De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 226]

Bij de voorplaat
Een portretidentificatie op grond van prijsboeken: Lucas van Rijp door Willem van Mieris, 1696
J. Spoelder en R.J.A. te Rijdt

Op een door Willem van Mieris (1662-1747) geschilderd portret, linksonder gesigneerd en gedateerd 1696, staat een volwassen man van middelbare leeftijd afgebeeld, wiens identiteit tot nu toe niet bekend was.^1. Hij is gekleed in een kastanjebruine kamerjapon - een ‘Japonsche rock’ - van zijde, of, gezien de iets minder fijne plooival, wellicht satijn.^2. Om zijn hals heeft hij een jabot geknoopt. Hij draagt een donkere, opstaande pruik, zoals tegen het eind van de zeventiende eeuw mode was. Zijn linkerarm rust op een tweetal in perkament gebonden boeken die op een houten tafelblad liggen. In zijn

Willem van Mieris, Portret van Lucas van Rijp, 1696. Olieverf op paneel, 23,5 × 19,6 cm (particuliere collectie, foto Gebr. Douwes Fine Art, Amsterdam).

linkerhand houdt hij het uiteinde van de rode ceintuur rond zijn japon vast. Met zijn rechterhand maakt hij een wijzend gebaar naar de twee boeken die bovendien door de lichtval erop nog eens bijzonder geaccentueerd zijn. De man staat in zijn studeerkamer. Rechts achter hem is een boekenkast zichtbaar; daarvoor hangt een groen fantasiegordijn dat grotendeels is opgenomen. De boeken staan op formaat gerangschikt. Sommige exemplaren hebben rugtitels, die echter niet de intentie hebben meer over de voorgestelde te vertellen. Ze zijn met een vergrootglas nauwelijks leesbaar, laat staan herkenbaar, en het lijken fantasie-opschriften te zijn.

Het zeer fraaie portretje, geschilderd in de beste traditie van de zogenaamde Leidse ‘fijnschilders’, is een mooi specimen van een geleerdenportret.^3. De naam van de geportretteerde staat, zoals zo vaak, nergens op het schilderij vermeld en is, zoals helaas ook zo vaak, verloren geraakt. Toch bleek het mogelijk de geleerde zijn identiteit terug te geven, op grond van de twee boeken waarop zijn linker arm rust. Het bovenste boek ligt omgekeerd met het voorplat naar beneden, waardoor behalve de voor- en ondersnede, het achterplat en de sluitlintjes duidelijk zichtbaar zijn. Op het achterplat is een blindgestempeld, dubbellijns kader te zien. De hoeken zijn versierd met stempeltjes met een bloemmotief in goud. Gecentreerd is een plaatstempel afgebeeld, eveneens in goud. Bij nadere beschouwing kan men in de contouren van dit stempel een staande figuur met een lans en een neerhangende, golvende wimpel herkennen. Het geheel staat op een ondergrond met linksonder een figuurtje. Het stempel lijkt sterk op het motief van de staande Minerva (= Pallas Athene, de godin van de wijsheid), zoals dat voorkomt op de wapenstempels van de prijsboeken uit 's-Gravenhage, Leiden en Weesp. De stempels van 's-Gravenhage en Weesp komen hier echter niet in aanmerking. 's-Gravenhage heeft weliswaar vier stempels met een staande Minerva gekend, maar het vroegste exemplaar hiervan werd pas in 1700

