De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 132]

In gesprek met Gert Jan en Martijn Forrer
Een steendrukkerij in bedrijf
J.F. Heijbroek en Helen C.M. Marres-Schretlen

Aan het Boekweitplein in Bussum ligt achter het winkelcentrum de recent verbouwde steendrukkerij van de gebroeders Forrer. Gert Jan (1959) is van kindsbeen af werkzaam in de drukkerswereld. Martijn (1971) kwam in 1993 bij zijn broer werken en leerde in korte tijd de kneepjes van het vak. Gert Jan doet het woord en vertelt bevlogen over zijn vader, die zijn voorbeeld was: ‘Mijn vader, Jan Forrer, kreeg zijn opleiding op de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. Daarna heeft hij de kunstenaar Jan Wiegers ontmoet, die veel contacten had in Zwitserland. Dat had te maken met zijn astma. Hij kende onder andere Emile Mathieu goed. Omdat mijn vader erg geïnteresseerd was in de lithografie, heeft Jan Wiegers een opleiding voor hem verzorgd in Zwitserland.’

Tekende jouw vader zelf op de steen of drukte hij af voor Jan Wiegers?

‘Op de academie drukte hij. Maar dat was allemaal vrij amateuristisch. Mijn vader wilde graag een professionele drukkersopleiding volgen. Hij was wel opgeleid als kunstenaar, maar dat wil nog niet zeggen dat je kunt drukken. Jan Wiegers heeft het voor elkaar gekregen dat mijn vader een tijd bij Mathieu kon werken.’

Waar zat Mathieu?

‘In Zürich, waar hij een commerciële drukkerij bezat. De helft van de tijd besteedde hij echter aan het drukken voor kunstenaars. Op den duur nam het commerciële een steeds kleinere plaats in en werd het drukken voor kunstenaars het belangrijkst.’

Welke kunstenaars drukten bij hem?

‘Onder andere Chagall, Marino Marini, Giacometti en Kokoschka.’

Wanneer heeft je vader daar zijn opleiding gehad?

‘Ik dacht van 1953 tot 1956. Emile Mathieu is een beroemd drukker geworden. Later is het bedrijf overgenomen en nu is het een soort multinational. Het heet tegenwoordig Mathieu AG.’

Jouw vader is in 1956 weer naar Nederland teruggegaan?

‘Ja, hij is toen docent geworden aan de Rijksacademie in Amsterdam. In de lithografie, de grafische kant dus. Dat heeft hij van 1956 tot 1970 gedaan. Hij was lid van “De Grafische” in Amsterdam, een vereniging voor grafische kunstenaars. Jan Sleper, Pam Rueter, Jan Wiegers en Maurits Escher waren er ook lid van. Er zaten niet alleen lithografen, maar ook etsers en graveurs bij. Naast het lesgeven op de academie had hij in de Hoogstraat in Weesp een bedrijf.’

Voor wie drukte hij daar?

‘Hoofdzakelijk voor zichzelf, maar ook voor Jan Wiegers en voor studenten van de academie.’

Wanneer is hij commercieel gaan drukken?

‘Eigenlijk pas toen ik erbij kwam.’

Waarom juist toen?

‘Omdat ik interesse toonde in het vak. Ik zat al op de grafische school en ik wilde steendrukker worden.’

Was zijn bedrijf uitsluitend een steendrukkerij?

‘Nee, het was een kunstdrukkerij in de breedste zin van het woord. Zelf hoefde hij er niet van te leven, want hij had zijn baan in Amsterdam.’

Wie hadden toen op de academie de leiding?

‘Kuno Brinks van de grafische afdeling, Otto de Kat en Jan Wiegers van de schilderafdeling. Mijn vader is er gekomen in de tijd dat N.R.A. Vroom directeur was. In de jaren zestig is die groep helemaal uit elkaar gespat.’

Wanneer en waarom is hij weggegaan van de Rijksacademie?

‘In 1970 werd alles “opgeheven”. Mijn vader was niet meer nodig; zijn vakken werden niet meer gegeven. Alle docenten gingen op wachtgeld.’

[p. 133]

Rechterbladzijde: Gert Jan (r) en Martijn Forrer (l) in hun steendrukkerij aan het Boekweitplein in Bussum.

[p. 134]

Is hij toen full-time in Weesp gaan werken?

