De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 70]

Hergebruik van boekillustraties in de Lage Landen
J.H. Landwehr

De kosten van de productie van geïllustreerde boeken betreffen voor een groot deel de illustraties en in veel mindere mate het zetwerk. Het is daarom begrijpelijk dat al vanaf het begin van de boekdrukkunst drukkers met elkaar handelden in houtblokjes met daarin gesneden voorstellingen. Toen bijvoorbeeld Pieter van Os van Breda in Zwolle het plan opvatte om een deel van het Nieuwe Testament in de moedertaal uit te geven, verwierf hij de houtblokken die gediend hadden voor een editie van het blokboek Biblia Pauperum. En daar hij zijn uitgave in octavo-formaat wenste uit te voeren, paste hij het formaat van de illustraties aan door de blokken in stukken te zagen. Zo verscheen in 1479 Epistelen ende Evangelieen met oude illustraties in een nieuwe vorm en opstelling

Bekender is het verhaal van de zogenaamde Divisiekroniek, uitgegeven in Leiden in 1517, waarvoor Jan Seversz zes oude en vier nieuwe houtblokken gebruikte die Lucas van Leyden gesneden had en enige andere, die toegeschreven worden aan Jacob Cornelisz van Oostsanen; bovendien kwam een ander deel van de houtsneden van blokken die in 1486 in Gouda gebruikt waren voor Chevalier délibéré en ook hier werd de zaag gehanteerd.

Een boek dat regelmatig ter veiling komt, is Het groote tafereel der dwaasheid uit 1720, folioformaat, geïllustreerd met 76 of meer kopergravures. Enkele hiervan stellen mismaakte dwergen voor die men terug kan vinden in De Waereld vol gekken nesten anders genaamd het dwergen Tooneel, Amsterdam, W.E. Koning, z.j.

De karikaturisten van Het groote tafereel der dwaasheid hebben ook andere bronnen aangeboord, bijvoorbeeld J. Cats' Spiegel van den Ouden ende Nieuwen Tijdt. Dit werk verscheen eerst in 1632, beleefde enkele herdrukken tot 1635, waarna de uitgevers van het royale en duurdere kwarto-formaat overgingen naar octavo, en dus nieuwe prentjes moesten maken. Embleem nr. xxx uit het eerste deel van Cats' Spiegel op kwarto-formaat werd gebruikt voor het tafereel der dwaasheid; het motto dat erin gegraveerd was ‘Beter bijden Uijl geseten, als metten Valck gevlogen’ werd uitgewist en vervangen door het devies ‘De Actie Valk, die uitging vliegen om te stropen, Ontmoet zijn dood, daar hem 't geval op winst deed hopen’.

Zolang uitgevers gebruik maakten van aanwezig materiaal voor hun herdrukken of oude platen/blokjes kozen voor andere boektitels, is hun spoor nog wel te volgen. Maar het kwam natuurlijk ook voor dat men geen gebruik meer kon maken van bijvoorbeeld oude versleten koperplaten, of men wilde dat niet uit commerciële overwegingen. Veel eerste drukken van Nederlandse emblemata-dichters, die eerst uitgegeven werden in kwarto-formaat, bestemd voor een kapitaalkrachtig publiek, werden later herdrukt in octavo-formaat en toegerust met primitieve kopieën van de oorspronkelijke zinnebeelden. Zo vonden deze emblemata hun weg naar de middenstand en kleine luiden en in enkele gevallen zelfs naar de kinderwereld. Vooral in de achttiende eeuw gaven uitgevers van volksboeken ook losse kinderprenten uit, die met dezelfde houtblokjes gedrukt werden; de tekst moest daarbij in vele gevallen herzien en ingekort worden. Achteruitgang in kwaliteit is aan een dergelijke wijze van uitgeven inherent. Ook daardoor raakt men soms het spoor van een illustratie volledig bijster. Ik geef er enkele voorbeelden van.

