De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 232]

Seks en schandaal: Romeyn de Hooghe en de pamflettenoorlog^*
Wayne Franits

In jaargang 1956 van het Tijdschrift voor Geschiedenis heeft de Haarlemse archivaris Cornelis van de Haar een fascinerend artikel gepubliceerd over de pamflettenoorlog waarin de beroemde graficus Romeyn de Hooghe in de jaren 1689-1690 betrokken was.^1. Als grafisch kunstenaar was hij een belangrijke medewerker van de propagandastaf van (koning-)stadhouder Willem iii. In 1672 verzon en graveerde hij zoveel mogelijk Franse wandaden, met geen andere bedoeling dan de haat tegen de vijand flink aan te wakkeren. In 1688 insinueerde hij in een reeks even schaamteloze als inventieve spotprenten dat de katholieke Engelse koning Jacobus ii, met behulp van een jezuïet, een zoontje van een molenaar als kroonprins in het koninklijke kraambed had geschoven om zijn protestantse dochter Mary, die met de Hollandse stadhouder Willem iii getrouwd was, van de troonopvolging te kunnen uitsluiten. Voor de glorieuze intocht van inmiddels koning-stadhouder Willem iii in Den Haag in 1691 ontwierp Romeyn de Hooghe de versieringen, bij de uitvoering waarvan hij zijn medewerkers zou hebben opgelicht. In 1701 en 1702 tenslotte gaf hij het eerste Nederlandse satirische tijdschrift uit, Aesopus in Europa, waarin vooral Lodewijk xiv het moest ontgelden.

Tussen al die propagandistische bedrijven door illustreerde De Hooghe ook nog boeken van twijfelachtig moreel allooi en was hij in 1689 en 1690 verwikkeld in de pamflettenstrijd, waaraan het artikel van Van de Haar gewijd is. Diens onderzoek heeft een omvangrijke serie pamfletten aan het licht gebracht, die samen een beeld geven van het verhitte en regelmatig lasterlijke debat tussen de orangist De Hooghe en diens medestanders aan de ene, en een groep aanzienlijke anti-oranjegezinde Amsterdamse burgers, gegroepeerd rond de prominente advocaat Nicolaas Muys van Holy, aan de andere kant. Muys van Holy liet ook op andere terreinen van zich horen, zoals met zijn Voorstellen tot het tegengaan van het beursspel, waarin hij zich fel tegen de speculatie in aandelen keerde. Romeyn de Hooghe kreeg in zijn strijd met de Amsterdamse regenten steun van twee beschermelingen van Willem iii, de pamflettist Ericus Walten en de schrijvende arts Govert Bidloo, met wie hij in 1691 de triumfalia voor de intocht van de koningstadhouder zou verzorgen.

Van de Haar heeft vastgesteld dat de pamflettenstrijd begon vanuit een politiek meningsverschil over Willem iii, koning van Engeland en Stadhouder van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.^2. Veel regenten in de Republiek, en vooral in Amsterdam, vreesden dat Willem iii, als bevelhebber van het Engels-Nederlandse leger binnen een coalitie van Europese staten die op dat moment oorlog voerden met Frankrijk, zijn macht in de Nederlanden aanzienlijk zou vergroten ten koste van hun eigen macht. Jonathan Israel heeft in zijn recente en uitvoerige geschiedenis van de Republiek beschreven hoe de gespannen verhouding tussen de Stadhouder en de regenten in de winter van 1689-1690 escaleerde.^3. In december 1689 probeerde de Amsterdamse vroedschap, een van oudsher anti-orangistisch gezelschap, Willems vertegenwoordiger Bentinck buiten de keuze van de zeven schepenen van de stad te houden, onder het voorwendsel dat de stadhouder nu in Engeland verbleef. Dat was tegen de traditie in, maar de regenten vonden dat - onder deze omstandigheden - de Staten en niet Bentinck die keuze moesten maken. Dit feit, de daarop volgende resolutie ten gunste van de Stadhouder in februari 1690, én de bezorgdheid over de politieke omstandigheden en de oorlog met Frankrijk, vormden de inzet van intensieve propaganda-acties in de vorm van pamfletten en politieke prenten.