1. Paneel, 23,5 × 19,6 cm (toogvormig). Het schilderij was in de veiling Christie's, Londen 7 juli 1995, nr. 226 (met afb. in kleur); daarna in fraaie, gerestaureerde toestand bij kunsthandel Gebr. Douwes Fine Art, Amsterdam (zie: Old Master Paintings until 1805, Amsterdam, 1995, nr. 30, met afb. in kleur) en thans in een particuliere collectie. Met veel dank aan de heer en mevrouw E.J.M. Douwes sr. voor hun bereidwillige hulp bij de totstandkoming van dit artikel.
Het schilderij werd door C. Hofstede de Groot in zijn Beschreibendes und kritisches Verzeichnis der Werke der hervorragendsten Holländischen Maler des XVII. Jahrhunderts (1907-1928) tweemaal beschreven. Van 1789 tot 1838 kwam het driemaal in een veiling voor als een werk van Willem van Mieris (Hofstede de Groot, deel 10, p. 206-207, nr. 392). Daarna moet er iets met de signatuur en de datering zijn gebeurd, want al vóór 1893 heette het voluit gesigneerd en 1664 gedateerd te zijn door Frans van Mieris (1635-1681), de beroemde vader van Willem van Mieris; als zodanig registreerde Hofstede de Groot het schilderij bij nog eens drie gelegenheden (deel 10, p. 76, nr. 282). Door Otto Naumann, Frans van Mieris The Elder (1635-3681), dl. 2, Doornspijk 1981, p. 182-183, cat. nr. C 180, werd het portret op basis van een foto met deels leesbare signatuur afgeschreven als Frans van Mieris en vragenderwijs toegeschreven aan Willem van Mieris. In de veiling van 1995 heette het portret weer voluit naar zijn inmiddels weer goed leesbare, oude signatuur.
Het portret bracht in 1789 in de collectie van de Leidse vroedschap Mr. Hendrik Twent, geveild te Leiden op 11 augustus 1789 (nr. 32), niet minder dan f 181,- op. De omschrijving in de catalogus luidde: ‘Een Heer staande in zyn Boekvertrek; hy rust met zyn Linkerarm op een Tafel daar eenige Boeken op leggen, en wyst met de Regterhand op dezelve, uitvoerig en kragtig op paneel, boven toogswyze, hoog 9 breed 6 ½ duim’ (23,4 × 16,9 cm); zie Th.H. Lunsingh Scheurleer, C. Willemijn Fock en A.J. van Dissel, Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leidse gracht, deel VIa, Leiden 1992, p. 401 en 498.

2. Zie over de Japonse rok, een meestal als informele huisdracht gedragen kamerjapon: A.M. Lubberhuizen-Van Gelder, ‘Japonsche Rocken’, Oud-Holland 62 (1947), p. 137-152; Mary C. de Jong, ‘Sits en bedrukte katoen in de negligé-kleding van de hogere standen’, in: Ebeltje Hartkamp-Jonxis (red.), Sits. Oost-West relaties in textiel, Zwolle 1987, p. 55-63; cat. tent. Imitatie en Inspiratie. Japanse invloed op Nederlandse kunst van 1650 tot heden, Amsterdam (Rijksmuseum) 1992, cat. nrs. 57-60; De originele ‘Japonsche rok’ was een importproduct, vervaardigd van zijde en dik gewatteerd.

3. Willem van Mieris was een van de portretschilders die ook in opdracht van de Leidse universiteit werkzaamheden verrichtten; zie R.E.O. Ekkart e.a., Icones Leidenses. De portretverzameling van de Rijksuniversiteit Leiden, Leiden 1973, p. 18. Over de Leidse fijnschilders: Eric J. Sluijter, Marlies Enklaar, Paul Nieuwenhuizen (red.), cat. tent. Leidse Fijnschilders. Van Gerrit Dou tot Frans van Mieris de Jonge, 1630-1760, Leiden, (Stedelijk Museum De Lakenhal)/Zwolle 1988; over Willem van Mieris, p. 152-168.

[p. 227]

vervaardigd; de Weesper Minerva dateert uit de tweede helft van de achttiende eeuw. Het afgebeelde wapenstempel vertoont dan ook zeer sterke overeenkomsten met de staande Minerva, die op de Leidse prijsboeken voorkomt.^4. Deze uitkomst ligt wel voor de hand. Zeker tot ver in de achttiende eeuw was het gebruikelijk dat gewone particulieren zich voor een portret wendden tot een schilder uit de eigen woonplaats tenzij men zich wilde laten schilderen door een bijzondere beroemdheid of een verre verwant of oude bekende. Omstreeks 1700 was er een aantal goede portretschilders in Den Haag werkzaam, zoals Jan de Baen, Constantijn Netscher en Jan Vollevens, terwijl een inwoner van Weesp zich zonder twijfel in het nabijgelegen Amsterdam zou hebben laten portretteren.

Aan de hand van bewaard gebleven Leidse prijsboeken is een goede beschrijving mogelijk van het stempel met Minerva, dat tot ca. 1823 in gebruik is geweest. Bovendien is het geelkoperen plaatstempel zelf ook bewaard gebleven.^5. De afdruk van het stempel toont Minerva met in haar rechterhand een lans met een neerhangende, golvende wimpel. Met haar linkerhand houdt zij haar schild vast, waarop het Leidse stadswapen - twee schuingekruiste sleutels - is afgebeeld. Bij haar rechtervoet staat de aan haar gewijde uil, met uitslaande vleugels. Het geheel rust op een rechtlijnige ondergrond met de vermelding ‘lugd bata’, de afkorting voor Lugdunum Batavorum, de verlatijnste naam voor Leiden. Blijkens een vermelding in de handgeschreven Instructie voor de rector, onder het hoofdstuk ‘Promotiën, Prijsen etc.’, bestond dit stempel al in 1692: de boekbinder Joannes Verbessel betaalde aan de erfgenamen van Jacobus Voorn drie ducatons ‘voor de kopere plaaten, op welke de Pallas der stad Leyden gegraveert is, met welke de banden der prysen gewoon zijn versiert te worden’.^6.

