De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 191]

Bijschriften bij illustraties Naar aanleiding van Den Haag, je tikt er tegen en het zingt
R.J.A. te Rijdt

Het Letterkundig Museum is gevestigd in Den Haag. Zonder van locatie te zijn veranderd, bevindt de ingang zich sinds enige tijd op Prins Willem-Alexanderhof 5. Het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie is gevestigd in het zelfde gebouwencomplex en heeft al lange tijd adres Prins Willem-Alexanderhof 5. De twee instellingen ‘wonen’ zelfs boven elkaar. Omdat ze een vide delen, zien de neerlandici slechts enkele meters boven zich de balustrade van de kunsthistorici.

Daarom is de wijze waarop de afbeeldingen zijn beschreven in het nieuwste Schrijversprentenboek - het verscheen zelfs ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van Den Haag - zo teleurstellend. Het boek geeft een rijk geïllustreerd overzicht van het Haagse letterkundige leven sinds 1750. Wellicht is deze voor het museum ongewoon vroege periode reden van wat onzekerheid geweest. Die had echter te meer de aanleiding moeten zijn voor enig collegiaal contact. Met weinig moeite had een kunsthistoricus in een paar uur diverse slordigheden weggepoetst uit de fotobijschriften die nu misschien een eigen leven gaan leiden. De tabelmatige opzet doet immers vermoeden dat het boek een naslagfunctie beoogt én zal krijgen. Daarnaast vormen menige inconsequenties en onhandigheden in de bijschriften ook al niet het goede voorbeeld dat van een boek met een dergelijke status verwacht mag worden. Toch was de beeldredactie, zoals te verwachten bij een Schrijversprentenboek, een zo belangrijk onderdeel van de publicatie dat zij speciale vermelding kreeg op het titelblad. Het zijn bovendien na de afbeeldingen de bijschriften die bepalend zijn voor een eerste, maar vaak beeld- en kwaliteitbepalende indruk.

Het zijn geen schokkende zaken die te signaleren zijn, maar kleine, volstrekt onnodige uitglijders en oneffenheden. Ze vormen een waarschuwing voor ieder die een publicatie met illustraties voorbereidt. Had de beeldredacteur van dit Schrijversprentenboek zich maar beter van de taak gekweten en was zij maar even te rade gegaan bij haar (kunst)historische collega's. Want het Letterkundig Museum is niet alleen buur van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie. Men is bovendien na nauwelijks 250 meter lopen via wat trappen en door enkele gangen bij het Iconografisch Bureau, waar de portretten van Nederlanders worden gedocumenteerd en bestudeerd.

Het begint in Den Haag, je tikt er tegen, en het zingt al gelijk met afbeelding 1. Bij een wijnglas met het portret van Vondel door Aert Schouman wordt geen jaartal gegeven, hoewel het stuk 1774 is gedateerd, zoals blijkt uit de tentoonstellingscatalogus (1960) en de monografie (door L.J. Bol, 1991) over de kunstenaar. Afbeelding 2, het portret van Jacob Campo Weyerman op 48-jarige leeftijd, gegraveerd door Jacobus Houbraken - niet ‘Jakobus’ - naar Cornelis Troost, dateert hoogstwaarschijnlijk uit 1724 en anders uit 1725, zoals valt af te leiden uit de monografie over Troost (door J.W. Niemeijer, 1973). De maker van het portret van A.W.C. Staring (afb. 9) heet niet ‘J. Ansprach’ maar Johannes Anspach en Catharina Rebecca Woesthoven (afb. 10) is niet door een onbekende geportretteerd maar door Charles Howard Hodges, zoals blijkt uit de documentatie van het Iconografisch Bureau en de monografie over Hodges (door A.C.A.W. van der Feltz, 1982). Het portret stamt trouwens niet uit ca. 1784 maar uit ca. 1793, zoals te zien is aan de mode, de pose en de leeftijd van de voorgestelde. De wat vage reproductie naar een oude ‘phototypie’ was niet nodig geweest, want het portret bevindt zich sinds 1931 in het Bilderdijk-Museum in Amsterdam (zie Ton Geerts, Het Bilderdijk-Museum. Catalogus van kunstvoorwerpen, 1994, nr. 76) en kan daar gefotografeerd worden. Jacob Eduard de Witte's portret (afb. 14) werd naar H. Pothoven en niet naar ‘J. Pothoven’ gegraveerd door ‘Cardon’, wiens volledige voornaam niet bekend is, maar waarvan we weten dat die in ieder geval met een H begon.

