De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 88]

Johan Braakensiek
Spottekenaar op steen

De komst van de lithografie heeft in de negentiende eeuw het karakter en de functie van de politieke prent ingrijpend veranderd. De bedenkers en makers van prenten konden sneller op de actualiteit reageren doordat de prenten direct op de steen werden getekend. De steendruk maakte een grotere oplage mogelijk dan de gravure, waardoor de prent een bredere verspreiding kreeg en zijn boodschap dus effectiever was. De makers moesten daarom een beeldtaal voor dit nieuwe publiek ontwikkelen, die eenvoudiger en directer was dan die van hun zeventiende- en achttiendeeeuwse voorgangers.

Naarmate de negentiende eeuw vorderde werd de pers kritischer en massaler. In 1830 verscheen in Frankrijk het eerste weekblad met een opiniërend karakter: La Caricature. De oplage van het blad bewoog zich rond de 1.000. De uitgever voegde er wekelijks een gelithografeerde politieke prent bij. In de jaren dertig van de negentiende eeuw begon de gemechaniseerde pers de handmatige te verdringen, waardoor kranten sneller en goedkoper gedrukt konden worden en in 1887 maakte het fotomechanisch drukken het mogelijk tekeningen ook in de kranten op te nemen. Kortom, de opkomst van de lithografie maakte deel uit van een ontwikkeling in de grafische technieken, die de basis legde voor de moderne massacommunicatie.

De politieke prenten die de lezer bij het weekblad kreeg, werden getekend door satirische kunstenaars die als karikaturisten of spotprentenmakers de geschiedenis zijn ingegaan. De bedenkers van de prenten waren echter vaak de redacteuren van de weekbladen. Redacteur Charles Philipon van La Caricature gaf tekenaars als H. Daumier en J.J. Grandville hun onderwerpen op en bedacht zelfs de eventuele onderschriften. Zij tekenden ze vervolgens op een geprepareerde steen, waarna ze in de steendrukkerij gedrukt werden.

Ook in Nederland verschenen in de negentiende eeuw weekbladen waarbij de uitgever een litho voegde. Bijvoorbeeld het culturele en politieke weekblad De Nederlandsche Spectator (1860-1908), waarvoor J.M. Schmidt Crans, Willem van Konijnenburg en incidenteel ook de Haagse kunstreferendaris en pionier van de monumentenzorg Victor de Stuers spotprenten tekenden. Zij maakten hun tekeningen direct op de steen, wat betekende dat ze in spiegelbeeld moesten tekenen én schrijven. De prenten werden bovendien onder grote tijdsdruk gemaakt. Op donderdagavond besliste de redactie over het onderwerp van de prent en op zaterdag verscheen het blad. Soms is de haast aan de prenten af te zien, bijvoorbeeld doordat de tekenaar verzuimd had in spiegelbeeld te schrijven.

Het radicaal-liberale weekblad De Amsterdammer, aanvankelijk vooral bekend als Het Weekblad, en, na de introductie van een groen omslag, tot de dag van vandaag bekend gebleven als De Groene, verscheen vanaf 1886 wekelijks met een losse politieke plaat. Het blad was in 1877 opgericht en leidde aanvankelijk een marginaal bestaan. Dat veranderde na de komst van hoofdredacteur J. de Koo. Die maakte het blad tot de spreekbuis van de vooruitstrevende burgerij en introduceerde de wekelijkse politieke plaat, naar het voorbeeld van het jonge weekblad De Lantaarn (1885-1890). De tekenaar van de prenten in De Lantaarn, Jan Holswilder, zette in de negentiende eeuw de toon voor een bloeiende Nederlandse spotprentencultuur die uiteenlopende talenten als Johan Braakensiek en Albert Hahn zou voortbrengen. De eerste weekprenten van De Amsterdammer werden gemaakt door Willem Steelink, die echter een betere etser dan politiek tekenaar bleek. Johan Braakensiek (1858-1940) was toen al als illustrator aan De Amsterdammer verbonden, maar werd voor het grote werk nog niet ervaren genoeg geacht. Toen de prenten van Steelink geen succes bleken, adviseerde de Amsterdamse stadsarchivaris N. de Roever uitgever Van Holkema de platen voortaan door Braakensiek te laten maken. Aldus geschiedde, en Braakensiek heeft tot 1931 wekelijks een politieke prent getekend, die vaak het gesprek van het weekend was en onmiskenbaar aan de populariteit van het blad heeft bijgedragen. Tijdens zijn loopbaan bij Het Weekblad heeft zijn wekelijkse prent nooit ontbroken. In totaal maakte Braakensiek in die periode ongeveer 2.500 gelithografeerde politieke prenten.

Evenmin als Daumier bedacht Braakensiek zijn prenten zelf. Ze waren de vrucht van de dinsdagse platenvergadering. Op die bijeenkomst bespraken hoofdredacteur, uitgever(!) en enkele redacteuren, in aanwezigheid van tekenaar Braakensiek, de actualiteit en

[p. 89]

bepaalden zij voor het komende nummer de onderwerpen voor de kleine plaat die in de krant werd afgedrukt en voor de grote litho die de lezers los kregen. Braakensiek zat aan tafel en luisterde. Voor zich had hij een vel papier waarop hij, terwijl de heren hun mening uitten over het gekozen onderwerp, wat krabbels maakte, of zoals L.J. Jordaan het in Het Volk van 16 oktober 1926 bloemrijk beschreef: ‘Terwijl de heeren nog praten en met