Het is bekend dat Romeyn de Hooghe hierin een hoofdrol speelde. Lang voor deze controverse had diens politieke stellingname reeds de woede van de Amsterdamse regenten gewekt. Hij was al in 1677 voor de schepenbank van de stad gedaagd om zich te verantwoorden voor wat zeer waarschijnlijk een politiek geïnspireerde beschuldiging was: hij had prenten gemaakt

* Hierbij wil ik Jeff Carnes, Rudolf Dekker, Henk Slechte en Gary Radke bedanken voor hun hulp bij de voorbereiding van dit artikel.

1. C. van de Haar, ‘Romeyn de Hooghe en de pamflettenstrijd van de jaren 1689 en 1690’, Tijdschrift voor Geschiedenis 69 (1956), p. 155-171.

2. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 159-160. Zie daarnaast vooral: Jonathan Israel, The Dutch Republic. Its Rise, Greatness, and Fall 1477-1806, Oxford 1995, p. 841-862.

3. Israel, op. cit. (noot 2), p. 854-856.

[p. 233]

om een pornografisch boek te illustreren, de Nederlandse vertaling van Puttana errante, dat in die tijd werd toegeschreven aan Pietro Aretino.^4. De voortdurende beschuldigingen aan De Hooghes adres droegen zonder twijfel bij tot diens beslissing begin 1687 naar Haarlem te verhuizen. Daar kon hij, op veilige afstand en beschermd door verschillende leden van de machtige elite van die stad, doorgaan met het kritiseren van de Amsterdamse regenten.^5. De wederzijdse afkeer van De Hooghe en zijn tegenstanders in Amsterdam, werd intenser na 1687 en bereikte zijn hoogtepunt in de jaren 1689-1690.^6. De actieve rol van de etser als producent van orangistische en anti-Amsterdamse propaganda en vooral zijn retorische strategie om de Amsterdamse regenten en de Fransen te hekelen door een heimelijke verstandhouding tussen hen te insinueren, verergerde de langdurige vijandschap. Woest waren de Amsterdamse regenten over De Hooghe's prent ‘Mardi Gras de Cocq, a l'Ane’, waarop hij hen er openlijk van beschuldigt met de Fransen te heulen.

