Boekbespreking
Jelle Bosma, Woorden van een gezond verstand. De invloed van de verlichting op de in het Nederlands uitgegeven preken van 1750 tot 1800. Monografie & Bibliografie, Nieuwkoop, De Graaf, 1997 (Bibliotheca Bibliographica Neerlandica 34), 752 p., ISBN 906004441x. f275,-.
Achttiende-eeuwse preken behoren niet tot mijn meest geliefde lectuur. Toch heb ik dit boek met veel interesse bekeken en (deels) gelezen. Toen de auteur als student theologie een afstudeerscriptie maakte over Ysbrand van Hamelsveld werd hij geïntrigeerd door de combinatie van protestantisme en verlichting bij deze achttiende-eeuwer en besloot dit verder uit te werken tot een dissertatie. Aan de hand van gedrukte preken uit de tweede helft van de achttiende eeuw onderzocht hij een groot aantal theologen op hun verlicht gehalte. Een zo compleet mogelijk corpus aan preken was daartoe noodzakelijk en na veel speurwerk is de auteur erin geslaagd een bibliografie te maken van ruim 1750 titels. Op basis hiervan bleek het mogelijk om de rol van de godsdienst in de verlichting nader te preciseren. Interessanter voor ons is de zoektocht van de auteur naar zijn materiaal en het resultaat daarvan. De meeste preken bleken aanwezig in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek en zijn afkomstig uit de doopsgezinde, lutherse en remonstrantse kerkgemeenschappen. Ook in de collecties van de Universiteisbibliotheek van Leiden (collectie Maatschappij der Nederlandse Letterkunde), in de Universiteitsbibliotheek van Utrecht en bij de Koninklijke Bibliotheek bleek dat het geval. Bijna nergens zijn preken goed beschreven in de catalogi en waren omwegen nodig via bundels gelegenheidsgeschriften of pamflettencatalogi.
De titelbeschrijvingen in het Naamregister van Arrenberg bleken te onvolledig en te onduidelijk om gebruikt te kunnen worden. De stcn is voor de achttiende eeuw nog niet ver genoeg gevorderd. De Centrale Catalogus (kb) en de opvolger, de ncc, bevatten nuttige informatie, maar zijn voor dit soort drukwerk lang niet compleet. Belangrijk waren de recensies in de sedert 1761 verschijnende Vaderlandsche Letteroefeningen. De in de Boekzaal der Geleerde Waereld genoemde titels bleken te onvolledig om van nut te kunnen zijn. Via cd-Rom werd ook The National Union Catalog (nuc), met het boekenbezit van alle grote Amerikaanse bibliotheken, doorgenomen.
Resultaat is een bibliografie (p. 445 t/m 701) van ruim 1750 titels, geordend per auteur (omgeveer 700). Bosma meent dat hij hiermee zeker 85% van de gepubliceerde preken heeft gevonden. Het betreft 162.000 pagina's drukwerk. Vergeleken met de 88.000 pagina's Nederlandstalige spectators (een door P.J. Buijnsters berekend aantal) is het dus bijna tweemaal zo veel (van beide categorieën zijn overigens geen oplagecijfers bekend).
Thematisch gezien zijn er interessante onderverdelingen van de prenten te maken. Zo zijn er veel lijkredes bij, preken voor de burgerlijke of kerkelijke overheid, herdenkingspreken en politieke preken (patriottentijd!).
De 1750 titelbeschrijvingen tenslotte zijn zeer nauwkeurig samengesteld en voorzien van vindplaatsen. Daaruit blijkt tegelijk hoe zeldzaam een bepaalde publicatie is. Een aantal indices (ook op boekverkopers en drukkers!) besluit het boek.
A.G. van der Steur
Auteursrechtelijk beschermd