‘Nee, want mijn vader was nog maar net begonnen met zijn bedrijf. Hij werkte als kunstenaar en drukte af en toe. Later, rond 1978, is het bedrijf door privé-omstandigheden in elkaar gestort. Mijn vader en ik hebben daarna nog een tijd in Berlijn gewerkt. Daar was werk. Onze persen stonden allemaal in de opslag. In Berlijn heb ik in een drukkerij gewerkt. Mijn vader ging schilderen en lithograferen.’

Ben jij naar Berlijn gegaan om het vak te leren?

‘Ja, eigenlijk wel. Ik had het bij mijn vader geleerd, maar die zei: je moet eerst eens productie draaien, dan leer je het vak pas goed. In 1987 ben ik naar Kopenhagen gegaan. Daar was ik werkzaam als proefdrukker bij Peter Johansen. Dat bedrijf bestaat nog steeds.’

En waar werkte je in Berlijn?

‘Bij het Künstlerhaus Bethaniën en bij de Taborpresse. Bethaniën is een groot, door de Duitse kunstenaarsbond gesubsidieerd bedrijf. Je had er offset- en etspersen, snelpersen enzovoorts. Iedereen kon er voor

Gert Jan (r) en Martijn (l) aan het werk bij de grote “Johannisberger”. Op het prikbord hangen de proefdrukken. Op de voorgrond twee proefstenen, die klaar liggen voor de kleurendruk. Ze worden met de hand “proefgedrukt” om de juiste kleur te bepalen.

een klein bedrag per dag drukken. En daar liepen die kunstenaars rond. Hen hielp ik. Het was de bedoeling dat ze zelf drukten. Maar als ze geld hadden, lieten ze zich assisteren met het prepareren en het drukken van hun oplages.’

Hoe lang ben je in Kopenhagen geweest?

‘Een maand of acht. Daarna ben ik er hier “tegenaan gegaan”. Nu zijn wij met z'n tweeën. Eerst werkte ik met mijn vader, tot zijn overlijden in 1992, daarna met Martijn.’

En jij, Martijn, jij zat niet in het drukkersvak?

‘Ik was oorspronkelijk kok. Ik heb twee jaar in Frankrijk gewerkt bij de Fagels. Op een gegeven moment had ik daar genoeg van. Toen ben ik hier begonnen als buitenschilder. Al snel hielp ik met het schoonmaken van de persen. Van het een kwam het ander.’ ‘Hier beneden’ - vult Gert Jan aan - ‘had ik een machientje staan dat je in je eentje kon bedienen. Zo is Martijn erbij gekomen. Ik had inmiddels mijn zinnen gezet op een grote pers. Die kun je niet alleen bedienen. Dat lukt slechts met minimaal

[p. 135]

twee man. Die “kolos” heb ik in 1996 in Braunschweig gekocht. Het is een traditionele Johannisberger-snelpers uit 1926 met een drukformaat van 70 × 100 cm. “Dit gevaarte” werd mij eigenlijk al elk jaar aangeboden, maar wat moest ik met zo'n groot ding. Ik wist nog niet of die machine rendabel zou zijn. Op een gegeven moment kreeg ik de kans om mijn kleine pers te verkopen. Toen ik die aan een collega in Winterberg had verkocht, heb ik die grote onmiddellijk gekocht. Eigenlijk had ik hier, toen ik begon, twee kleine persen staan. Ook een heel oude uit 1870. Die heb ik in Duitsland verkocht aan het Verkeersmuseum in Berlijn. We hadden die indertijd gekocht bij een koster. Die man drukte er - in Pijnacker - het kerkeblaadje op. Toen die koster overleden was, stond er in het grafische vakblad een advertentie voor een steendruksnelpers. Een kleine machine.’

En nu doen jullie alle opdrachten samen?

‘Ja, alles. Martijn kan intussen in zijn eentje van alles proefdrukken maken.’

Hoe is de gang van opdracht tot eindprodukt?

‘We gaan kijken wat voor werk de kunstenaar maakt: fijn werk of heel krachtig van kleur. In het eerste geval moeten wij de stenen aanpassen. Piet Klaasse is bijvoorbeeld iemand die heel fijn tekent. Wij slijpen de steen op zijn grein, zeg maar 220 dat wil zeggen 220 “pikkeltjes” per cm². Daar kiezen we dan voor. Hij maakt ze eerst zwart. Die zwarte transporteren we. Wij maken een “klatsch” van elke steen die hij nodig heeft. Zeg maar, hij wil vier kleuren, dat worden dan vier “klatschen” van vier stenen. Hij vult de kleuren in op de stenen en wij drukken een “printersproof”. Dan gaan de stenen in de machine. Het gebeurt ook wel eens dat je twee of drie kleuren op één steen pakt. Maar dat is eigenlijk voor wat meer expressief werk, dat niet al te fijn behoeft te zijn. Wil je echt fijn werk, dan moet je een schone steen voor elke kleur hebben.’