Van de Haar stelt in zijn artikel vast dat het pro-Regenten pamflet Amsterdam alleen in 'tspits voor de vrijheid gerekend kan worden tot de vroegste salvo's in de pamflettenoorlog van 1689-1690.^{7. 8. 9.} Dit in dichtvorm gepubliceerde pamflet verwoordt hartstochtelijk en welsprekend de overtuigingen van de regenten en waarschuwt tezelfdertijd de burgers tegen de dictatoriale neigingen van Willem iii. De auteur van het gedicht maakt ook een toespeling op Willem de Derdes fervente verdediger Romeyn de Hooghe, als ‘een godvergeten schelm’. Amsterdam alleen in 'tspits voor de vrijheid leidde tot verschillende pamfletten, uit beide kampen. Deze pamfletten verhelderden de politieke standpunten, terwijl ze tegelijkertijd mogelijkheden boden zowel meer als minder subtiele beschimpingen te uiten tegen enerzijds De Hooghe en anderzijds de kampioen van de Regenten en de veronderstelde auteur van de pamfletten uit hun kamp, de advocaat Nicolaes Muys van Holy. De Hooghe schreef bijvoorbeeld het Postwagenpraatje tussen een Hagenaer, Amsterdammer Beneficiant, schipper en Frans koopman, waarin hij de leidende katholieke burgers van Amsterdam ervan beschuldigt tegen Willem iii samen te spannen en daardoor de oorlog met Frankrijk te veroorzaken. De suggestie is natuurlijk dat deze Nederlandse katholieken met koning Lodewijk xiv samenwerkten. Het ‘katholieke bewijs’ diende, hoewel Van de Haar zich dit niet gerealiseerd heeft, waarschijnlijk het bijkomende doel Muys van Holy aan te klagen (en woedend te maken), want er bestaat indirect bewijs dat hij praktizerend katholiek was. Deze mogelijk tweeledige strategie was duidelijk uiterst effectief want in het drietal tegen-pamfletten dat op het Postwagenpraatje volgde, kregen de beschuldigingen een buitengewoon kwaadaardig persoonlijk karakter.^10. De Hooghe werd vervolgens ‘gekroond’ tot Archicornutus ab alto (wat in het Nederlands vrij vertaald kan worden als ‘de archetypische hoorndrager’) en onder andere beschuldigd van diefstal, atheïsme, het aanzetten van zijn vrouw tot het plegen van ontuchtige handelingen en, het meest shockerend, incest met zijn dochter. Als antwoord op deze aanval publiceerden De Hooghe en een van zijn medestanders een pamflet dat de Amsterdamse groep in het algemeen en Muys van Holy in het bijzonder bestreed.^11. Hierin beweren zij dat de Amsterdamse regenten corrupt en overspelig zijn. Daarenboven wordt Muys van Holy omschreven als Archicornutus actionistis, wat in het Nederlands vrij vertaald kan worden als ‘hoofd van de gewetenloze hoorndragersadvocaten’. Deze bijnaam vormt zowel een grappige verwijzing naar Muys van Holy's typering van De Hooghe als ‘archetypische hoorndrager’ als een intelligente verwijzing naar Muys' beroep van advocaat.^12. Het pamflet vervolgt met het hekelen van Muys van Holy als een atheïst en een schelm, en onbetwistbaar een marionet van de ‘Remonstrantse’ regenten wier gunsten hij wanhopig probeerde te winnen als boetedoening voor zijn zonden in het verleden. Van de Haar beschrijft in zijn artikel hoe diep de Amsterdamse stadsregering was gekrenkt door dit pamflet en wraak wilde nemen door de drost van Haarlem, Adriaan Backer, over te halen om formeel gerechtelijke stappen tegen De Hooghe te ondernemen. Backer verzamelde belastend materiaal met de hulp van de drost van Amsterdam, Jacob Boreel, die een reeks ‘getuigen’ bijeenbracht die eind april en begin mei 1690 verklaringen aflegden voor Michiel Bocx, een Amsterdamse notaris en vertrouweling van Muys van Holy.^13. Deze getuigenissen leverden overvloedig bewijs van De Hooghes losbandige karakter: van de vervaardiging van obscene etsen tot de stilzwijgende toestemming die hij verleende aan de seksuele verhoudingen van zijn vrouw met Portugese joden.^14.

4. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 156-157. Zie ook: John R.J. Ike, ‘Romeyn de Hooghe: Pornograveur’, Publications of the American Association for Netherlandic Studies 9 (1996), p. 138-156.

5. Een uitgebreide biografische studie over De Hooghe verschaft M.J.C. van Otten, ‘Biografie van Romeyn de Hooghe’, De Boekenwereld 5 (1988/1989), p. 21-33.

6. Toen De Hooghe, zoals Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 158, vaststelt, in 1687 lidmaat wilde worden van de Hervormde kerk in Haarlem, ondersteunde de Amsterdamse kerkeraad zijn aanvraag niet, zich daarbij beroepend op verschillende geruchten over zijn liederlijke gedrag.

7. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 160. Voor dit pamflet zie W.C.P. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag 1889-1920, nr. 13477.

