De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 27]

Boekbesprekingen

Ton Croiset van Uchelen en Hannie van Goinga (red.), Van pen tot laser. 31 opstellen over boek en schrift aangeboden aan Ernst Braches bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam in oktober van het jaar 1995. Amsterdam, De Buitenkant, 1996. 344 p., ISBN 907038678X. f125,-.

Per 1 november 1995 nam Ernst Braches afscheid als hoogleraar in de geschiedenis van het boek en van de drukkunst, inzonderheid van de 19de en 20ste eeuw. Bij deze gelegenheid werd hem een bundel aangeboden: Van pen tot laser. 31 opstellen over boek en schrift aangeboden aan Ernst Braches bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam in oktober van het jaar 1995. Hoewel de ondertitel anders doet vermoeden, verscheen het boek pas in 1996. Op 24 februari 1996 werd het boek Braches aangeboden tijdens een sobere plechtigheid in de personeelskoffiekamer van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Dit laatste gegeven ontleen ik aan een door Ernst Braches geschreven brochure Van lezer tot schrijver, die opent met een - aanvankelijk in de hij-vorm geschreven - verslag van deze bijeenkomst. Ruim 30 bladzijden in twee kolommen gebruikt Braches vervolgens voor zijn reactie op Van pen tot laser. Deze reactie heeft enig tumult veroorzaakt.

Het is doorgaans een gemengd genoegen deel uit te maken van de redactie van een huldebundel. Weliswaar heeft men het bevredigende besef bezig te zijn de ontvanger van de bundel een plezier te bereiden, maar daaraan wordt vaak afbreuk gedaan door de omstandigheid dat de medewerkers niet steeds bijdragen leveren die voldoende kwaliteit hebben. En een gevraagde bijdrage afwijzen is ook al zoiets. Bovendien heeft de redactie natuurlijk de ambitie een bundel samen te stellen die ook voor een groter publiek aantrekkelijk is. De redactie van Van pen tot laser, bestaande uit Ton Croiset van Uchelen en Hannie van Goinga, koos voor een bundel die zich beperkte tot - in ruime zin genomen - boekwetenschappelijke onderwerpen. Deze beperking liet nog altijd ruimte voor een zeer afwisselende bundel, waarin een beschouwing over 19de-eeuwse rozenboeken (van Ger Kleis) staat naast een technische bijdrage over een druk van Vondels Palamedes. Hekeldichten uit 1705 (door Johan Gerritsen) en waarin speculaties over gespikkelde letters in een druk uit 1487 (van Adri K. Offenberg) geflankeerd worden door een principiële verhandeling over de archeologie van de boekband en boekrestauratie (door J.A. Szirmai) en een inventarisatie van boekhandelende toneelspelers en toneelspelende boekhandelaars (door Marja Keyser).

De gemiddelde lezer zal bij deze bundel ervaren wat voor bijna iedere bundel geldt, namelijk dat hij er bijdragen in aantreft die hem wel en die hem niet interesseren. Zo'n bundel is een uit zijn krachten gegroeide tijdschriftaflevering. Men leest zoiets zelden van kaft tot kaft. Er is eigenlijk maar één ideale lezer: de beschonkene. Maar we zullen nog zien dat in dit geval ook hij af en toe zijn bedenkingen had.

Als bespreker van deze bundel schiet ik verregaand tekort. Ik ben geen boekwetenschapper en er komen dan ook beschouwingen in het boek voor die ik nauwelijks kan volgen en waarin ik niet geïnteresseerd ben. Aan de andere kant zal voor vele lezers van De Boekenwereld evenzeer gelden dat ze geen specialist zijn, maar dat ze wel een redelijk ruime belangstelling voor boekhistorische onderwerpen meebrengen. Per individu zal dat wel verschillen, maar het grootste deel van het boek zal de Boekenwereld-lezer met interesse en genoegen gelezen. Het is ondoenlijk alle bijdragen de revue te laten passeren, maar enkele van mijn voor- en afkeuren mogen hier toch volgen.

De redactie heeft besloten tot plaatsing van de bijdragen in alfabetische volgorde per auteur. Dat pakt in zoverre verkeerd uit, dat de bundel nu begint met een beschouwing van Christiane Berckvens-Stevelinck, een typische plichtmatige bijdrage, waarin eigenlijk niet veel anders beweerd wordt dan dat er in archieven spanning bestaat tussen ‘schoningswoede en bewaardrang’. En dat wisten we al. Weinig betekenende gelegenheidsbijdragen zijn er ook van bijvoorbeeld Willem Dijkhuis en Dick Dooijes.