De uitgeverij van De Weduwe Hendrik van der Putte (1765-1767) en die van S. en W. Koene (1784-1830), beide gevestigd in Amsterdam, gaven van oudsher kinderprenten uit. Enkele ervan bevatten reeksen spreekwoorden toegelicht met houtsneden. S. en W. Koene gaven bijvoorbeeld uit De oude Hollandsche Gaare-Keuken. Deze titel wordt voorzien van een distichon: ‘Hollands oude gaarekeuken, Schaft u hollands oude spreuken, Kost die alle monde smaakt, Vind gy hier gereed gemaakt.’ Dan volgen vier maal vier rijen houtsneden waaronder een Hollands spreekwoord. Deze prent werd afgebeeld door Maurits de

[p. 71]

Kinderprent met spreekwoorden, nr. 76 uit het fonds van De Weduwe Hendrik van der Putte (1765-1767) (De Meyer p. 14).

Meyer in zijn standaardwerk De Volks- en Kinderprent in de Nederlanden (1962) op pagina 446, waaronder hij schreef: ‘Met veel zwier gegraveerde 17de-eeuwse houtsnede. Zestien merkwaardige illustraties van Nederlandse spreekwoorden.’ Nu waren enkele van deze houtblokjes eerder gebruikt door De Wed. Hendrik van der Putte, die als nummer 76 een spreekwoordenprent had uitgegeven in vier rijen, elk met drie houtsneden. Deze prent is eveneens afgedrukt in De Meyers werk op pagina 14

[p. 72]

Drie emblemata naar Adriaan van de Venne uit J. Cats, Spiegel van den Ouden ende Nieuwen Tijdt (1632-1635).

met eronder de toelichting; ‘Spreekwoorden, uitgave van de wed. H. van der Putte te Amsterdam. Prent getekend met veel zwier en op knappe wijze uitgevoerd in houtgravure door een anoniem kunstenaar’. De Meyer liet zich slechts over deze twee van de 184 afbeeldingen in zijn boek lovend uit. Daarom leek het mij de moeite waard om de anonieme kunstenaar te achterhalen. Gezien de aard van het onderwerp heb ik gezocht in emlemata-bundels. Daarbij bleek dat de houtsnijder zich had gebaseerd op de prachtige kopergravures naar Adriaen van de Venne uit J. Cats' Spiegel van den Ouden ende Nieuwen Tijdt. Dit boek kwam tussen 1632 en 1635 uit in kwarto-formaat. Voor de daarop volgende edities in octavo-formaat werden de koperplaten kleiner nagegraveerd. Er is mij slechts één uitgave bekend van een octavo-editie met houtsneden; deze verscheen in 1712 bij Jacobus Conynenberg (werkzaam 1711-1723) die een voorganger van de Van der Puttes was en van wie de bewaard gebleven kinderprenten-productie genummerd is van 12 tot 119. Van die ruim honderd kinderprenten zijn slechts acht prenten

Vier afbeeldingen uit de volksprent met harts-emblemata, uitgegeven door Rijnders.

door De Meyer teruggevonden en gecatalogiseerd (!). Daarbij is geen prent met deze houtblokjes. Dankzij de opvolgster van Conynenberg, De Wed. H. van der Putte, zijn de houtgravures uit de Cats-editie van 1712 een nieuw leven ingeblazen. Vergelijken we die met de oorspronkelijke kopergravures, dan is de appel wel ver van de boom gevallen. En dat geldt ook voor de teksten die eronder staan. Als we de tekst steeds van links naar rechts lezen dan zien wij de volgende verschillen tussen de emblemata-bundel uit 1632 en de houtblokjes van de volksprent van de Wed. Van der Putte (zie teksten rechtsboven).

In het algemeen - misschien ter geruststelling van fijnproevers - hebben uitgevers van volksboeken en volksprenten maar zelden gebruik gemaakt van emblemata-bundels.

Een dankbaar onderwerp voor navolgingen was natuurlijk ook de Iconologia van C. Ripa waarvan de dichter-uitgever Dirck Pietersz Pers in 1644 een vertaling in het Nederlands uitgaf. De houtblokjes uit dit boek konden ook weer mooi voor ande-