8. Knuttel, op. cit. (noot 7), nr. 13499; Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 163.

9. Uitgebreider hierover in het vervolg van dit artikel.

10. Zie voor deze pamfletten Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 163-164.

11. Knuttel, op. cit. (noot 7), nr. 13542; Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 164-165. De volledige titel van dit pamflet geeft duidelijk aan dat De Hooghe en zijn medestanders Muys van Holy beschouwden als de drijvende kracht achter de pamfletten van de Amsterdamse groep: Eenige aenmerkingen op een schandaleus en faemrovend pasquil, genaemd Vindiciae Amstelodamensis of contraspiegel der waerheydt, waerin opgenomen Archicornutus actionistes, alias Nicolaes Muys van Holy, inhoudende verscheidene sijne gepleegde diefstallen.

12. Van de Haar gaat in zijn artikel niet nader in op de betekenis van deze beledigende bijnamen.

13. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 165-166; zie ook noot 17.

14. Voor een zeventiende-eeuws publiek waren beschuldigingen van seksueel contact tussen christenen en joden buitengewoon ernstig, aangezien zulk contact expliciet bij wet was verboden; zie: Lotte van de Pol, Het Amsterdams hoerdom. Prostitutie in de zeventiende en achttiende eeuw, diss., Amsterdam 1996, p. 125.

[p. 234]

[Nicolaes Muys van Holy?], Algemeene Opvoedinge Der hedendaagse Kinderen, of Mal Moertje, mal Kintje [...], Amsterdam 1690 (collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam).

Op 12 mei 1690 werd De Hooghe gedagvaard te verschijnen voor de Haarlemse schepenbank en drost Backer. Uiteindelijk zou de stadsregering van Haarlem de drost dwingen de zaak te beëindigen.^15. Van de Haar zet in zijn studie uiteen dat dit besluit deels werd ingegeven door de verschijning van nog een pamflet dat onder auspiciën van Muys van Holy was geproduceerd en als titel had Memorie van Rechten bij mr. Adriaan Backer, hoofdofficier der stad Haarlem.^16. Dit pamflet, dat zeer waarschijnlijk verscheen met voorkennis en toestemming van Backer, bekritiseert nogmaals de vermeende blasfemische en verdorven levensstijl van De Hooghe. Naar aanleiding van dit pamflet ontbood de Haarlemse stadsregering Backer, die verklaarde dat het zonder zijn medeweten gepubliceerd was. Begin juni gaf Muys van Holy het pamflet opnieuw uit, met appendices die tegen Backer pleitten, en met de eerder genoemde verklaringen van de Amsterdamse getuigen.^17. Onvermijdelijk leidden deze gebeurtenissen, zowel juridisch als literair, tot nieuwe pamfletten van De Hooghe en de zijnen, waarin de Amsterdamse groep wederom wordt aangevallen door de vermeende diepten van hun verdorvenheid te onthullen bij hun pogingen de kunstenaar erin te laten lopen.^18. Pamfletten en tegen-pamfletten bleven gedurende de hele zomer van 1690 verschijnen, en aldus Van de Haar, pas tegen de herfst doofde, om nog onbekende redenen, deze verhitte en lasterlijke uitwisseling van pamfletten uit.^19. Dat gold misschien voor de pamflettenstrijd maar niet voor het uitschelden van De Hooghe. Een puur toevallige ontdekking in augustus 1997 in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek duidt erop dat dat op een ander niveau en in een andere vorm verder ging. Een van de antagonisten had voor zijn lasterlijke aantijgingen een nieuwe en in aanleg duurzamere vorm gekozen. Tussen de vele zeventiende-eeuwse boeken in de Universiteitsbibliotheek bevindt zich een boek dat in 1690 anoniem in Amsterdam is gepubliceerd, en waarvan de lange en moralistische titel het verdient in zijn geheel aangehaald te worden, omdat daarin een veelzeggend kort zinnetje staat: Algemeene opvoedinge der hedendaagse kinderen, of mal moertje, mal kintje. Waar in dat klaar werd aangeweezen dat door de onordentlyke opvoedinge der Kinderen, die wel meest de Moeders moeten werden toegeschreeven, veel kwade gangen, ergerlyke wyze van leven, en andere buitensporigheden voortkomen en veroorzaken; 't welk met veel bygebrachte exempelen werd bekragtigt. Waar in is tusschen gevoegt, een kort verhaal van de zake van ROMEYN de HOOGE.^20. De titel geeft al aan dat dit boek een boekje opendoet over de zogenaamd rampzalige toestand, waarin de opvoeding van kinderen in Nederland zich aan het eind van de zeventiende eeuw bevonden zou hebben.^21. De schrijver betreurt het grote aantal verwende kinderen dat door hun ouders gebrekkig is opgevoed. Hij klaagt over ouders die hun kinderen welhaast alles toestaan wat die wensen - kinderen die, ondanks hun aanzienlijke natuurlijke talenten, gevangen raken in een web van allerlei beschamende ondeugden, die tot losbandige volwassenheid leiden.

15. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 166-167.

16. Knuttel, op. cit. (noot 7), nr. 13543; Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 166.

17. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 166-167. De volledige titel noch het Knuttel-nummer van dit pamflet worden door Van de Haar gegeven; het is echter identificeerbaar als Knuttel nr. 13545. Volgens een aanhangsel bij het pamflet met getuigen die verklaringen tegen De Hooghe hadden afgelegd, was een van hen een zekere Barent Graet, die verklaarde dat hij ongeveer 60 jaar oud was (p. 10-11). Hoewel verschillende andere getuigen hun beroep vermelden, is het jammer dat Graet dat niet heeft gedaan, aangezien hij waarschijnlijk de schilder van die naam is die in 1628 was geboren. Barent Graat kende De Hooghe mogelijk via Amsterdamse kunstenaarskringen.

18. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 167.

19. Van de Haar, op. cit. (noot 1), p. 167-170.

20. [Nicolaes Muys van Holy?], Algemeene Opvoedinge der hedendaagse Kinderen, of Mal Moertje, mal Kintje, Amsterdam 1690. Deze uitgave draagt in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek het signatuur: OK 65/1150.

21. Als zodanig past het boek in een lange thematische literaire traditie; een andere zeventiende-eeuwse Nederlandse tekst waarin wordt geklaagd over verwende kinderen is bijvoorbeeld Pieter Godewycx, Witte-broots kinderen of bedorve jongelingen, Dordrecht 1641.

[p. 235]