Johan Braakensiek in zijn atelier. Anonieme foto bij “Karakterschets. Johan Braakensiek”, De Hollandsche Revue 6 (1901), p. 857-867.

de argeloosheid van de leek, soms de wonderbaarlijkste composities verzinnen, is Braakensiek's vlugge potlood al in de weer, pikt hij uit al die luchtkasteelen het meest rationele, zet het in de goeie schikking neer, helder, duidelijk, positief en effektvol... en ziedaar: de prent is feitelijk gereed.’ Als die schets de goedkeuring van het gezelschap kreeg, ging Braakensiek naar zijn atelier. Daar tekende hij eerst de kleine plaat, die woensdag al naar de

[p. 90]

clichémaker moest. In Het Nieuws van de Dag van 13 oktober 1911 vertelde De Groene-redacteur J.H. Rössing ter gelegenheid van Braakensieks 25-jarig jubileum hoe de grote platen tot stand kwamen: ‘Donderdag-middag begint hij de groote plaat direct op steen te teekenen, en komt er Vrijdag mee klaar tegen half vijf. Om vijf uur gaan de steendrukkers bij Ellerman, Harms en Co. nadat de Redactie die van bovenschrift en onderschrift voorzien heeft, aan 't drukken, om de afdrukken nog 's avonds in de krant te kunnen doen steken, waarvan reeds 's avonds een paar duizend exemplaren verzonden worden en de vele overige duizenden den volgenden dag, Zaterdag vroeg’.

Van de platenvergaderingen is diverse malen verslag gedaan. Daaruit blijkt dat niet iedereen Braakensiek zo bewonderde als Jordaan. H.P.L. Wiessing, hoofdredacteur van 1907 tot 1914, beschreef in 1960 in zijn gedenkschriften zijn ergernis over de entree en het formele gedrag van Braakensiek, dat hij onderdanig vond: ‘de breedgerande hoed in de hand groet [hij] plechtig en in de rangorde die voor hem vanzelf spreekt: eerst de directeur, dan de hoofdredacteur, tenslotte, iets warmer de collega's Pijzel en Rössing. [...] Nu had Braakensiek, hoe overdacht hij ook deed, een broertje dood aan denken, hij werd bepaald zenuwachtig als hij dat bij gelegenheid buitenshuis moest doen’. De socialist Wiessing vond het in werkelijkheid vreselijk dat hij moest werken met een tekenaar die zich niet ‘politiek partij kon stellen’ of zelfs maar in staat was ‘aan de politiek van de ander een eigen beeldende gedachte te verbinden’. De politieke neutraliteit van zijn tekeningen kon men echter moeilijk Braakensiek verwijten. Die was afhankelijk van de keuze van het wekelijkse onderwerp én de behandeling daarvan door de platenredactie, waarin ook Wiessing geen verandering bracht. Met de komst van Braakensieks opvolger Jordaan kwam een eind aan de platenvergadering. Dat was revolutionair, want, aldus Jordaan, ‘een politiek tekenaar was een uitvoerder’.

Braakensieks kwaliteiten als tekenaar waren minder omstreden dan zijn politieke neutraliteit. Als de platenredactie zijn schets had goedgekeurd, maakte hij geen uitgewerkte tekening op papier meer. Hij deed dat onmiddellijk op de steen. Dat vereiste een grote lithografische vaardigheid en een meer dan vaste hand, want op de steen kon niet meer gecorrigeerd worden. Ieder lijntje of streepje dat gezet was, was definitief.

In 1901 plaatste De Hollandsche Revue bij een ‘Karakterschets’ van Johan Braakensiek een foto waarop deze ‘op den steen’ tekent. Aan zijn 25-jarig jubileum in 1911, zijn terugtreden in 1931 en zijn overlijden in 1940 werd door heel veel kranten en tijdschriften aandacht besteed. De Nieuwe Rotterdamsche Courant stuurde in 1931 een verslaggever en een fotograaf naar de 73-jarige tekenaar. De fotograaf vereeuwigde Braakensiek terwijl hij ‘op den steen’ tekende, precies zoals in 1901, en de verslaggever schetste de omgeving, waarin hij dat al die jaren had gedaan.

‘Daar zit hij, zooals hij 46 jaar lang gezeten heeft, week aan week, voor den steen, om zijn politieke plaat voor De Groene te teekenen; in zijn werkjas, met zijn gebatikte strikdas onder zijn lang kinbaardje uit, dat zijn mageren kop nog puntiger maakt; ingespannen kijken zijne oogen, waarvan gij nu niet de slimheid ziet en de oolijke twinkeling, door het lorgnet, dat balanceert op den grooten neus. Rechts achter hem staat, in het sober werkvertrek, zijn zwarte vriend, de kolomkachel; links vóór hem liggen, op het kale tafeltje, zijn onafscheidelijke pijp en zijn sigarenkoker. Braakensiek is een verwoed rooker! En dat blijkt hem geen kwaad te hebben gedaan.’

Braakensieks lithografische oeuvre is niet ‘beperkt’ gebleven tot de prenten voor De Groene. Hij tekende voor tal van bladen in binnen- en buitenland, illustreerde boeken, zoals het populaire Dik Trom van C. Johan Kieviet en verschillende boeken van de volksschetser Justus van Maurik, ontwierp talrijke affiches en maakte de legendarische geheelonthoudersprenten ‘Ach vader, niet meer!’ en ‘Het kind van den tapper’. Het is onmogelijk zelfs maar bij benadering vast te stellen hoeveel stenen Braakensiek volgetekend heeft. Als geen ander verdient hij een plaats in de ere-galerij der lithografen!

C.H. Slechte