Bij vergelijking van dit stempel met het stempel op het schilderij ziet men al met het blote oog de treffende gelijkenis: de lans, de wimpel, het uiltje met uitslaande vleugels en, in zijn algemeenheid, de contouren. Met een vergrootglas is de gelijkenis nog scherper waar te nemen. Omdat het stempel in die tijd uitsluitend voor prijsboeken van de Latijnse school in Leiden werd gebruikt, moet de conclusie luiden dat het afgebeelde boek niets anders kan zijn dan een Leids prijsboek. Deze identificatie wordt nog eens ondersteund door de sluitlintjes. Sluitlintjes zijn altijd een typisch uiterlijk kenmerk van het prijsboek geweest. Veelal waren deze van zijde en olijfkleurig. Maar het was in veel steden ook gebruikelijk dat, naast het stadswapen op beide platten, de sluitlintjes twee kleuren hadden die ontleend waren aan het stadswapen. Ze werden dan alternerend

Detail van de vorige afbeelding: de Leidse prijsboeken.

geplaatst zodat elk plat en elke strik de beide kleuren laat zien, bijvoorbeeld op het voorplat het bovenste lint rood en het onderste wit en op het achterplat het bovenste wit en het onderste rood. De ongestrikte sluitlintjes op het schilderij zijn nadrukkelijk roze/rood en wit weergegeven en alternerend geplaatst: het zijn de kleuren van het Leidse stadswapen. De rode kleur komt bovendien ook nog terug op de snede van het bovenste boek, die rood gemarmerd of gespikkeld is, een gewoonte die men bijna uitsluitend tot ver in de negentiende eeuw bij Leidse prijsboeken aantreft. Ook het onderste boek blijkt een prijsboek te zijn. Hiervan is weliswaar alleen een gedeelte van een plat zichtbaar, maar ook hier zijn weer een blindgestempeld dubbellijns kader, hoekstempeltjes in goud en een stukje van een wit sluitlintje nadrukkelijk in beeld gebracht. Van het gecentreerde wapenstempel is slechts een klein gedeelte zichtbaar: het bovenste gedeelte van de pluim op Minerva's helm. Het is dus eveneens het achterplat van een prijsboek en de witte sluitlinten bevinden zich bij de twee boeken op dezelfde plaatsen. Het enige aspect van de boekband dat niet geheel natuurgetrouw lijkt te zijn weergegeven, is de gladde rug van het onderste boek. Gewoonlijk waren op de ruggen van de Leidse prijsboeken door middel van horizontale lijnstempeling ca. vijf rugvakken aangebracht die dan doorgaans met een bloemmotiefje zijn bestempeld. Wél is de kneep van de rug

4. Zie A.M. Coebergh van den Braak, Meer dan zes eeuwen Leids Gymnasium, Leiden 1988, p. 70 met de afbeelding van twee Leidse prijsboeken met het bedoelde wapenstempel. Het oudste ons bekende exemplaar met dit wapenstempel werd op 3 maart 1738 uitgereikt aan Abraham Delcourt en bevindt zich nu in de collectie Spoelder (Florus, Epitome rerum Romanarum, ed. C.A. Dukerus, Leiden 1722. 8vo).