Maak je expressief werk van één steen?

‘Ja, meestal. De steen blijft in de machine. De kunstenaar tekent de kleur op de steen, wij prepareren hem heel snel, drukken hem, etsen het beeld gelijk weg en schuren het oppervlak met azijnzuur op, zodat de steen weer opruwt. Dan kan de kunstenaar de steen gelijk weer betekenen. Die mensen willen snel resultaat hebben.’

Over wat voor oplagen spreken we dan?

‘Van twintig tot 10.000 exemplaren. Als je bedenkt dat je van een ets maximaal 100 afdrukken kan maken, dus zonder dat je de plaat verstaalt, dan is dat natuurlijk enorm.’

Speelt het papier ook een rol?

‘Ja, heel erg. Wij drukken op B.F.K. Rives. Dat is Frans papier, 100% lompen en stevig gelijmd. Het heeft nogal wat te lijden van die steen. Als het niet goed gelijmd is, druk je het kapot. Dus het moet kwalitatief goed papier zijn.’

Waar haal je dat vandaan?

‘Ik haal het uit Deventer. Een bedrijf daar importeert het uit Frankrijk. Frans papier is nog steeds het beste.’

Vroeger werd toch heel veel op Japans papier gedrukt?

‘Ja, maar het probleem met het Japanse papier is de wat grove structuur. Er zitten te veel vezeltjes in.’

Hoe is je prijsstelling?

‘De prijs wordt berekend per drukgang. Wij rekenen vanaf f800,- per kleur. Als je vier kleuren hebt, f3.200,-. Dat is alleen de druk. Het papier heb je dan nog niet betaald. En verder komt er het prepareren bij. Een complicatie is het proefdrukken. Daarmee gaan we soms de mist in. Het probleem is hoe vaak wil men corrigeren. Al met al moetje dus papier uitzoeken, proefdrukken en een druk per kleur maken. Het is bij elkaar veel werk. En soms komen er ook nog fotografische kosten bij. Bij reisgidsen bijvoorbeeld. Voor het omdrukken, dat wil zeggen het overbrengen van steen naar steen, heb je allerlei soorten papier. Dat bestaat in verschillende categorieën: natgrauw, Berlijns en polure. Natgrauw is een papier met een stevig maatvast draagveld. Daarover zit een laag gelatine met aardappelmeel. Dit papier wordt steeds natgehouden (de Duitsers zeggen “immernaß”) in een zinken bak met aardappelschillen zodat het maatvast blijft. Dat papier wordt alleen gebruikt voor het transport van steen naar steen. Van de moedersteentjes af, waar de lithograaf zelf op tekende, gaan 5 tot 6 drukjes op natgrauw op een grote oplage-steen. Om kleuren te monteren, moet je polure gebruiken, want dat is papier waar je doorheen kunt kijken. Die kleuren moet je precies op maat monteren. Berlijns kan je ook voor de autografie

[p. 136]

De snelpers, vóór het drukken. Gert Jan (r) stelt de steen en Martijn (l) stelt het inktmes af, zodat deze precies de goede dosering inkt afgeeft bij het drukken. Op de voorgrond drie proefdruk-stenen en een ongecorrigeerde proefdruk.

gebruiken (dat is een methode om een tekening van papier op steen over te brengen), omdat het droog is en je er lekker op tekent. Tenslotte heb je nog transferpapier, ook autografisch papier, dat het midden houdt tussen polure en Berlijns. Dat is papier met een gomlaag. Een ruw papiertje waar je goed met een lithografisch krijtje op kan werken. Whistler gebruikte dat papier. Daar kun je niet met waterhoudende inkt op tekenen, want dan lost die laag weer op.’

Je drukt meestal op papier. Druk je ook wel eens op ander materiaal?

