De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 21]

Bibliografische notities 19

P.J. Buijnsters en Leontine Buijnsters-Smets, Bibliografie van Nederlandse school- en kinderboeken 1700-1800, Zwolle, Waanders, 1997, 318 p., ills., linnen met stofomslag, 4^o, ISBN 90 400 9865 4, f125,-.

Piet Buijnsters en Leontine Buijnsters-Smets staan bij collectioneurs en zeker bij antiquaren bekend als het befaamdste boeken verzamelende echtpaar van Nederland, ex aequo met een drietal andere bibliofiele stellen. Sinds het interview van Nop Maas zijn zij voor de lezers van De Boekenwereld, voor zover dat al niet het geval was, óók geen onbekenden meer (De Boekenwereld 12 (1995), p. 66-83). Piet Buijnsters schreef als gewaardeerd vast medewerker van De Boekenwereld in de loop der jaren vele mooie stukken voor ons blad. In mijn geheugen staat hij onwrikbaar vastgeklonken als de gastronoom die bij een etentje van de redactie met de vaste medewerkers als eerste gang een bord soep en als tweede, tevens afsluitende gang een coupe ijs consumeerde. Boeken verzamelen vindt hij geloof ik spannender. Dit echtpaar nu heeft een heel oude bibliografische belofte, die in de loop der tijd bijna tot een spookboek leek te worden, ingelost: de school- en kinderboeken-bibliografie over de periode 1700-1800. Al in 1985, in de eerste druk van Buijnsters' Het verzamelen van boeken. Een handleiding werden we in het hoofdstuk ‘Kinderboeken’ lekker gemaakt met ‘Zolang de aangekondigde bibliografie van Noordnederlandse school- en kinderboeken (1700-1800) door P.J. en L. Buijnsters nog niet verschenen is’ (p. 87). In de tweede druk van 1992 is de zin onverkort gehandhaafd, met weglating van ‘aangekondigde’. Uit het interview van Nop Maas blijkt, dat het werk ‘vroeg in de jaren '80’ begon en uit hetzelfde interview en het voorwoord van het zojuist gepubliceerde boek, dat de bibliografie in getypte vorm vanaf 1986 in concept klaar was. Dat mag de spanning erin houden genoemd worden.

Dat er naar deze bibliografie werd uitgekeken, bewijst de talrijke schare ‘ons kent ons in kinderboekenland’ die op 13 februari j.l. aanwezig was in het Letterkundig Museum te Den Haag bij het doopfeest van de langverwachte boreling. De dichter en volksboeken en -prenten-kenner Arie van den Berg sprak de feestrede uit, gevolgd door het dankwoord van Piet Buijnsters. De aansluitende borrel mocht meer dan geanimeerd genoemd worden.

Illustratie uit de Nieuwen St. Nicolaes Almanach van 1798 (zie nrs. 1665-1666).

Het werd natuurlijk wel tijd, want met het bibliografisch onderzoek in Nederland-Kinderboekenland was het met name wat betreft het oudere boek droevig gesteld. De standaardreferentie vormde naast de catalogus-Van Rijn sinds 1958 Van Veens Kinderen lazen/kinderen lezen, een tentoonstellingscatalogus met 1110 voor het grotere deel negentiende-eeuwse titels, nooit als bibliografisch naslagapparaat bedoeld en door het ontbreken van registers moeilijk toegankelijk. Met alle respect voor deze onwaardeerlijke nestor, die door P. Buijnsters in zijn boven vermelde toespraak met veel waardering en vooral dankbare nostalgie werd gememoreerd en aan wie zijn boek ook is opgedragen: het ‘niet in de catalogus Kinderen lazen/kinderen lezen’ in antiquariaats- en veilingcatalogi leek geregeld eerder een aanbeveling van niet-zeldzaamheid dan het beoogde tegendeel. Wie overigens de veilingcatalogus van Van Veens Nederlandstalige kinderboeken weer eens ter hand neemt, die op 25 juni 1984 bij Sotheby's Amsterdam werden geveild, krijgt nog steeds tranen in de ogen over de gemiste bibliografische kans (om over de zakelijke aspecten maar te zwijgen). Het wemelt van de lots met één of twee summier beschreven titels, gevolgd door ‘and 10 others similar’, ‘and 22 others’ etc. etc. Dit was de veiling waarop bijvoorbeeld de antiquaar Bert Hagen drie beschreven edities van Van Alphens Kleine gedichten voor kinderen ‘and

[p. 22]

45 editions in Dutch, French, and German’ kocht voor 700 gulden in bod en antiquariaat Forum, behalve alle ‘chapbook’ nummers en vele andere zaken, een lot met vijf beschreven ‘and 91 other catechisms and religious works for children’ voor 2300 gulden.