[p. 73]

deel i, embleem	xl	De kanne gaet soo lange te water, totse eens breeckt.
	(1)	De kanne gaet zo lang te water, Tot dat se eens breekt. -
	xli	Als de pere rijp is soo valtse geerne int slick.
	(2)	Als de Peere is rijp, Zo valtse geerne in 't Slijck.
	xlii	La bona fama è comme il Cipresso quando una volta è tronco non rinverde mai piu.
	(3)	Valt opt Cypressen boom, valt opt u eer terneder, Niet eene van twee en rijster immer weder.
	xliii	Le serment faict sur l'autel de plumes s'en va au vent.
	(4)	Eedt te zweeren op de Pluymen, Dat en zijn maer minneluymen.
	xlv	O tinga O bruscia.
	(5)	Zal Smetten of branden, Vriendt wacht uw handen.
	xlvii	Mulier sine verecundia, Lampas sine lumine.
	(6)	Al heeft een Hoer een schoon gezicht, 't Is een Lanteerne sonder licht.

deel ii, embleem	i	't Zijn stercke beenen die weelde dragen konnen.
	(7)	't Zijn sterke beenen, Die weelde konnen dragen.
	ii	Wan dem Esel zu woll ist, so gehet er auffs eisz tantzen
	(8)	Als een Ezel wel is, Zo gaet hy op 't Ys danssen.
	iii	Tale è cagnuola, quale è la signora
	(9)	Waer weeld' en hoogmoedt vooren gaen, Komt schand' en schaed' haest achter aen.
	vii	Snijtmen sijn neus af men schent sijn aengesicht.
	(10)	Snijt men zijn Neus af, Men schend zijn Aengesicht.
	ix	Treckt als nopt Visscher.
	(11)	Vat de occasie bij het Haar, Anders neemt men haer waar.
	x	Pro camelo sarcina.
	(12)	Na den kemel maakt het pak, Anders baert het ongemakt.

re doeleinden gebruikt worden. Een emblemataprent met zinnebeeldige voorstellingen van harten werd eerst uitgegeven door Casparus Lootsman (1635-1711); daarna herdrukt door Isaak van der Putte (De Meyer nr. 60) en nogmaals door Hendrik van der Putte (De Meyer nr. 110). De Meyer vond de afbeeldingen ook terug in het Steekboekjen, uitgegeven door Isaak van der Putte, dat 65 houtgravures bevat. Rijnders gaf later een harts-emblemata prent uit met 20 afbeeldingen, waarvan De Meyer zegt:... ‘veel knapper en keuriger afgewerkt dan de plaatjes in ons bekende uitgaven van het Steekboekje’. Hoe betrekkelijk dergelijke vergelijkingen zijn, zal aanstonds worden aangetoond. Wij beelden hierbij vier van de twintig houtgravures van Rijnders' prent af.

Het eerder genoemde Steekboekje was gemaakt door Jan Jansz Starter, wiens naam op het titelblad prijkt. Maar Starter was al in 1626 overleden en de vraag dringt zich op of zijn manuscript bijna 80 jaar verscholen is gebleven. Of heeft de uitgever van het Steekboekje Starters naam erop gezet om verkoop te bevorderen? In elk geval is door de ontdekking in 1988 van de emblematabundel, die als model heeft gediend voor het Steekboekje, grote twijfel gerezen over het auteurschap van Starter. Deze bundel was de Openhertige Herten, omstreeks 1620 verschenen met 62 kopergravures van Crispijn de Passe ii en met rijmen van ene J. van Velde. Elk embleem heeft als onderschrift een distichon en op de tegenoverliggende bladzijde staat een achtregelig gedicht. Het is een prachtig boekje, dat bestemd was voor de burger en de gegoede landman, die op het gegraveerde titelblad figureren. Het boekje verscheen in het populaire langwerpige octavo-formaat. We kozen er ter illustratie vier vergelijkbare afbeeldingen van uit. Vergelijking met de eerdere vier afbeeldingen toont duidelijk aan hoe kunst in kitsch kan veranderen.

Een volgend voorbeeld van hergebruik van illustraties betreft de Nederlandse ver-

[p. 74]

Vier vergelijkbare afbeeldingen uit de emblematabundel Openhertige Herten (ca. 1620), gegraveerd door Chrispijn de Passe ii.