‘Ja, bijvoorbeeld op keramiek. Daar ben ik sinds kort mee begonnen. Ik wilde het al jaren proberen. Ik wist dat het zou werken, maar ik kwam er niet toe. Onlangs ontdekte ik een firma in Zuid-Duitsland die papier voor de keramische industrie had. Nu kunnen wij zelf keramische transfers drukken, maar volgens de oude methode, dus van de steen. Er bestaat keramisch papier. Daar zit een gomlaag op. Je drukt erop met pure vernis; dus de steen wordt niet met inkt maar met vernis ingesmeerd. Dan zie je ook niet wat je drukt. Daarna bepoeier je het oppervlak met keramische pigmenten, die blijven zitten op de natte vernis. Als deze droog is, gaat er een andere vernislaag overheen. En wanneer die droog is en men de keramische transfer in het water zou doen, dan haal je de hele afbeelding eraf. We plakken de keramische transfer bijvoorbeeld op een bord. Dat gaat de oven in. Het laagje vernis smelt weg en de grisaille brandt in het porselein. Dat is volledig vaatwasmachinebestendig. Het eerste serviesje is al gemaakt. Het is ontworpen door een striptekenaar Peter Pontiac. De opbrengst gaat naar Artsen zonder Grenzen. Er is helaas vrijwel geen vraag naar. Wie wil dat?’

Wat zijn er nog meer voor mogelijkheden?

‘Drukken op linnen en op perkament. Eigenlijk alles wat door die machine heen kan. De afdruk van de steen is een tussenfase. Vroeger had je ook fietsentransfers; bijvoorbeeld bij een Batavus. Die werden met transferinkt gedrukt. Het waren de voorlopers van het plakplaatje, de eerste stickers eigenlijk. Twee weken geleden zijn we met aluminiumfolie aan de gang gegaan om blinddrukken te maken. Alles is mogelijk.’

[p. 137]

Zijn jullie in Nederland de enigen?

‘Nee. Je hebt nog Piet Clement op de Prinsengracht in Amsterdam en Rento Brattinga op de Lauriergracht. Verder werken er nog een paar bedrijfjes in de “marge”.’

Kun je zeggen dat in jullie bedrijfstak mensen op ‘details’ zijn doorgegaan?

‘Ja. Vroeger leerde je alle onderdelen van het vak met de oude materialen. Bovendien waren de bedrijven “gelaagd”. Er waren aparte vaklieden die alleen maar stenen slepen. Als die steen niet vlak was, durfde je het gebruik niet aan. Verder had je machinedrukkers, handdrukkers die monteerden, proefdrukkers enzovoorts. Al die werknemers zitten nu in één bedrijf. Maar er zijn nog wel enkele van die mensen die zo'n segmentje privé doen. Hoewel, een stenenslijper is er niet meer. Die kan geen droge boterham meer verdienen. Wij slijpen de stenen tegenwoordig zelf. Vroeger hoefde je die stenen met de hand niet absoluut vlak te slijpen. Want dat kon je corrigeren op de handpers. Het tekenen op een moedersteentje was vroeger gebruikelijk omdat het voor de lithograaf niet handig was op zo'n grote steen te werken. Dat moedersteentje ging naar de proefdrukker, daarna naar de omdrukker. Beiden trokken er drukjes van, monteerden ze op een grote steen, die bestemd was voor de oplage. Omdat ze bijvoorbeeld 10.000 etiketten nodig hadden. Dat is nu niet meer nodig. De lithograaf is tegenwoordig de man die op de steen tekent, de kunstenaar dus. Hij heeft een witte jas aan en staat hoog op de ladder. De drukkers zitten daar beneden. Ook vroeger in de tijd van mijn vader was dat zo. De slijper was de laagste in rangorde en de lithograaf stond bovenaan.’

Maar wat doen die mensen tegenwoordig, van wie jij zegt dat ze maar een deel van het procédé voor hun rekening namen?

‘Die werken nu uitsluitend voor bepaalde kunstenaars. Want het commerciële drukwerk, dat nu door de offset wordt gedaan, is niet meer nodig. Ik vind het jammer dat het oude vak nu zo snel verloren gaat. Over vijftien jaar is er niemand meer die het vak in alle finesses verstaat. Die mensen zijn nu zo'n 85 jaar, als ze nog leven.’

Waar haal je je stenen vandaan?

‘Wij hebben drie jaar geleden twee vrachtwagens vol uit België gehaald en die stenen liggen bij ons nog in de opslag. De beroemde groeve in Solnhofen is gesloten. Daar staan tegenwoordig nog enkele huisjes en verder is er niets meer. Ik koop stenen die gebruikt zijn en slijp die weer op. Vooral in de voormalige industriegebieden in België, bijvoorbeeld in de omgeving van Charleroi, zijn nog wel oude depots. Daar vind je soms nog schuurtjes vol. De meeste mensen denken dat je ervoor naar Duitsland moet, maar het is juist België. Wij hebben nu zoveel stenen dat we nog tien generaties voort kunnen. De stenen kun je immers altijd schoonslijpen. En twee dunnetjes kun je zelfs op elkaar plakken; dat wordt weer één dikke.’