Aardig om te zien is hoe verschillend auteurs verwante onderwerpen behandelen. Cees van Dijk presenteert de niet bijster belangwekkende correspondentie russen J. van Krimpen en S.H. de Roos zonder de brieven in een kader te plaatsen (en ook zonder enige editietechnische verantwoording). Marijke Stapert-Eggen editeert de brieven van de jezuïet J. Dijckmann die in de jaren 1849-1852

[p. 28]

J.A. Alberdingk Thijm ‘terzijde stond’ bij het kuisen van zijn bloemlezing uit de middeleeuwse poëzie. Haar inkadering en annotatie brengen de documenten tot leven. Een contrast leveren ook twee beschouwingen over veilingcatalogi. Bram Schuytvlot geeft een traditionele bijdrage over de auctiecatalogus van Balthazar Bekker, die eigenlijk meer vragen oproept dan ze beantwoordt. J. Ayolt Brongers gooit het in zijn bijdrage over de bibliotheek van zijn held C.J.C. Reuvens over een andere boeg. Door middel van een kwantitatief-grafische analyse probeert hij zicht te krijgen op die bibliotheek. Braches roept zelfs dat de resultaten van dit bibliometrische onderzoek verplichte vakliteratuur zouden moeten worden.

Als interessante en leesbare bijdragen bleven mij verder bij die van Ton Croiset van Uchelen over de schrijfmeester Ambrosius Perling (1657/58-1718), Kees Gnirrep over de vraag of in de 17de eeuw al stereotypie aangewend werd bij het drukken van bijbels, Hannie van Goinga over de vroege Nederlandse antiquaar Pieter van Damme (1727-1806), J.A. Gruys die voorrekent dat van de naar schatting 27.500 veilingen vóór 1800 tot nu toe slechts 3300 catalogi zijn teruggevonden. Aardig vond ik het ook om in de bijdrage van Gerhard J. Riesthuis nu eens aandacht te zien schenken aan het maken van registers, in het bijzonder van dat op de latere jaargangen van Het Boek. Zoals gezegd, andere lezers zullen waarschijnlijk andere voorkeuren hebben, maar ieder in de boekhistorie geïnteresseerde zal zonder twijfel een aantal bijdragen van zijn gading vinden.

Het boek bevat een door Ernst Braches zelf samengestelde lijst van zijn publicaties. Een tabula gratulatoria gaat vooraf aan de namen en adressen van de auteurs, het persoonsnamenregister en de achterin verstopte inhoudsopgave. Tot slot is er dan niet een colofon maar een tekst van boekverzorger Gerrit Noordzij onder de kop ‘Produktie’. De oorspronkelijke opmaak moest wijken voor een in twee kolommen, omdat de hoeveelheid tekst groter was dan aanvankelijk werd begroot. De samenwerking tussen Noordzij en uitgeverij De Buitenkant staat garant voor een mooi boek, hoewel her en der natuurlijk wat kleinigheden aan te merken zijn. Zo is bijvoorbeeld een aantal afbrekingsfouten blijven staan en ontbreken nogal eens aanhalingstekens bij citaten (wellicht op plaatsen waar in de oorspronkelijke opmaak citaten zouden inspringen?).

Rest nog de bespreking van Braches' bespreking van Van pen tot laser. Dit (door nogal wat zetfouten ontsierde) geschrift heeft gemengde gevoelens losgemaakt. Braches heeft het toegezonden aan de medewerkers van de bundel en ook ter beschikking gesteld van Amsterdamse studenten boekwetenschap. Het is zeker niet ongebruikelijk dat de ontvanger van een bundel particulier of openbaar reageert op de feestgave. Ongebruikelijk is wel de kritische en soms ook persoonlijke toon die in Braches' brochure heerst.

