De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 246]

Boekbesprekingen

H. Bots, O.S. Lankhorst en C. Zevenbergen (red.), Rotterdam Bibliopolis. Een rondgang langs boekverkopers uit de zeventiende en achttiende eeuw. Rotterdam, Gemeentelijke Archiefdienst, 1997. 566 p., ISBN 9072892240, f99,50.

De hijskranen wijzen als vingers omhoog naar een komend tijdperk. In het ‘Manhattan aan de Maas’ ligt de geschiedenis steeds minder op straat. Maar net als nu, was Rotterdam ook in het verleden een bedrijvig handelscentrum. De Maasstad lag gunstig op een kruispunt van handelswegen en groeide met name in het laatste kwart van de Gouden Eeuw uit tot een intellectueel en cultureel trefpunt. Aan het eind van de zestiende eeuw woonden er nog maar zo'n 7000 mensen, maar dat aantal was in 1688 gegroeid tot 50.000 zielen. Voor boekverkopers, drukkers en uitgevers was Rotterdam een commercieel interessante stad. Voor de periode 1630-1770 zijn 300 namen van Rotterdamse boekverkopers en drukkers bekend; 40% van hen was langer dan vijf jaar in het vak actief.

Over de geschiedenis van de Rotterdamse boekenwereld is tot nu toe geen moderne studie geschreven. In de negentiende eeuw publiceerde A.M. Ledeboer over het befaamde uitgevershuis Van Waesberghe en later verschenen er enkele kleine studies over het gilde en bepaalde boekverkopers. De gemeentearchivaris H.C. Hazewinkel legde bovendien een enorme hoeveelheid archiefmateriaal bloot en zijn grotendeels niet gepubliceerde aantekeningen worden nog steeds in het gemeentearchief bewaard. In de jaren '70 en '80 leefde de belangstelling voor de boekenstad aan de Maas weer op, vooral in Nijmegen aan het Pierre Bayle Instituut. Er kwamen boeken uit over de uitgever Reinier Leers, over de beroemde Boekzaal van Europe en over andere geleerdentijdschriften. In 1981 was de tentoonstelling Rotterdam Bibliopolis te zien en vanaf 1988 organiseerde het Nijmeegse instituut werkcolleges over aspecten van de Rotterdamse boekhandel.

Onlangs verscheen een fors gebonden boek van bijna 600 pagina's, met de veelbelovende titel Rotterdam Bibliopolis. De ondertitel van het boek, Een rondgang langs boekverkopers uit de zeventiende en achttiende eeuw, geeft de opzet van Rotterdam Bibliopolis duidelijk aan. De Rotterdamse boekenwereld wordt in een tiental artikelen met name bezien vanuit het perspectief van de meest toonaangevende uitgevers. De meeste bijdragen zijn volgens hetzelfde model opgebouwd: een biografische schets van de uitgever, een beschrijving van zijn bedrijf en een analyse van het fonds. Soms vormen de verschillende segmenten in de fondsen en de eventuele specialisatie van een uitgever de kapstok voor algemenere uitweidingen over het religieuze en culturele klimaat in Rotterdam. Zo schetst A. van Mameren een beeld van de remonstrantse en contraremonstrantse gemeente aan de hand van een zakelijk conflict tussen Pieter van Waesberghe en Johannes Naeranus. Vooral die laatste is interessant, omdat hij begiftigd was met een vileine pen en in zijn publicaties regelmatig uithaalde naar tegenstanders. Arnout Leers gaf veel Latijnstalig werk uit, publiceerde geschriften van Rotterdamse predikanten en was ook verantwoordelijk voor het drukwerk van de Admiraliteit op de Maze. Bewerkingen van klassieke auteurs door plaatselijke schoolmeesters vonden ook een plaats in zijn fonds. De boekverkoper onderhield zakelijke contacten in het buitenland en stond regelmatig op de Frankfurter Buchmesse, zoals M. Gubbels in haar artikel laat zien. Uit de bijdrage van P. Thissen blijkt dat de katholieke uitgever/auteur Frans van Hoogstraten een geheel eigen plaats binnen de Rotterdamse boekenwereld innam. Uitgever Barent Bos werd jaren na zijn dood nog steeds als ‘schijnheilige devotaris’ in pamfletten opgevoerd en dat vormt de aanleiding voor een beschouwing over zijn leven en bedrijf door R. Bastiaanse en H. Bots. Het fonds van de protestantse Reinier van Doesburg wordt geanalyseerd in de bijdrage van F. Trumpi, die ook ingaat op de verwikkelingen rond de uitgave van Sions worstelingen van Jacobus Fruytier (1715). Van Doesburg gaf veel stichtelijke werken uit en droeg met zijn polemische uitgaven regelmatig bij aan verhitte plaatselijke discussies. Bij de uitgever Pieter vander Slaart verscheen vanaf 1692 het eerste wetenschappelijke tijdschrift in het Nederlands, de Boekzaal van Europe. Vander Slaart hoopte aanvankelijk dat redacteur Pieter Rabus vooral boeken uit het eigen fonds onder de aandacht van de lezers zou brengen, maar kwam daarin bedrogen uit. Fi-