Breekt er nog wel eens één?

‘Jazeker, dat gebeurde bij ons omdat alles te goed geïsoleerd was. Er braken er bijvoorbeeld drie de afgelopen winter. Drie achter elkaar! Het was hier te droog. Wij bevochtigen de stenen nu regelmatig. Opmerkelijk was dat ze in de machine braken. De steen wordt door het gebrek aan vocht te poreus. Daar hield ik aanvankelijk geen rekening mee. Nu hebben we een bevochtiger en is het probleem voorbij.’

Waar betrek jij je inkt?

‘Een jaar of vijf geleden werd er een nieuwe inkt op de markt gebracht. Aanvankelijk maakten vooral Franse fabrikanten inkt, maar die was niet licht-echt. Op een gegeven moment had een Nederlander, Joop Stoop, nieuwe 100% licht-echte inkt. Het ging als een lopend vuurtje door heel Europa. Iedereen kwam naar Joop Stoop toe. Die inkt was van Nederlandse makelij.’

Bestaat er een soort bond van steendrukkerspatroons, zoals vroeger?

‘Nee, niets. Ik geloof dat er in Offenbach in Duitsland een Senefelder Stiftung is. De leden houden jaarlijks een soort wereldkampioenschap. Het zijn vooral bekende kunstenaars die met de eer strijken. Vorig jaar was het Jim Dine.’

Gaan jullie wel eens naar het buitenland om ervaringen uit te wisselen?

‘Ja, en je wisselt dan ook grafiek uit. Kunstenaars komen wel eens kijken wat ik gedrukt heb en waartoe ik in staat ben.’

Betekent dat ook dat je ‘klanten’ van daar naar hier haalt of dat het omgekeerde gebeurt?

‘Nee, bijna nooit. Het is niet zo dat ze na hun bezoek de volgende dag bij jou komen. Je kunt wel je voorraad met bladen van di-

[p. 138]

Een leerling die de steen op maat maakt. Illustratie uit G. Engelmann, Traité Théorique et Pratique de lithographie, Mulhouse 1839, plaat iv, nr. 1. (collectie bkvb, Amsterdam).

verse kunstenaars die elders gedrukt hebben, uitbreiden. We hopen er eigenlijk op dat zoiets straks met het Verenigd Europa meer zal gebeuren. Elke drukker wil samenwerken om tegen nieuwe situaties te kunnen opboksen. We praten veel over een soort verbond, dat gericht is tegen de offset en de nephandel in grafiek. Om op je vraag terug te komen: bij ons drukten nogal wat buitenlanders.’

Hoe kwamen die hier verzeild?

‘Via opdrachtgevers. Meestal is het zo dat als die buitenlanders een keer voor een opdracht hier zijn geweest, ze de tweede keer uit zichzelf komen. Dan weten ze de weg. Overigens hebben wij het meeste contact met Duitsland en Denemarken.’

Hoe kom je tegenwoordig aan onderdelen voor je machines?

‘Die zijn er niet meer. Als er iets kapot gaat, moet je dat zelf repareren. In de oorlog zijn al die fabrieken gebombardeerd. Er is bovendien geen gebruiksaanwijzing meer te krijgen.’

Zijn al die machines van Duitse makelij?

‘Ja veel. Maar ook wel Zwitsers, Frans en Deens.’

Werden ze in Nederland niet gemaakt?

‘Nee. Als een machine kapot is, dan moet je er zelf aan sleutelen, totdat het euvel verholpen is. Maar zo'n machine is zelden kapot. Zelf ken ik eigenlijk alleen maar Franse, Duitse, één Deense en één Amerikaanse pers. Die laatste komen hier niet voor. In Amerika worden nogal wat handpersen gemaakt. De Amerikaanse lithografen werken vrijwel uitsluitend met de hand.

In het Tammarind Institute in New Mexico hebben ze veel handboeken op ons vakgebied. Daar verzorgen ze ook nog steeds een opleiding. Ze werken met aluminiumplaten. Met zinkplaten gebeurt het al niet meer. Die werden, om ze te greinen, “geknikkerd” met zo'n knikkerbak. Als je die bak eerst met slijppoeder en daarna helemaal vol met porseleinen knikkers vult en dan flink schudt, krijg je een gegreinde plaat. Dat wordt ook niet meer gedaan.