Op deze plek wordt in het schotschrift een lange passage gewijd aan Romeyn de Hooghe. Hij is het uitgelezen voorbeeld van iemand die zijn talenten heeft verspild aan zijn buitensporige vleselijke lusten.^22. Dit verschaft de schrijver een voorwendsel om De Hooghe op een intens gemene manier uit te kafferen en te belasteren. Opgenomen tussen een groot aantal andere uitzinnige beschuldigingen is de bewering dat De Hooghes huishouden ‘een winkel en schuilplaats [was] van alle dartele onkuische en ongeoorlofde wellusten, ja eindelyk tot een openbaar Bordeel’.^23. De lezer verneemt ook dat het een favoriet tijdverdrijf van De Hooghe en een vriend was om hun vrouwen in een koets mee te nemen en gedurende de rit voor hun seksuele pleziertjes van vrouw te ruilen. Het grootste deel van de aantijgingen bestaat uit seksuele vergrijpen. Naast de beschuldiging van partnerruil vertelt de auteur dat De Hooghe en zijn vrouw in elkaars bijzijn seks met anderen bedreven en dat De Hooghe zijn eigen dochter wilde ontmaagden. De Hooghe's seksuele escapades strekten zich natuurlijk ook uit tot zijn huishoudelijk personeel, zoals uit het volgende verhaal blijkt: ‘Zyn Knegt eens van boven komende, zo als de Meyd bezig was met schrobben en feylen, zo tast hy de Meid van agteren onder de Rokken, de Juffr. binnen zittende, en zulkx door de Glazen ziende, roept jou Schelm en Varken wat doeje malkander daar, waar op de Meyt verbaast op kykende, en de Knegt ziende, zeyde zy, och Juffrouw! excuseer my, ik meende dat het onse Sinjeur, jou Man, was, waar mede zy te kennen gaf, dat die zulkx en met kennis van zyn Vrou wel meer gewend was te doen.’^24. Deze platvloerse anekdote gaat vergezeld van een paginagrote gravure die toont hoe een wellustige De Hooghe zijn meid betast terwijl zijn vrouw toekijkt. De inhoud zowel als de onmatige toon van de beschuldigingen in dit boek zijn verdacht verwant (en soms zelfs identiek) aan de beschuldigingen die zijn verspreid via de hierboven besproken pamfletten. De schrijver maakt bovendien gebruik van de spottende bijnaam die De Hooghe in deze pamfletten was gegeven, Archicornutus ab alto.^25. En tenslotte neemt hij de moeite het pamflet Memorie van Rechten bij mr. Adriaan Backer, hoofdofficier der stad Haarlem in zijn geheel in de tekst op te nemen.^26. Al deze feiten tezamen brengen mij ertoe te veronderstellen dat dit anonieme boek is geschreven door niemand minder

Afbeelding van Romeyn de Hooghe die zijn meid onzedelijk betast terwijl zijn vrouw toekijkt.
Gravure uit: [Nicolaes Muys van Holy?], Algemeene Opvoedinge Der hedendaagse Kinderen, of Mal Moertje, mal Kintje [...], Amsterdam 1690 (collectie en foto Universiteitsbibliotheek Amsterdam).

dan De Hooghe's belangrijkste tegenstander, de Amsterdamse advocaat Nicolaes Muys van Holy. De beschuldiging van de schrijver dat De Hooghe religieuze personen - en vooral Franciscanen en andere boetelingen in zijn kunst bespotte - levert het aanvullende bewijs.^27. Zonder twijfel zijn deze regels door een katholiek geschreven. In het voorgaande werd reeds opgemerkt dat De Hooghe in ten minste een van zijn pamfletten zijn tegenstanders in Amsterdam belastert door hen ervan te beschuldigen met Lodewijk xiv samen te spannen, omdat ze allemaal katholiek zijn. Als het boek werkelijk door Nicolaes Muys van Holy is geschreven, ligt de veronderstelling voor de hand dat het onderwerp

22. [Muys van Holy?], op. cit. (noot 20), p. 28-50.

23. [Muys van Holy?], op. cit. (noot 20), p. 34. De Hooghe's losbandige huishouden wordt gezien als voedingsbodem voor zijn keuze obscene illustraties bij Aretino te maken; voor deze illustraties zie Ike, op. cit. (noot 4).

24. [Muys van Holy?], op. cit. (noot 20), p. 37.

25. [Muys van Holy?], op. cit. (noot 20), p. 35.

26. [Muys van Holy?], op. cit. (noot 20), p. 38-50. Gezien het feit dat de Memorie van Rechten bij mr. Adriaan Backer [...] in eerste instantie in mei 1690 verscheen en vervolgens in juni 1690 met appendices werd herdrukt, werd het boek waarschijnlijk gedurende de zomer of de herfst van dat jaar uitgegeven.

27. [Muys van Holy?], op. cit. (noot 20), p. 33.

[p. 236]

hem een voorwendsel verschafte om een aantal afsluitende beledigingen aan het adres van De Hooghe te uiten op het moment dat de pamflettenoorlog al beëindigd was. Helaas heeft de geschiedenis ons tot nu toe geen aanwijzing nagelaten over een mogelijke reactie van De Hooghe.

Vertaling Hans Hafkamp