[p. 247]

nanciële problemen lagen, volgens auteurs P.H.A.M. Abels en A.P.F. Wouters, uiteindelijk ten grondslag aan de breuk tussen Rabus en Vander Slaart in 1700. Caspar Fritsch en Michael Böhm, die het bedrijf van de gerenommeerde Reinier Leers voortzetten, richtten zich met hun productie vooral op de internationale markt. Zij gaven, in navolging van hun voorganger, bekendheid aan nieuwe boeken in hun winkel door de publicatie van catalogi. Prosper Marchand, die vanaf 1712 in Rotterdam woonde, was als adviseur bij het bedrijf betrokken en werkte mee aan een nieuwe uitgave van Pierre Bayle's Dictionnaire. In 1714 werd het compagnieschap van Fritsch en Böhm ontbonden; de zakelijke afwikkeling zou voortduren tot lang na hun beider dood en wordt beschreven door O.S. Lankhorst. Jan Daniel Beman leerde het vak bij Fritsch en Böhm en trad na 1719 op als zelfstandig boekverkoper. Een assortimentscatalogus uit 1727 toont aan dat hij met name Franse en Latijnse boeken verkocht en zich richtte op een internationaal publiek. Zelf gaf hij echter ook veel Nederlandstalige vertalingen van juridische, wetenschappelijke en stichtelijke werken uit. Kostbare werken publiceerde hij in compagnie met uitgevers uit andere steden. Beman organiseerde vanaf 1740 tevens veilingen in de Beurs, waar bibliotheken van plaatsgenoten werden verhandeld, volgens de bijdrage van A. de Meyer. Het artikel van H. van Mourik en E. Vercauteren beschrijft de geschiedenis en organisatie van het stedelijke boekverkopersgilde, dat in 1699 werd opgericht. Een lijst van Rotterdamse boekverkopers, uitgevers en drukkers van 1600-1800, gebaseerd op de aantekeningen van H.C. Hazewinkel, vormt de laatste bijdrage. De lemmata bevatten de naam, jaartallen, beroep, religieuze signatuur, plaats van herkomst, huwelijk en adres van de besproken boekenmannen. Boekbinders, papierverkopers en lettergieters zijn niet opgenomen, tenzij ze ook als boekverkoper of uitgever werkzaam waren.

De samenstellers van Rotterdam Bibliopolis schrijven in hun voorwoord dat de verschillende bijdragen ‘een representatief beeld [...] schetsen van de verscheidenheid en de draagwijdte van [de] bedrijfstak’ in Rotterdam en daarmee een bijdrage leveren aan de geschiedenis van de Noord-Nederlandse boekhandel (p. 8 en 11). Het fonds van de verschillende uitgevers vormt daarvoor het uitgangspunt. Aan bepaalde facetten - zoals het koop- én leesgedrag van Rotterdammers - kon in die opzet noodgedwongen nauwelijks of geen aandacht worden besteed, omdat daarvoor heel andere, dikwijls lacuneuze, archiefbronnen moeten worden aangeboord.