Bij afbeelding 6 wordt men met een re-

[p. 192]

dactionele vraag geconfronteerd die in dit Schrijversprentenboek onbeslist is gebleven: moesten de voornamen van kunstenaars nu wel of niet zoveel mogelijk voluit vermeld worden? Het bijschrift is nu geworden: ‘Kopergravure door Jakobus Houbraken naar H. Pothoven’. Had men gekozen voor de eerste mogelijkheid, dan had een uurtje buurten bij het rkd of het ib alle initialen kunnen oplossen. Was de keuze op alleen initialen gevallen, dan gaat de schoen wringen bij vooral de twintigste-eeuwse kunstenaars, die we vaak bij de voornaam kennen alsof het dagelijkse kennissen zijn. Zo is er natuurlijk sprake van Fiep Westendorp (afb. 101) en Antoon van Welie (afb. 105), maar ineens stuiten we op ‘J.Th. Toorop’ (afb. 123), terwijl hij als Jan Toorop bekend staat. Hetzelfde doet zich - en dat lijkt bij deze uitgave essentieel - voor bij de benaming van de geportretteerde schrijvers. Zagen we al enkelen uit de achttiende eeuw met hun volle naam langskomen, ten aanzien van negentiendeen soms twintigste-eeuwers wordt men plotseling kariger geïnformeerd met ‘Cd. Busken Huet’ (afb. 29), ‘W.J. Hofdijk’ (afb. 60) etc. Zo is er ook een afbeelding van ‘S. Carmiggelt, die zojuist de Constantijn Huygens-prijs 1961 heeft ontvangen, met zijn vrouw Tiny, Wim Kan en Corry Vonk’ (afb. 173); de naam Simon is ook zeer leesbaar aanwezig als enige voornaam op de steen van het ‘Graf van S. Vestdijk op Nieuw Eykenduynen’ (afb. 182). En bij afb. 163 ziet men eveneens een curieus samengaan van initiaal en voornaam: ‘Ed. Hoornik en Anton van Duinkerken, met op de achtergrond A. Roland Holst’.

Er is nog wat klein kunsthistorisch spellingsleed: ‘Pieter C. Groenia’ (afb. 16-17) heet volgens Scheen gewoon Petrus Groenia, ‘Arnaud Gerkens’ (afb. 68) moet zijn Johannes Christiaan d'Arnaud Gerkens en ‘J.H. Rennerfeld’ (afb. 80) is hopelijk een zetfout voor J.H. Rennefeld, zoals ook ‘M. Stenvert & Zoon Uitgevers’ in plaats van Stenfert (afb. 187). Daarnaast is er nog onkunde over grafische technieken: de in dit soort publicaties altijd wat overprecieze term ‘kopergravure’ bij afbeelding 6 schept wel verplichtingen ten opzichte van het nu onvoldoende omschreven ‘gravure’ van afbeelding 2, 7, 14, en 80. Dat afbeelding 20 een ‘proefdruk’ is, doet voor de weergave van het portret niet terzake. Afbeelding 27 is geen spotprent, maar net als afbeelding 57 gewoon een illustratie in de Physiologie van Den Haag. Afbeelding 74 is geen ‘litho’, maar een staalgravure door D.J. Sluyter, die het overigens bij afbeelding 93 met ‘D. Sluyter’ moet doen.