5. Dit stempel bevindt zich in het Stedelijk Museum De Lakenhal te Leiden, inv. nr. 1845.

6. Afgesproken werd toen ook dat door de boekbinder die hem zou opvolgen hetzelfde bedrag moest worden betaald aan de weduwe of erfgenaam van Joannes Verbessel, ‘maar onder de voorwaarde dat de weduwe of erfgenamen van de laatstgenoemde boekbinder diezelvde penningen niet van een ander opvolger mogt verwachten of afvorderen’. Zie de Instructie voor de rector onder ‘Promotiën, Prijzen etc.’, nr. 12; vergelijk B. Hengstmengel-Koopmans, Inventaris van de archieven van de Latijnse school, sedert 1838 het Stedelijk Gymnasium te Leiden 1739-1982 (1984), Gemeentearchief Leiden 1988, nr. 451, ‘Afschriften van 17e- en 18e-eeuwse wetten [...]’. Johannes Verbessel was werkzaam in Leiden van 1681-1704 en Jacobus Voorn van 1657-1692; zie J.A. Gruys & C. de Wolf, Thesaurus 1473-1800. Nederlandse boekdrukkers en boekverkopers, Nieuwkoop 1989, p. 182 en 188. In Leiden was de binder dus eigenaar van de plaatstempels. Dit in tegenstelling tot in veel andere steden, waar het stempel op stadskosten was vervaardigd en derhalve eigendom was van de stedelijke overheid; het stempel werd vervolgens door curatoren van de school aan de binder ter beschikking gesteld.

[p. 228]

Prijsboek Leiden, bevattend: Frontinus, Stratagemata, ed. F. Oudendorp, Leiden 1731 (collectie en foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, sign. 1774 D 119 [= 535 H 1]).

duidelijk in beeld gebracht en daarmee de typerende bindwijze voor het in perkament gebonden prijsboek. Het is een z.g. ‘splitselband’, waarbij het boekblok door middel van doorgehaalde riempjes aan de perkamenten band was bevestigd.

Welke deftige Leidse burger heeft zich door Willem van Mieris laten portretteren met de twee prijsboeken als die geraffineerde sleutels verwijzen naar zijn beroep of zijn levensomstandigheden? Dat iemand zich met zijn ruim 25 à 30 jaar eerder gewonnen schoolprijzen - bovendien nog in een gloednieuwe staat - zou laten afbeelden, is ondenkbaar. De oplossing lijkt daarom niet moeilijk. De prijsboeken waarnaar de man wijst, zijn een verwijzing naar zijn beroep. Hij is degene die als enige in Leiden deze boeken mocht uitdelen: de rector van de Latijnse school te Leiden.

Gezien de datering van het schilderij, 1696, moet het gaan om dr. Lucas van Rijp (1647-1716), die het rectoraat van de Latijnse school in de periode 1685-1716 bekleedde.^7. Hij staat hier dus op bijna vijftigjarige leeftijd afgebeeld in zijn ‘Japonsche rok’. Het is bekend dat hij als rector de gewoonte had om deze informele, slechts binnenshuis te dragen kleding zowel thuis als op school te dragen.^8. Het schoolreglement van 1706 bepaalde nadrukkelijk dat het alleen aan de rector toegestaan was met een kamerjapon op school te verschijnen: Neque ulli praeter rectorem, qui domi suae versatur, conveniat accedere togato, ut discipulis praeeant eosque moneant ne cacoethes invadat universos et singulos incompte prodeundi in publicum.^9. De vertaling van dit voorschrift luidde in de Instructie voor de rector. ‘De Rector alleen, die in zijn huis is, en niemand anders mag en voegt het ongekleed of met een japon in de schoolen te koomen, opdat men den leerlingen wel voorgaa, en dezelve waarschuwe, opdat niet allen en een ijder zich aan de kwaade gewoonte van ongekleed te voorschijn te koomen gewennen moogen.’^10. Met uitzondering van de rector mochten dus de conrector en overige praeceptores (leraren) niet ‘ongekleed’, lees: informeel gekleed, op school komen. Zij moesten immers het goede voorbeeld geven. Er zal ook een goede praktische reden geweest zijn, waarom het alleen de rector was toegestaan togatus (met een japon) op school te komen. De rectorswoning, te betreden via het fraaie poortje aan de Pieterskerkgracht, was direct verbonden met het uit 1599 daterende (nog bestaande) schoolgebouw op de hoek van de Lokhorststraat en de Schoolsteeg. Als rector hield hij bovendien kostleerlingen, zodat een geregelde gang van huis naar school en vice versa voor hem niet door kledingvoorschriften werd belemmerd.^11. Hoewel de kamerjas in de dagelijkse praktijk een kenmerkend attribuut en zelfs een privilege was van Lucas van Rijp, kan zij hier echter niet als doorslaggevend element in de identificatie van het portret worden beschouwd. Vele kooplieden, regenten, intellectuelen en kunstenaars lieten zich in deze modieuze, comfortabele kleding afbeelden alsof zij thuis of in hun tuin waren. Onder Leidse studenten waren de Japonse rokken in de eerste decennia van de achttiende eeuw al zo gewoon dat men ze niet alleen buitenshuis, maar zelfs naar officiële gelegenheden droeg. In 1725 was het nodig dat de Senaat van de universiteit het hen verbood om de lustrumviering in habitu asiatico (in Aziatische kledij) in de kerk bij te wonen. Dergelijke verboden kwamen ook later in de eeuw nog regelmatig voor.^12.