taling van de Naturgeschichte van Plinius, een uitgave van de vooraanstaande uitgever Jan Jansz., ‘boeckverkooper In den vergulden Bijbel’ te Arnhem. In het voorwoord merkt Jansz. op ‘dat het van eenighe onse Nederlandse gekocht ende begheert is worden. Om dan nu den ghemenen man die de Hoochduytsche sprake niet en verstaet, sulcx mede te deylen, zoo hebbe ic dit selve boec in onse nederlantsche sprake doen oversetten ende deze vier navolghende boecken in den druc gebrocht...’. En zo kwam in 1610 de eerste druk uit van Plinius' Boecken ende schriften in vier deelen... Behalve een grote houtsnede op het titelblad, tellen we er in totaal nog 213, doch de helft hiervan komt meermalen voor. De vraag is echter waar deze houtsneden vandaan komen. De zeven houtsneden uit het eerste boek zijn waarschijnlijk aan een medisch volksboek (Ruef, Het boeck van de vroed-wijfs?) ontleend. De houtsneden met afbeeldingen van dieren in de volgende drie boeken troffen wij aan in Thierbuch, Sehr künstliche und wohlgerissene Figuren von allerley Thieren, gedrukt te Frankfurt am Main in 1592. Deze laatste houtsneden zijn van de hand van Jost Amman en Hans Bocksberger, die op het titelblad genoemd worden.

Van de kwarto-editie van Plinius' Boecken ende schriften gaf Jansz. nog een herdruk uit in 1617; een derde druk verscheen in 1628 bij de Amsterdamse uitgever Hendrick Laurens, die het had laten drukken bij Pieter Jansz. van Campen in Hoorn. Al deze Nederlandse edities met houtsneden van Amman en Bocksberger zijn volgens Ammans bibliograaf J. Becker onbekend: ‘Heinecken und Le Blanc (Manuel de l'amateur d'estampes) führten noch Ausgaben des Thierbuchs von den Jahren 1612 und 1617 an, welche keinen andern Kunstschriftsteller zu Gesicht gekommen sind.’

Tot slot nog een voorbeeld uit de wereld van het kinderboek: ‘In het Nederlands

[p. 75]

Openluchtmuseum te Arnhem’ - aldus De Meyer op pagina 152 - ‘bevinden zich veertien mooie kinderprenten in steendruk, met schablonen gekleurd, van een onbekende uitgever uit het midden der vorige eeuw. Elke prent heeft een centraal stuk, met daar omheen 13 tot 52 kleine afbeeldingen. Deze prenten zijn niet genummerd. De inhoud der prenten wordt duidelijk omschreven door hun titels die wij hier laten volgen: Het koorn - Boekdrukkerij - Natuurkunde - Vervoermiddelen - Het ijzer - De groenten - Het papier - Het paard - Rust, beweging, kracht en werking - Zijde en katoen - Zout en suiker - Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen - Verlichting en verwarming - De wijn’.

Een handtekening van een lithograaf is uitsluitend te vinden op de prent De groenten, namelijk T. v. Donkelaar, Leyden. Die naam waren we niet eerder tegengekomen, maar de manier waarop de prenten gekleurd zijn, doet sterk denken aan educatieve kinderboeken uitgegeven in Leiden door D. Noothoven van Goor. Dankzij het kwarto-formaat kon de bron spoedig getraceerd worden: Het nuttige prente-boek,

De afbeelding ‘Het Papier’ uit Het nuttige prentenboek, Leiden [1858].

waarin de spelende jeugd door fraaije platen en bijschriften en onderhoudende vertellingen geleid wordt tot opmerken en nadenken over allerlei dingen uit het dierenrijk, de plantenwereld, het delfstoffelijke en de bewerktuigde natuur, en hoe de menschen dat alles tot hun nut, gemak en voordeel weten aan te wenden. Het boek met 228 bladzijden tekst werd uitgegeven te Leiden bij D. Noothoven van Goor en bevat niet alleen de veertien door De Meyer genoemde prenten, maar nog elf andere: Hennep en vlas - De schrijnwerker - Het hout - Munten, maten en gewichten - De vijf zinnen - Het rundvee - Het varken en het schaap - Het licht en de kleuren - Neerlands zee- en landmagt - Glas en aardewerk - De drie rijke der natuur.