Wie Piet Buijnsters' opvatting over een leesbare, toegankelijke bibliografie kent, zal het niet verbazen dat de beschrijvingen in de nu verschenen bibliografie geen collatieformule bevatten, laat staan een fingerprint. In het voorwoord wordt er nadrukkelijk op gewezen dat men geen analytische bibliografie moet verwachten, ‘maar meer een inhoudsgerichte bibliografie, zoals ook in Brüggemanns Handbuch zur Kinder- und Jugendliteratur gepresenteerd wordt.’ Alle beschrijvingen behalve die voorzien van een asterisk berusten op autopsie, maar ‘dat wil natuurlijk niet zeggen dat wij elk exemplaar van iedere editie in handen hebben gehad.’ Ook die laatste mededeling duidt er op, dat het de Buijnstersen niet zozeer ging om het opsporen van allerlei varianten van allerlei edities, als wel om het aanbieden van een corpus: dit is wat ze aan titels gevonden hebben. Latere/andere drukken van hetzelfde werk worden met eigen nummer vermeld, maar op vragen die te maken hebben met staand zetsel, nieuwe titelpagina, roofdruk e.d. geeft het boek geen antwoord.

Door deze inhoudelijke benadering lijken de formele beschrijvingen niet altijd de sterkste kant van het boek. Over de principes komen we niet meer te weten dan ‘De beschrijvingsvolgorde is die van onze Wolff en Dekenbibliografie’ (p. 11.) Er nog van afgezien of iedereen over die bibliografie beschikt: boeken van deze importantie en pretentie verdienen hun eigen verantwoording. Nu moet je de principes zelf uit de beschrijvingen destilleren en dat roept soms vragen op. De beschrijvingen openen steeds met een transscriptie van de titelpagina, gevolgd door een formaataanduiding (ook niet verantwoord), een pagina-formule en eventueel een opgave van de platen met indien bekend de namen van ontwerpers en graveurs. Dit laatste vloeit natuurlijk voort uit het inhoudsgerichte karakter van de bibliografie, en we moeten er dankbaar voor zijn, want een plaatverantwoording met verantwoordelijke kunstenaars ontbreekt nogal eens, vooral in analytisch gerichte bibliografieën. Bij complexer samengestelde boeken wordt vervolgens de pagina-formule nader ingevuld en toegelicht. Daarna volgen bibliografische referenties, heel vaak het kopje ‘bijzonderheden’ en de verantwoording der vindplaats(en) tot slot.

Bij lemma 37 - het historisch gezien belangrijke Een Nieuwlyks Uitgevonden A.B.C. Boek van Kornelis de Wit, door P. Buijnsters elders ‘Het voor zijn tijd bepaald revolutionaire beeld-ABC’ genoemd - ontbreekt een paginaformule. Geen tekstpagina's dus denk je dan in eerste instantie. Uit de beschrijving van de inhoud blijkt het boekje wel degelijk ongenummerde tekstpagina's te bevatten. Wie de inhoudsbeschrijving dan vertaalt naar aantal pagina's, komt op 34, inclusief platen. Er wordt onder andere verwezen naar het Forum-exemplaar uit de catalogus The Children's World of Learning (nr. 98), waar als pagina-formule (26),24 wordt genoemd. Om het raadsel compleet (of duidelijk) te maken wordt onder de vindplaatsen de uba genoemd met twee exemplaren, onder vermelding van ‘twee verschillende drukken.’ Zo'n laatste mededeling kan naar mijn mening niet zonder toelichting blijven, als het al niet zo is, dat een afwijkende druk een eigen nummervermelding zou moeten krijgen. Worden het Buijnsters- en het Forum-exemplaar bedoeld? Of verwijst dit naar de eerder gedane mededeling in het lemma dat sommige exemplaren een andere imprint hebben? Of is het nóg iets heel anders? Hier wreekt zich wellicht de boven aangehaalde zinsnede uit de inleiding dat niet elk exemplaar van iedere editie geautopseerd is. Maar als je al hebt vastgesteld dat er twee verschillende edities bestaan, dan kan nadere uitleg toch niet uitblijven. En zo viel strikt bij toeval in lemma's 69, 346 en 982 een andere kleine omissie of onduidelijkheid op. Overigens zou deze kritische kanttekening de indruk kunnen wekken dat er voortdurend dit soort problemen in de bibliografie opduikt en dat dit het plezier in de bibliografie vergalt. Verre van dat. Je kunt de zaak ook omdraaien: het kan niet anders dan dat er bij zo'n enorme beschrijvingsklus af en toe eens iets vergeten wordt of anderszins gemist wordt. Dat moeten we maar op de koop toe nemen. Voorop staat dat we tot nu toe op het oudere kinderboeken gebied eigenlijk niets hadden en er nu een stevig en leesbaar fundament staat. Wel zullen er ongetwijfeld lezers zijn die zich afvragen waarom, nu de klus tóch geklaard werd, er niet iets meer analytische gegevens meegenomen

