nederlandse karakter ervan; in plaats van het Javaanse nieuws, kreeg de lezer berichten over de Nederlandse bureaucratie op Java en over de politieke ontwikkelingen in Europa.

Het inhoudelijk gehalte van beide jaarboeken is hoog. Zowel de productie, distributie als de consumptie van het oude en het moderne boek komen aan de orde. Ook de bestudering van de nieuwe elektronische informatiedragers wordt uitvoerig belicht. Artikelen over de periode van het handschrift ontbreken helaas.

Duidelijk wordt dat de reeds vertrouwde boekhistorische bronnen zoals bijvoorbeeld catalogi, boekhandelsadministraties en (uitgevers) correspondenties nog lang niet zijn uitgeput en dat nieuwe elektronische bronnen zich aandienen. Het belang van het bewaren, beschikbaarstellen en beheren van ons culturele erfgoed behoeft na deze beide jaarboeken geen verder betoog!

Chantal Keijsper