Wie zich op het standpunt stelt dat men een gegeven paard niet in de bek moet kijken, zal hoofdschuddend kennis nemen von Van lezer tot schrijver. Daar staat tegenover dat het iets sympathieks heeft om de burgerlijke plichtmatigheid te zien doorbreken. Zo koester ik ook een zakere sympathie voor de 19de-eeuwse zonderling F.A. Hartsen, die van oordeel was dat je in alle omstandigheden de waarheid moest spreken. Maatschappelijk gezien is dat een vorm van zelfmoord, maar het geeft een pervers genoegen om christenen iemand met drek te zien gooien omdat die meer dan zijzelf leeft naar hun eigen voorschriften. Braches schept voor zichzelf overigens in zekere zin het recht om anderen aan te vallen door ook zichzelf niet te sparen. In de inleiding van zijn brochure schrijft hij bijvoorbeeld: ‘Wat heb ik eigenlijk in de vakgroep gedaan? Ik heb studenten verward met mijn invallen. Ik heb promovendi afgeschrikt met mijn uitvallen.’ En even verderop stelt hij dat hij zijn studenten ‘niet meer kon bieden dan mijn onzekerheid, mijn besef dat het “vanzelfsprekende” in de wetenschap een fabel is. Ik had niet meer met ze te delen dan mijn afschuw van macht, mijn autoriteitenvrees. Mijn eeuwig tekortschieten ten aanzien van de opdracht.’ Nu komt het mij voor dat iemand die er in slaagt studenten te doordringen van onzekerheid al een aardig eind op weg is te voldoen aan zijn leeropdracht, maar - en daar gaat het hier om - Braches heeft een hoge taakopvatting waaraan hij ook anderen meet. ‘Degenen die de wetenschap van boek & schrift naar vermogen hebben gediend wil ik graag van harte bedanken’, heet het aan het begin van de brochure. De woorden ‘naar vermogen gediend hebben’ moeten daarin onderstreept worden. Want, hoewel er ook wel enige persoonlijke animositeit aan de orde

[p. 29]

lijkt, is het juist een beroep op de eisen van het vak die Braches' kritische noten moet rechtvaardigen.

Een van de meest kritische reacties is die op de bijdrage van Frans A. Janssen die de vraag aan de orde stelt of er te veel boekhistorische publicaties zijn. Janssen verdeelt bij de beantwoording van die vraag en met name in verband met de kwestie wat wel en niet gelezen moet worden de beschikbare publicaties in publicaties die bronnen beschrijven en publicaties die bronnen interpreteren. In feite maakt deze ietwat wringende indeling de indruk alleen maar bedoeld te zijn als kapstok om er enige erudiete beschouwingen aan vast te kunnen knopen over door de auteur bewonderde studies. Voor een causerie is nu eenmaal een draad nodig. Natuurlijk is, zoals Braches stelt, de vraagstelling in Janssens titel een schijnprobleem. Als Braches het verhaal vervolgens analyseert en aan mootjes hakt, toetst hij het niet aan de - inderdaad nogal pretentieus en parmantig uitpakkende - causerie-achtige bedoeling, maar aan de hoge eisen die de wetenschap aan haar beoefenaars stelt. Met zoveel woorden houdt hij Janssen het voorbeeld van De La Fontaine Verwey voor (‘Hij diende de wetenschap steeds naar vermogen’) en herinnert hij hem aan de verplichtingen die de boekwetenschap en het hoogleraarsambt hun beoefenaars opleggen. Dat is nogal zwaar aangezet. Uit de tekst blijkt ook dat er een zekere persoonlijke animositeit meespeelt (‘Dat je voor mij niet in het nette pak schiet kan ik me wel voorstellen. Het is verstandig om wat afstand van een querulant te houden’). Gezien vanuit het standpunt van Braches is dat een reden te meer om geen zoete broodjes te bakken. De bijdragen van tegenvoeters in je afscheidsbundel kun je interpreteren als een daad van verzoening, maar, als je die bijdragen van bedenkelijk niveau vindt, kunnen ze alleen maar leiden tot escalatie van de vijandelijkheden. Verder is ruzie maken niet verboden en kan het zelfs tot heilzame helderheid leiden, terwijl de toeschouwers zich opperbest vermaken.

Tot slot moge hier een ‘losse gedachte’ volgen die F.A. Hartsen in 1868 debiteerde: ‘Men zegt wel: wie oprecht is beleedigt anderen. Ik antwoord: wie zich door oprechtheid beleedigd acht, die verdient beleedigd te worden.

Nop Maas

Chantal Keysper, Ingeborg Verheul en Jos van Waterschoot, Catalogus van de brieven geschreven vóór 1900 uit de collectie ‘Prospectussen en personalia’ van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam, [deel x, eerste en tweede stuk van de ‘Catalogus der Bibliotheek’ van deze vereniging], Amsterdam, Universiteitsbibliotheek 1997 [alleenvertegenwoordiging De Graaf Publishers B.V., Nieuwkoop] 744 p., ISBN 9060044347. f 180,-.

Een belangrijk onderdeel van de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging met de lange naam, in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek ondergebracht, vormt de collectie ‘Prospectussen en personalia’. Hierin wordt materiaal verzameld betreffende Nederlandse boekhandels, uitgeverijen, drukkerijen, papierleveranciers en andere bedrijven met betrekking tot het boekenvak, alfabetisch, op firmanaam geordend. In vroeger jaren werden ook binnengekomen archieven wel uitgesplitst en in deze zogenaamde PP-mappen opgenomen. Eenieder die wel eens in de PP-mappen heeft gezocht zal verbaasd geweest zijn over wat daarin kan worden aangetroffen: correspondentie, rekeningen, bestel- en pakbonnen, portretten en afbeeldingen, affiches, prenten, prospectussen (zeer veel!) fondscatalogi, circulaires, contracten, etc. De dossiers beslaan enige honderden meters en bevatten ongeveer een miljoen objecten.