[p. 23]

werden. Dat tast de leesbaarheid écht niet aan en maakt het boek completer. Het antwoord van de Buijnstersen staat waarschijnlijk in het voorbericht van de Wolff en Dekenbibliografie (p.7): ‘(...) steeds echter indachtig (...) dat de bibliografische beschrijving geen doel op zichzelf behoort te zijn [maar] middel om zicht te krijgen op (...)’. Dat brengt ons bij de inhoud, want daar klopt het hart van deze bibliografie.

Arie van den Berg sprak het al met bewondering uit: ‘Waar het Centraal Bestand Kinderboeken tot op heden 121 achttiende-eeuwse kinderboeken achterhaalde, beschrijven zij er 1722.’ Daar knoopte hij even later aan vast: ‘Dit grenzeloze gebied ligt nu open voor nadere verkenning. Vooral boekhistorici, antiquaren en verzamelaars zullen gelukkig zijn met deze bibliografie. Om wat erin staat, maar ook om wat er nog ontbreekt. “Niet in Buijnsters” zal weldra als kenmerk in de catalogi van veiling en boekhandel verschijnen. De makers van de bnk beseffen zelf beter dan wie ook de betrekkelijke onvolledigheid van hun bibliografie.’ Uitgaande van de vaststelling dat een bibliografie nooit af is, veronderstelt Van den Berg dat de auteurs in de komende tijd door particuliere verzamelaars ‘bestookt’ zullen worden met aanvullingen. In het Voorwoord (p. 6) benadrukken de schrijvers zelf die onvolledigheid ook, al lijken zij daar, zonder het waarschijnlijk oneens te zijn met Van den Berg, wel een andere oorzaak voor aan te geven: ‘Hoeveel kinderboeken zullen er niet in de loop van de tijd aan “scheurgrage vingertjes” ten offer zijn gevallen? Wat is niet later door volwassenen vrolijk bij het oud papier gezet?’ Curieus in verband hiermee is de opmerking even eerder over hun ervaringen bij bibliotheken: ‘Hoeveel hebben wij toen gezien (en teruggebracht!) dat later, in diezelfde bibliotheek niet meer terug te vinden bleek.’ Overigens streven de auteurs wél naar volledigheid (p. 10). Die volledigheid houdt in (p. 10): ‘alle tussen 1700 en 1801 gedrukte, Nederlandse school- èn kinderboeken, voor zover gepubliceerd binnen de huidige staatsgrenzen. Latijn-Nederlandse, Frans-Nederlandse of Engels-Nederlandse parallel-uitgaven beantwoorden dus geheel aan de opnamecriteria, net als bijvoorbeeld Venlose en Maastrichtse drukken met Nederlandse tekst. Zuidnederlandse drukken daarentegen zijn louter om praktische redenen buitengesloten. Het betreft hier overigens hoofdzakelijk katholieke catechismussen en andere godsdienstig gekleurde schoolboekjes, want “echte” kinderboeken verschenen in Zuid-Nederland pas na 1800.’ Als ‘practische redenen’ inhoudt, dat onderzoek naar het Zuidnederlandse corpus het echtpaar écht teveel werd, dan kan men daar alle begrip voor hebben. Maar dat er vóór 1800 geen ‘echte’ kinderboeken verschenen, hoeveel minder dan in Noord-Nederland ook, lijkt aanvechtbaar zolang het tegendeel door grondig onderzoek niet bewezen is.

Onder kinderboeken verstaan de auteurs ‘oorspronkelijk voor kinderen bestemde of op den duur vooral door hen genoten lectuur’. Als er niettemin twijfel bleef bestaan, werd de titel voorzien van een m (marginaal). Waar Arie van den Berg al kritisch was, dan met name hier. Hij vond de beperking in de opgenomen volksboeken te stringent, waardoor naar zijn mening onterecht Reinaert de Vos en de Historie van de vier Heemskinderen niet zijn opgenomen, terwijl de bnk zich bij ‘de zeker niet voor kinderen bestemde politieke pseudo-ABC-boeken en pseudo-catechismussen rekkelijker toont.’ In het algemeen kunnen we vaststellen, dat de auteurs hun terrein een stuk minder rekkelijk hebben afgebakend dan de ook door hen bewonderde (p. 10) Forum-catalogus The Children's World of Learning waarvan onlangs het vijfde deel het licht zag, met onder andere een voor het afbakeningsprobleem typerende, maar indrukwekkende afdeling almanakken. Deze relatieve gestrengheid ligt geheel in de lijn van de opvatting van Piet Buijnsters als neergeschreven in zijn ‘Bibliofilie in de kinderkamer’, de herziene versie van zijn afscheidscollege als hoogleraar te Nijmegen, 14 juni 1995: ‘In plaats van een geschiedenis van kinderboeken (hoe ook gedefinieerd) krijgen we zo een geschiedenis van pedagogische opvattingen voorgeschoteld’ (Jaarboek Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1995, p. 77).