Wanneer iemand gevraagd was de lijst met bijschriften even door te nemen, dan was hij of zij ook zeker gestuit op de inconsequentie in de formuleringen ‘Willem Kloos, door Antoon van Welie. Olieverf op doek, 1934’ en ‘Menno ter Braak. Olieverf op doek door Paul Citroen, 1939’, waarop nu eens op de ene manier en dan weer op de andere wordt gevarieerd (respectievelijk afb. 137 en 138). Ook ‘J.H. (“Koos”) Speenhoff’ (afb. 134 en 156) en ‘J.H. Speenhoff’ (afb. 141) is opmerkelijk.

Ten slotte had ook een neerlandicus nog even serieus het hoofd om de hoek moeten steken bij de beeldredactie. Doet de formulering ‘Titelpagina van de eerste roman van Betje Wolff en Aagje Deken uit 1782’ (afb. 8) niet ten onrechte veronderstellen dat er in 1782 meer romans verschenen van het schrijversduo? Gelukkiger lijkt daarom de formulering bij afbeelding 19, enkele bladzijden verder: ‘Titelpagina van Geschrift eener bejaarde vrouw, door Betje Wolff en Aagje Deken (1802)’. Daar valt echter weer een bibliografische onjuistheid op te merken omdat het jaar van publicatie immers gewoon op het afgebeelde titelblad vermeld staat en het gebruik van haakjes een aanvulling van gegevens veronderstelt. Ook bij de veelvuldig opgegeven straatnamen plus huisnummers van geboorte- en woonhuizen worden zonder vaste lijn drie verschillende formuleringen gebruikt. Juist bij afbeelding 159, de winkel van L.J.C. Boucher ontbreekt overigens het zo belangrijke adres totaal (Noordeinde 39). Bij de formuleringen ‘Illustraties door Jan Rinke uit Chr. van Abkoude, Pietje Bell, (1914)’ en ‘Illustraties van Nans van Leeuwen uit A.C.C. de Vletter, Tent nummer zeven (1927)’ (afb. 98/99 en 101) krijgt men visioenen van verminkte boeken en uitgescheurde illustraties. Was ‘Pagina uit A.C. Oudemans, Het leven en de lotgevallen van Johan van Oldenbarneveld (1826). Gravure door D. Sluyter naar H.P. Oosterhuis’ (afb. 93) een goede formulering geweest? Of had men misschien moeten kiezen voor: ‘Nans van Leeuwen, illustratie in Chr. van Abkoude, Pietje Bell, 1914’ of voor ‘Nans van Leeuwen, illustratie bij Pietje Bell door Chr. van Abkoude, 1914’?

De conclusie lijkt onvermijdelijk: het maken van goede bijschriften is een ondankbare, vaak onderschatte taak. Het is een handigheidje waarbij men bij voorkeur

[p. 193]

een goede, degelijke publicatie als richtsnoer neemt, zodat inconsequenties vrijwel uitgesloten zijn. Het nazoeken van de juiste gegevens over kunstenaars behoort - omdat men vaak de handboeken niet kent - tot het vakgebied van kunsthistorici. Laat men zich dat realiseren en op het juiste moment een terzake kundige collega te hulp roepen voor de finesses. Wanneer uitgeverij Goede Wil uit Ergenshuizen zich de hierboven gesignaleerde slordigheden veroorlooft, neemt men dat voor lief. Wanneer het Letterkundig Museum hetzelfde doet in zijn Haagse jubileumuitgave is dat jammer. Vooral als de collega's van het rkd en het ib, wier collectie overigens wel werd gebruikt, zo dichtbij wonen. Het verdient aanbeveling om niet alleen stilletjes documentaties of collecties te raadplegen, maar ook een beroep te doen op de expertise van de staf.

Aad Meinderts, Saskia Petit en Dick Welsink (red.), Den Haag, je tikt er tegen en het zingt. Literair Den Haag vanaf 1750, Den Haag (Letterkundig Museum) 1998. Schrijversprentenboek 41. Keuze illustraties en bijschriften: Saskia Petit.