Tenslotte is het nog interessant te weten welke inhoud men zich bij de afgebeelde prijsboeken zou kunnen voorstellen. In dit verband staat ons een belangwekkende bron ter beschikking: het Particulier Grootboek van de Leidse boekverkopers Lucht-

7. M. Prak, Gezeten burgers. De elite in een Hollandse stad, Leiden 1700-1780, Amsterdam 1985, p. 390: Lucas van Rijp (gedoopt Leiden 3 oktober 1647; begraven Leiden 27 augustus 1716) was in 1684 gehuwd met Margaretha Flament, weduwe van Isaac van Heemskerk. Blijkens het Album Studiosorum van de Leidse universiteit werd Van Rijp op 25 maart 1660 als veertienjarige geïmmatriculeerd zonder vermelding van studierichting (Album Studiosorum Academiae Lugduno-Batavae MDLXXV-MDCCCLXXV, 's-Gravenhage 1875, kol. 479). Kennelijk heeft hij medicijnen gestudeerd, want in 1673 promoveerde hij na een Disputatio chirurgico-medica inauguralis de hernia [...], in dat jaar in druk verschenen bij Wed. en Erven J. Elzevier te Leiden. In het Album Studiosorum is Lucas van Rijp overigens op 17 mei 1666 voor de tweede keer ingeschreven (kol. 529), maar nu kosteloos (gratis inscriptus), als student ‘P. en Mat.’ (= Philosophiae et Matheseos).
De identificatie van het portret wordt nog op een ietwat mysterieuze manier bevestigd door E.W. Moes die in het handexemplaar van zijn Iconographia Batava (Amsterdam 1897-1905), in het Rijksmuseum, zonder bron van herkomst vermeldde dat hij het portret van ‘Lucas van Rijp. Geneesheer te Leiden. Door Frans van Mieris’ kende. Wellicht is deze - wat de kunstenaar betreft: verkeerde - aantekening gebaseerd op een boedelinventaris, omdat Moes bijna altijd de verblijf- en vindplaats wel noteerde. Bovendien vermeldde hij op dezelfde summiere wijze ook de portretten of het dubbelportret door Carel de Moor van Nicolaas en Sophia van Rijp, de in 1675 en 1676 geboren oudste twee kinderen van Lucas.

8. In de eerste helft van de achttiende eeuw werd het ook wel mode om deze typische huisdracht eveneens buitenshuis aan te hebben, zoals blijkt uit een observatie van J. le Francq van Berkhey in zijn Natuurlijke historie van Holland (1769-1778): ‘Zedert is het gebruik van japonnen, die haar oorsprong en naam van de uit Indië overgevoerde Japonsche lange rokken verschuldigd zijn, zoo algemeen in de steden geworden, dat men het hier en daar, als bij voorbeeld bij de Haarlemsche stedelingen, wel als een gewone dragt moge kenmerken’ (deel 3, ede stuk).

9. Leges scholasticae van 1706, art. 6. De tekst van dit reglement is opgenomen in W.H.D. Suringar, ‘Bouwstoffen voor eene oordeelkundige beschouwing van den aard en toestand van het gymnasiaal onderwijs hier te lande in de twee vorige eeuwen; en tevens voor eene geschiedenis van de Latijnsche school te Leyden in diezelfde tijden’, Tijdschrift voor de Nederlandsche Gymnasiën en Hoogere Burgerschoolen 1864/'65, p. 167-172.

10. Instructie voor de rector, fol. 6 r.; deze bepaling wordt in de Instructie voor Praeceptoren, fol. 11 r., (bij art. 6 van de Leges scholasticae van 1706) aldus weergegeven: ‘Niemand der Praeceptoren als de Rector die aan zijn huis is, mag met een japon en ongekleed in school koomen, opdat zij den leerlingen voorgaan en vermaanen, dat niet elk en ijgelyk zich aan de slegte gewoonte gewenne om ongekleed in 't publicq te voorschijn te komen’.