Met de gekozen indeling van het materiaal komen we bij de grote verdienste en aantrekkelijkheid van deze bibliografie. Chronologische ordening was vanwege de vele ongedateerde uitgaven niet goed uitvoerbaar, ‘terwijl een strikt alfabetische volgorde op auteursnaam en titel elk zicht op het totale tableau beneemt.’ (p. 10). Die laatste mededeling onthult natuurlijk de ware reden voor de gekozen indeling in genres: alleen op die manier konden de Buijnstersen hun inhoudsgerichte ideaal kwijt, door elk van het in 24 ‘genre-rubrie-

[p. 24]

ken’ onderverdeelde boek te voorzien van een kleine inleiding, ‘waarin de aard van de opgenomen titels kort wordt aangeduid en enkele gezichtsbepalende specimen worden vermeld.’ Samen met de veelvuldig voorkomende rubriek ‘bijzonderheden’ in de afzonderlijke lemmata (met gegevens over de schrijver, de inhoud, het buitenlandse voorbeeld, de invloed van het boek etc., vaak met literatuurverwijzing) krijgt de gebruiker een schat aan extra informatie toegespeeld. Op die manier kunnen bibliografieën fascinerende lectuur worden, in dit geval een reis door 18de-eeuws Nederland, maar niet alleen het Nederland van de jeugd. De auteurs brengen dat als volgt onder woorden: ‘Alle verwachtingen, dromen, fobieën en problemen van de achttiende-eeuwse volwassenen vinden we hier terug in hun meest eenvoudige gedaante.’ Velen die deze bibliografie doorbladeren, zullen daardoor waarschijnlijk het meest getroffen worden: door de ongelofelijke en vaak onverwachte rijkdom en diversiteit aan fascinerende titels op elk gebied. Droevig stemt daarbij dat vele van de van een asterisk voorziene titels vaak niet de minst intrigerende zijn. Bij deze nadruk op de inhoud van de materie past het grote aantal kleuren- en zwart/wit-illustraties. Hoe onmisbaar en gezichtsbepalend zijn juist in dit genre boeken vaak de illustraties! Naast voor de hand liggende hoofdstukken als ABC-boeken, Nederlandse taal (onderverdeeld in 7 groepen), Aardrijkskunde en reisbeschrijving, Kennis der natuur, zijn er bijvoorbeeld de genres Logica of redeneerkunde, Fabelboeken, Kinder-emblemata en beeldspraakkunde, Giften en geschenken voor de jeugd en Miniatuurboekjes. In een aantal gevallen was de plaatsing natuurlijk arbitrair. Daar moet het titelregister oplossing brengen. Er zijn ook registers op auteurs/vertalers/bewerkers, illustratoren en uitgevers/drukkers/boekverkopers.

De auteurs wilden het boek door een zo civiel mogelijke prijs - en dat is de f125,- die het kost - voor zoveel mogelijk belangstellenden bereikbaar maken. Dat was waarschijnlijk geen sinecure bij een in tekst en beeld zo omvangrijk boek. Voor wie er gevoelig voor is, kan dat leiden tot enig esthetisch ongenoegen. Al win je er een hoop ruimte mee, een tekstpagina opgemaakt in drie kolommen levert niet de mooist denkbare bladspiegel op en er dreigt cursorisch leesgedrag. De bladspiegel is vaak onrustig doordat hij te vol is, door de vrije regelval van de kolommen, door onderaan onregelmatig eindigende kolommen, door een soms lelijke verdeling van tekst en illustratie. Wie het boek echt wil lezen in plaats van raadplegen - en uit het bovenstaande moge duidelijk zijn geworden dat het daar inhoudelijk toe uitnodigt - wordt al snel doodmoe.

Vergeten we na deze min of meer zakelijke bespreking niet wat Arie van den Berg halverwege zijn feestrede opmerkte en waarmee Lin en Piet Buijnsters het ongetwijfeld hartgrondig eens zijn, want anders was deze bibliografie niet tot stand gekomen: ‘Oude kinderboeken geven hun geheim echter pas prijs wanneer ze liefdevol bevoeld, besnuffeld en vooral ook gelezen worden.’ Dat geldt ook voor deze bibliografie.

F.W. Kuyper