Wat handpersen betreft worden bijvoorbeeld nog wel Krause-persen gemaakt. De Amerikanen hebben de beste lithopotloden en vernissen. Die worden nog steeds uit Amerika geïmporteerd.’

Het is opmerkelijk dat in België veel kunstenaars litho's maakten. Wisten die ook technisch veel van hun métier?

‘Ja, je hebt daar nogal wat kunstenaars gehad, zoals Félicien Rops en Frans Masereel. Vooral Masereel was en is nog steeds erg populair. Er zijn ontzettend veel boeken over hem uitgegeven. Het is merkwaardig dat er in België veel litho's zijn gemaakt, maar dat er slechts weinig know-how over machines en dergelijke bestaat. Nee, de technische hoogstandjes komen nog steeds uit Zwitserland. Mijn vader kreeg zijn opleiding in Zürich. Zwitsers zijn nog steeds dé drukkers van Europa.’

Wat bedoel je met technische hoogstandjes?

‘De Zwitsers drukken perfect, maar wel voor een bepaald slag kunstenaars. Hun grijswaarden zijn ongelooflijk mooi.’

Toch kennen we weinig Zwitserse kunstenaars, die litho's maken. Kun je er een paar noemen?

‘Hans Erni is een beroemde.’

En daar zitten nog steeds heel wat lithografische drukkerijen?

‘Ja, Wolfsberg en Mathieu in Zürich en Ernst Hanke in Thun. Maar die werken vooral voor een bepaald slag kunstenaars, vooral voor “fijne surrealistische” kunstenaars.’

Hoe zit het met landen als Spanje en Italië?

‘In Barcelona drukten ze bij Polygrafia werk van Picasso, Miro en Saura. Al die drukkerijen worden vermeld in het boek Contemporary lithographie workshop around the world van M. Knigin en M. Zimiles uit 1974. Je vindt erin wie waar gewerkt heeft.’

[p. 139]

Het losbreken van de steenlagen in de Solnhofer-groeve. Tekening door Andreas Groll (1850-1907). Uit: Jan Veth 1903 (zie bibliografie).

Staan jullie erin?

‘Nee. Clement wel, Brattinga daarentegen weer niet. Denemarken en Duitsland worden er ook niet in behandeld.’

Waar drukte Picasso?

‘Bij Mourlot in Parijs. Maar er werd veel gechromeerd naar de kleurontwerpen van Picasso. De chromeurs zetten de ontwerpen van Picasso op de steen en brachten ook de kleuren aan. Sorolier en Dechamps waren de chromeurs, d.w.z. de tekenaars in dienst van Mourlot. En Picasso zette dan zijn handtekening eronder. Wat Corneille nu ook doet.’

Die maakt toch geen litho's?

‘Jawel hoor. Een maand geleden hebben we nog een litho voor hem gemaakt. Hij komt dan met een film en die zetten wij fotografisch op de steen. Wij sturen dan het pakketje naar Frankrijk en hij signeert ze en verkoopt ze.’

Zet een drukker vandaag de dag zijn naam nog onder een litho, zoals in de negentiende eeuw vrijwel iedere steendrukker dat deed? ‘Tegenwoordig plaats je een stempel; dat doen wij ook nog wel. Wij doen het met een blindstempel. Dat knijpen we erin. Vroeger stonden al die namen op de litho. Nu gebeurt dat niet meer. Dat komt, denk ik, door de fotografie. Die heeft het oude métier gewoon verdrongen. Alleen de kunstenaar wordt nog vermeld. De meeste drukkers hebben tegenwoordig volautomatische vierkleurenzeefdrukinstallaties staan. Bij ons moeten de kunstenaars zelf op de steen tekenen. Meestal ben je dan drie weken bezig met twee prenten. Dat kost veel geld. Dus gaat iedereen zeefdrukken. Dat is veel gemakkelijker en het verdient veel beter. Daardoor verdwijnt ons vak.’

Wordt er op academies nog gelithografeerd? ‘Studenten willen best een litho maken, maar wanneer dat keer op keer mislukt door slechte begeleiding, gaan ze liever zeefdrukken of etsen.’

Komen studenten van de academie hier wel eens kijken?

‘Nee, dat gebeurt nooit. Ik denk dat ze er ook het geduld niet voor hebben. De steendrukkerij verdwijnt heel langzaam. Over tien of vijftien jaar is er niets, helemaal niets meer van over.’