Geeft Rotterdam Bibliopolis inderdaad een inkijkje in de lokale boekhandel? Thema's als censuur, handelsgebruiken, veilingen, overheidsdrukwerk, samenwerking met collega's, internationale contacten en dergelijke komen weliswaar regelmatig aan de orde, maar dan alleen in de specifieke context van een bepaalde persoon of een uitgave. En dat is jammer. De parade van uitgevers blijft nu noodgedwongen beperkt tot een beschrijving van leven en werk en hoewel sommige personen in meerdere bijdragen aan bod komen, is er geen sprake van een samenhangend verhaal. Een thematische aanpak had een beter inzicht in de bedrijfstak kunnen opleveren. Onderzoek naar bepaalde typen drukwerk - kranten, pamfletten, gelegenheidsdrukwerk, stichtelijke werken, literaire uitgaven, wetenschappelijke boeken, drukwerk voor de stad - kan bijvoorbeeld duidelijk maken hoe dergelijk drukwerk in de samenleving fungeerde.

De rol van het gedrukte boek in de Rotterdamse wereld is door de gekozen opzet moeilijk op waarde te schatten. De stad waarin de hoofdrolspelers van Rotterdam Bibliopolis woonden en werkten, heeft toch in zekere mate hun activiteiten bepaald. Uit verschillende bijdragen blijkt bijvoorbeeld dat veel lokale uitgevers hun kopij dicht bij huis haalden. Een (korte) typering van de stad - met bijvoorbeeld aandacht voor onderwijs, religie en overheid - had het decor voor de nu grotendeels op zichzelf staande bijdragen kunnen zijn. In een recent boek over Jacob Campo Weyermans Rotterdamse Hermes (1720-1721) van E. Groenenboom-Draai (1994) wordt bijvoorbeeld naar aanleiding van een periodiek een breed (cultuur)historisch beeld geschilderd van de stad waar de auteur de draak mee stak: van de Rotterdamse elite, de lokale wereld van kunst en vermaak, tot de plaatselijke geneesheren en de Engelse

[p. 248]

kolonie in Rotterdam. Een dergelijke aanpak opent letterlijk de deuren van een stedelijke samenleving.

Rotterdam Bibliopolis lijkt de kroon op vele jaren onderzoek, maar helaas blijft er heel wat te wensen over. Hoewel het in de inleiding niet met zoveel woorden wordt gezegd, blijkt gaandeweg dat het om ‘oude’ artikelen gaat, vermoedelijk de werkstukken uit de Nijmeegse werkcolleges. Op zichzelf is dat natuurlijk niet erg, want het betreft veelal nieuw materiaal over uitgevers en hun fondsen. Maar het is jammer dat men niet de moeite heeft genomen om recente studies en inzichten alsnog te verwerken (bijvoorbeeld het boek van Groenenboom-Draai). A. van Mameren (p. 16) betreurt het dat er geen cijfers bekend zijn over het inwonerstal van de stad, terwijl J. Israel in zijn gezaghebbende studie De Republiek (Engelse editie uit 1995) toch wel degelijk aantallen noemt. In hetzelfde artikel gaat de auteur in op privileges en nadruk zonder de inaugurele rede van P. Hoftijzer te noemen (De zeis in andermans koren, 1994). Nog merkwaardiger wordt het bij de bijdrage van P. Thissen over Frans van Hoogstraten. Thissen promoveerde in 1994 op een studie over de familie Van Hoogstraten (een studie die overigens verscheen in de reeks van het Pierre Bayle Instituut) maar in zijn bijdrage in Rotterdam Bibliopolis wordt nergens naar dit boek verwezen. Sterker nog, de fondslijst van Frans van Hoogstraten uit 1994 bevat vijf titels meer dan die uit 1997 (de nummers 1, 14, 28, 33 en 69)! De meest recente studie die in Rotterdam Bibliopolis wordt aangehaald is van 1992; dit bevestigt de indruk dat de bijdragen geruime tijd geleden werden geschreven en nadien niet meer zijn bewerkt.