Het werk is niet gedateerd, iets wat schering en inslag blijkt te zijn bij negentiende-eeuwse kinderboeken, maar het jaar van uitgave is volgens Brinkmans bibliografie 1858. Het nuttige prentenboek is een luxueus uitgevoerd kinderboek, waar zowel aan het tekstgedeelte als aan de afbeeldingen bijzonder veel zorg is besteed. Noothoven van Goor was in die tijd een van

[p. 76]

De afbeelding ‘Le Papier’ uit Revue de l'éducation nouvelle. Journal des mères et des enfants 1849-1854.

de grootste uitgevers van kinderboeken, die vooral op educatief gebied naam maakte. Dat blijkt niet alleen uit zijn fondslijst, maar ook uit het prospectus dat hij voor dit boek liet drukken. Hij stelde er onder andere in dat ‘Prenteboeken voor de jeugd vooral dan aan hun eigentlijke doel beantwoorden, wanneer ze de kleinen al spelende inwijden in een aantal wetenschappen, die men schier ieder oogenblik noodig heeft in den omgang van het dagelijksch leven, en waarvan zoo velen - geleerden zelfs - niet eens een oppervlakkig begrip hebben.... Om overigens het nut, met deze uitgave beoogd, zoo veelzijdig mogelijk te maken, wordt onder de aandacht van ouders gebragt, dat de platen, opgeplakt op karton, een even leerrijk als goedkoop sieraad kunnen worden voor de kinderkamer.’ Het is echter geen goedkoop boek geworden: elke aflevering zou 35 cent kosten en het werden er uiteindelijk ruim 26! Over de tekst schrijft de uitgever in het prospectus ‘dat hij de bewerking heeft toevertrouwd aan alleszins bevoegde handen, en dat men uit de eerste afleveringen reeds voldoende zal kunnen afleiden, in hoeverre de bewerkers aan het gewigt van hunne taak zullen weten te beantwoorden....’ Wat verstond de uitgever hier onder ‘bewerking’? Gaat het soms om een nieuwe titel-uitgave met nieuwe prenten? Of gaat het om oude prenten, die gebruikt werden voor een tekst in moderner Nederlands? Of is er sprake van een vertaling uit het Engels, Duits of Frans? Dit laatste echter stellig niet voor hoofdstukken als Neerlands zee en landmagt en Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen. Wat opvalt als we de prenten beter bekijken, is het centrale thema waaromheen allerlei voorwerpen gegroepeerd zijn. Dit doet sterk denken aan de dieren-prenten van de Fransman Victor Adam zoals Le chien et son usage en L'éléphant et son usage. Adam (1801-1866) maakte dergelijke chromolitho's in het midden van de jaren veertig. Soortgelijke voorstellingen vinden we terug in Jules Delbrück, Les récréations instructives tirées de l'Education nouvelle. Journal des mères et des enfants. Daar dit tijdschrift eerst in 1860 in Parijs verscheen, zochten we verder en vonden tenslotte het tijdschrift Revue de l'éducation nouvelle. Journal des mères et des enfants. 12 chants pour l'enfance, 12 tableaux encyclopédiques coloriés.

[p. 77]

Parijs, 1849/50-1853/54. Dit tijdschrift stond ook onder redactie van Jules Delbrück. Er verschenen zes jaargangen, elk met twaalf muziekstukjes voor de jeugd en twaalf gekleurde litho's. Die 72 litho's waren op een getinte achtergrond afgedrukt en aantrekkelijk van kleur. Vergelijking van deze litho's met de Nederlandse versie laat naast overeenkomsten ook verschillen zien. Datzelfde geldt nog sterker voor het tekstgedeelte: in Het nuttige prentenboek staan steeds acht bladzijden tekst bij elke aflevering; in het Franse tijdschrift waren dat steeds zestien pagina's. De bewerkers in Nederland kozen het beste uit de zes jaargangen. Voor vijfentwintig afleveringen van Het nuttige prentenboek werd een selectie gemaakt uit de volgende Franse delen (helaas zijn ze ongenummerd): prent 2, 4, 6, 10, 11 en 13 uit deel i; prent 1, 3, 7, 12, 15 en 17 uit deel ii; prent 5, 14, 16, 18 en 20 uit deel iii; prent 8, 9, 22 en 24 uit deel iv; prent 19, 23 en 25 uit deel v en tenslotte prent 21 naar een voorbeeld uit deel vi.

Ziedaar slechts één voorbeeld uit talloze kinderboeken, waarvan we nu weten hoe een uitgever te werk is gegaan. Dit alles overziende blijkt dat de geschiedenis van het geïllustreerde boek in de Lage Landen een extra dimensie krijgt als men het hergebruik van de illustraties aan een nader onderzoek onderwerpt.