11. Een ander schilderij van een geleerde die in kamerjapon in zijn bibliotheek werd afgebeeld, is het portret dat Hieronymus van der Mij (1687-1761) in 1716 maakte van Henricus Snakenburg (1674-1750), toen conrector van de Latijnse school in Leiden. Snakenburg zou van 1740 tot 1750 het rectoraat bekleden. Het portret hing later jarenlang in de rectorskamer van het Leidse gymnasium aan de Fruinlaan. Momenteel bevindt het zich in het Stedelijk Museum De Lakenhal te Leiden. Zie Coebergh van den Braak, op. cit. (noot 4), p. 73, met afbeelding, en [M.L. Wurfbain], Stedelijk Museum De Lakenhal. Catalogus van de schilderijen en tekeningen, Leiden 1983, p. 233, nrs. 331-332.

12. De Jong, op. cit. (noot 2), p. 58.

[p. 229]

mans, een unieke bron voor de kennis van de boekhandel in de achttiende eeuw.^13. Van elke particuliere klant die bij Luchtmans op rekening kocht, werd hierin zijn debetrekening bijgehouden. Dit Particulier Grootboek loopt over de periode 1702-1836. Vanaf 1704 komen er ook de rekeningen in voor met betrekking tot de leverantie van prijsboeken voor de Latijnse school. Zo bestelde rector Van Rijp ieder halfjaar 19 of 20 boeken, waarvan drie in folio-, drie in quarto- en de overige in octavo-formaat. De boeken werden gebonden en verguld, d.w.z. goudgestempeld, geleverd. Het waren tekstuitgaven van klassieke schrijvers zoals Curtius Rufus, Phaedrus, Plautus, Suetonius en Terentius, voorzien van geleerde aantekeningen, de zogenaamde edities cum notis variorum. Deze edities waren bezorgd door vooraanstaande klassiek-filologen zoals P. Burmannus, J.G. Graevius en vader en zoon Gronovius. Uit het Particulier Grootboek blijkt verder dat in de loop van de achttiende eeuw ook rectoren van Latijnse scholen uit andere steden bij Luchtmans hun prijsboeken bestelden. Zijn firma moet in die tijd dan ook een belangrijke distributeur van prijsboeken zijn geweest. De vele boekenveilingen die tijdens de achttiende eeuw in Leiden plaatsvonden, zullen er zeker toe hebben bijgedragen dat Luchtmans voortdurend over een voldoende voorraad toonaangevende tekstuitgaven der auctores classici kon beschikken om zijn klanten de verlangde aantallen prijsboeken te kunnen leveren.^14. Een onderscheid tussen een ‘nieuw’ boek en een ‘oud’ exemplaar (in de zin dat het reeds in omloop was geweest: ‘tweedehands’ in positieve zin) speelde hierbij toen geen wezenlijke rol van betekenis. Het kwam later zelfs wel voor dat een boek dat ooit als prijsboek dienst had gedaan, ten behoeve van een andere Latijnse school herbonden werd.^15. Het is in dit verband dan ook een misvatting te menen dat veelal moeilijk verkoopbare winkeldochters als prijsboeken werden uitgereikt. Zo dit al het geval was, dan gebeurde dit pas in de negentiende eeuw. Luchtmans kon desgewenst ook voor het bindwerk zorg dragen. Uit vergelijkend onderzoek naar de stempels die naast het wapenstempel werden gebruikt, blijkt dat Leiden het centrum moet zijn geweest voor het bindwerk van prijsboeken voor de scholen in Alkmaar, Brielle, Gouda, Harderwijk, Heusden, Nijmegen, Schiedam en soms zelfs 's-Gravenhage.^16.

13. Dit Particulier Grootboek bevindt zich in de BKVB, UB Amsterdam.

14. Over Leidse boekenveilingen in de achttiende eeuw: H. van Goinga, ‘The long life of the book: public auctions in Leiden 1725-1805 and the second-hand trade’, Quaerendo 24 (1994), p. 243-274.

15. Over deze gewoonte J. Spoelder, ‘Over prijzen en promotie op de Latijnsche Erasmiaansche Schole’, in: N. van der Blom e.a., Grepen uit de geschiedenis van het Erasmiaans Gymnasium 1328-1978, Rotterdam 1978, p. 114-115.

16. J. Storm van Leeuwen, ‘De prijsband in Nederland: een toetssteen’, in: C. Coppens, De prijs is het bewijs: vier eeuwen prijsboeken, Leuven 1991, p. 24-25; de vooralsnog anonieme binderij die de meeste prijsboeken voor scholen buiten Leiden bond, was de Collier-binderij, genoemd naar een met voorliefde gebruikte rolstempel.