Ook wat de vormgeving betreft vormen de bijdragen geen eenheid. De bronvermeldingen in de noten zijn per artikel afwijkend van vorm en naar archiefstukken wordt op verschillende manieren verwezen. Ook de wijze van literatuurvermelding is inconsistent. Plaats en jaar van uitgave van een aangehaald werk staan dan weer wel, dan weer niet tussen haakjes. Naar aangehaalde auteurs verwijst men afwisselend met en zonder voorletters; titels van hetzelfde boek worden op verschillende manieren aangehaald. Dergelijke opmerkingen lijken muggenzifterij, maar de hoeveelheid inconsequenties is het gevolg van een over de hele linie onnauwkeurige redactie.

Het is toe te juichen dat er eindelijk een studie verschijnt over het boekbedrijf aan de Maas. Maar deze presentatie van individuele uitgevers - hoe toonaangevend en opmerkelijk ze ook mogen zijn - zet de stadspoorten en boekwinkels van Rotterdam niet bepaald open. In deze vorm - en met dit prijskaartje - is Rotterdam Bibliopolis een gemiste kans. Het is hoog tijd, dat kunnen we wel uit dit boek concluderen, dat er, mede op basis van het archief van Hazewinkel en het hier samengebrachte materiaal, een breder beeld wordt geschilderd van de geschiedenis van het Rotterdamse boek.

Marika Keblusek

Jan Schilt, Hier wordt echter het belang van het boek geschaad... Het Nederlandse boekenvak 1933-1948, Amsterdam 1995. 295 p. ISBN 9053301364. f49,50.

‘Dit boek geeft een beeld van de acties en reacties van boekhandelaren en uitgevers in een turbulente periode, geplaatst in de context en de denkwijze van toen.’ Zo opent het lezenswaardige boek van oud-uitgever Jan Schilt over de Nederlandse boekhandel in de aanloop naar, tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog. Het boek is alweer enige tijd uit maar het onderwerp is belangrijk genoeg om het boek niet onbesproken te laten. Met behulp van de tijdschriften en de archieven van de Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, de Nederlandsche Boekverkoopersbond en de Nederlandsche Uitgeversbond heeft Schilt een beeld willen geven van het doen en laten van boekhandelaren en uitgevers in een tijdsgewricht dat de wereld definitief zou veranderen. Het verhaal is onthullend en onthutsend tegelijk. Omdat de oorlog aanvankelijk weinig invloed had op het dagelijks leven in Nederland, was het gemakkelijk de ogen te sluiten voor de gebeurtenissen die de oorlog voorspelden en deed men vanaf 1940 wat de bezetter verordonneerde, en soms zelfs meer dan dat, allemaal vanuit het standpunt dat het leven vooral gewoon moest doorgaan, alsof er niets aan de hand was. En zo probeerde

[p. 249]

ook het boekenvak de politiek buiten de deur te houden, vanuit het oogpunt dat de boekhandel geen schade mocht lijden. Dat gebeurde dan ook niet. De boekhandel had het in de jaren '30 weliswaar niet gemakkelijk als gevolg van de economische wereldcrisis, maar na de inval van de Duitsers brak er, nog vóór de echte honger, leeshonger uit en ging het de boekhandel voor de wind. Na de oorlog ontkwam het ‘vak’ natuurlijk niet aan het vellen van het morele oordeel: wie was er ‘fout’ geweest gedurende de bezetting. De Vereeniging heeft Schilt echter bij zijn onderzoek de toegang tot de individuele dossiers van de gezuiverde bedrijven ontzegd en ze zullen ook de komende 25 jaar niet openbaar worden. Dit is wellicht een signaal dat men 50 jaar na dato nog niet met zichzelf over het oorlogsverleden in het reine is.

Schilt heeft zijn boek chronologisch opgebouwd en begint in 1933. Met behulp van enkele historische gegevens wordt de lezer het bewuste jaar binnengeleid, waarna de gebeurtenissen binnen het boekenvak worden doorgenomen. En zo gaat het door alle jaren heen, tot 1949. Een bloemlezing.