Door deze grote omvang en ook door het onderbrengen van stukken met meerdere ingangen in de map van één firma kwam er steeds meer behoefte aan een nadere beschrijving van bepaalde onderdelen van het materiaal. Daarnaast bleek dat de materiële verzorging van een deel der objecten zorg behoefde. In 1992 is daarom begonnen met het zogenaamde Personaliaproject: conservering en registratie van het handschriftelijke materiaal, catalogisering van de brieven, en een voorlopige conservering en registratie van het niet-handschriftelijke materiaal.

Er bleken zich ca. 30.000 handschriften uit de periode vóór 1900 in de PP-mappen te bevinden. Deze zijn opnieuw opgeborgen in zuurvrije omslagen en voorzien van een nieuwe signatuur (waarbij men kan blijven zien uit welk dossier het stuk afkomstig is). Uit deze 30.000 handschriften zijn de brieven geselecteerd. Dit bleken er bijna 9.000 te zijn. Ze

[p. 30]

werden beschreven volgens de regels van het Nationale Brievenproject en ingevoerd in de computer.

Uit dit computerbestand werd nu - als een eerste handreiking - de hier aangekondigde tweedelige catalogus gemaakt. ‘Voor meer gerichte (combinatie)zoekvragen raadplege men de computer’ aldus de inleiding. Wat geeft nu de gedrukte catalogus? Alfabetisch vindt men op firmanaam de brieven die in het dossier werden aangetroffen, geordend op afzender en daarbinnen chronologisch op ontvanger. Een brief van J.H. van der Beek aan D.J. Wilterink treft men aan onder het firma-lemma Van der Beek. Een brief van dezelfde J.H. van der Beek aan Sijthoff treft men aan onder het firma-lemma K. Fuhri, omdat deze oorspronkelijk in een album ‘Herinnering aan K. Fuhri’ was opgenomen en daarom in het Fuhri-dossier zat. Dat is goed, want de collectie behoudt daardoor nog iets van de oude ordening en via de registers (op firmanamen, afzenders, ontvangers, plaatsen van afzending en landen van afzending) kan men alles achterhalen.

De beschrijving van iedere brief beperkt zich tot het uiterlijk: plaats, datum, geadresseerde, afzender, aantal pagina's, beschadigingen, herkomst, briefhoofd e.d., maar niets, ook niet in enkele trefwoorden, over de inhoud. Ik neem aan dat men hier - uit tijds- en dus financiële overwegingen - van heeft afgezien maar informatie bij de samenstellers wees uit dat in het computerbestand wel gegevens over de inhoud van (sommige) brieven is opgenomen. Dan nog één technische opmerking: sommige firma-lemma's strekken zich over vele pagina's uit. Voor het snel raadplegen van deze delen was het gemakkelijker geweest om - bij voorbeeld in de bovenmarge - even aan te geven op welke firma de betreffende pagina betrekking heeft.

Maar al met al: hulde voor deze nieuwe toegang tot de zo waardevolle collecties van de b.k.v.b.

A.G. van der Steur

N.B. Voor degenen die iets meer willen weten over de serie Catalogi van de b.k.v.b.: Deel i en ii verschenen reeds in 1920 en 1926 en bevatten een catalogus van publicaties op het gebied van het boek in al zijn aspecten. Deel iii (1928) is een supplement op deze beide delen en tevens een register op de drie delen. Deel iv (1934) bevat de diverse soorten boekhandelcatalogi in de bibliotheek. Deel v (1940) bevat de aanwinsten sedert 1926 en vormt een supplement op de delen i t/m iii. Deel vi (1949) is opnieuw een supplement op i t/m iii en v en bevat de aanwinsten uit de jaren 1940-1949. Deel vii (1965) is het laatst verschenen supplement, nu over de jaren 1949-1964. Deel viii (1979) is een supplement op deel iv en geeft de boekhandelcatalogi over de jaren 1932-1973. Deel ix (1990) is het eerste deel van de verzameling betreffende G.T.N. en Hugo Suringar en bevat een inventaris van de ca. 7.000 brieven uit deze collectie. De delen i t/m vi zijn uitverkocht. De delen vii, viii en ix zijn te bestellen bij De Graaf in Nieuwkoop à f 120,-.