Tegen de boekverbrandingen in Duitsland in 1933 werd geen politieke stelling genomen. Sommige boekhandelaren en uitgevers hier prezen zelfs het idee van de ‘bevordering van de geestelijke volksgezondheid’, het doel van de verbrandingen. Dientengevolge was de houding ten opzichte van de Exil-auteurs en hun uitgeverijen Querido en Allert de Lange problematisch. Deze uitgeverijen bevoordelen, betekende partij kiezen tegen het Nationaal-Socialistische regime in Duitsland. Hetzelfde dilemma deed zich voor bij de gevluchte Duitse boekhandelaren en uitgevers die een veilig heenkomen zochten in Nederland. En zo kon het gebeuren dat er nauwelijks aandacht werd besteed aan de problematische omstandigheden van deze vakbroeders. Het Vereenigingsbestuur bleef daarentegen de reglementen voor het boekenvak zeer streng toepassen.

De contacten met de Duitse zusterorganisatie, de Börsenverein des deutschen Buchhandels, liepen door, zoals bij het maken van afspraken over de reglementering van de handel tussen beide landen. In 1938 werd er, slechts onder protest van een enkeling, een afvaardiging gestuurd naar een internationaal boekhandelscongres in Leipzig, waar men tot een wederzijdse erkenning van de vaste boekenprijs overging en een ontmoeting had met minister Goebbels. De Amerikanen boycotten dat congres al vanwege de verregaande agressie die Duitsland inmiddels in Europa tentoonspreidde.

Direct na de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 kwam het Vereenigingsbestuur bijeen. Het besloot zoveel mogelijk door te gaan met het bevorderen van de belangen des boekhandels en waar mogelijk met de bezetter mee te werken. De bedoeling bleef bovenal door te kunnen gaan met handeldrijven. Om dat te kunnen bereiken adviseerde men joodse leden van besturen en commissies alvast als lid te bedanken, nog vóórdat daartoe een officieel bevel was gekomen van Duitse zijde. Ondanks de steeds strenger wordende censuur, bloeide de boekhandel in de oorlog op. Enerzijds omdat er steeds minder mogelijkheden waren om uit te gaan, zeker voor onderduikers, anderzijds omdat de aanvoer van boeken uit het buitenland (met uitzondering van Duitsland natuurlijk) stagneerde.

Na de oorlog maakten de organisaties in het boekenvak de balans op. Openlijk Duitsgezinde elementen binnen het boekenvak mochten hun werkzaamheden in het bevrijde vaderland niet voortzetten. Men zweeg daarentegen nadrukkelijk over de rol van de ‘meelopers’, over de slachtoffers van de bezettingstijd en over de verdwenen joodse vakgenoten. In de oorlog opgerichte uitgeverijen hoefden niet op extra krediet te rekenen, dat wil zeggen: zij werden aan de hand van de reglementen getoetst en al dan niet toegelaten. Ook in de tijd van de bevrijding en wederopbouw bleef men wars van partijgang. Wel werden door schade getroffen vakbroeders zoveel mogelijk opnieuw in het zadel geholpen.

Het is gemakkelijk zoveel jaar na dato de in onze ogen slappe houding van de Nederlandse boekenwereld in de oorlog te veroordelen. Schilt probeert dat beeld dan ook te nuanceren. Hij legt in zijn betoog op de juiste momenten de vinger op zere plekken. Maar af en toe kan hij nauwelijks zijn verbijstering onderdrukken, zoals bij de breed uitgemeten kwestie over de door de leden van de Vereeniging in te vullen vra-

[p. 250]

genlijst in 1941, waarin ook gevraagd werd naar het financiële belang van joden in de zaak, zonder dat de Duitsers daarom hadden gevraagd. Of bij de kwestie van de slachtoffers van het Naziregime binnen het Nederlandse boekenvak, waaraan nauwelijks of geen aandacht werd besteed na de oorlog.

Eén duidelijke tekortkoming heeft het boek: een index ontbreekt. Het register op boekhandelaren en uitgevers met hun bestuurs- of commissie-functies maakt die omissie nauwelijks goed.

Aan een algeheel oordeel over het boekenvak in de periode 1933-1948 waagt Schilt zich niet en hij laat ook niet postuum nog een paar koppen rollen. Hij moet echter net zo verbijsterd zijn geweest als de meeste lezers van zijn boek zullen zijn. Wellicht geeft de titel van het boek nog het sterkst zijn gevoel weer: ‘Hier wordt echter het belang van het boek geschaad...’

Jos van Waterschoot