De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 16]

De present-exemplaren van ‘Alle de wercken’ van Cats uit 1655
J.H. Landwehr

Als een uitgever in een boek vermeldt dat hij voor zijn auteur enkele speciale exemplaren heeft laten vervaardigen, dan moet het wel om een zeer bijzondere schrijver gaan. Dit gebeurde in 1655 bij de eerste uitgave van de verzamelde werken (Alle de Wercken) van J. Cats (1577-1669), want de Amsterdamse uitgever en boekhandelaar J.J. Schipper was er alles aan gelegen om de populaire dichter in de watten te leggen. Zoals bekend debuteerde Jacob Cats op 40-jarige leeftijd met zijn emblemata bundel Silenus Alcibiadis, direct gevolgd door Maeghden plicht en binnen een tijdspanne van twintig jaar verschenen er nog zeven boeken van zijn hand. Nadat zijn laatste boek in 1637 uitgekomen was, had Cats het te druk met staatszaken om verder nog iets te laten uitgeven. Intussen waren er al meer dan honderd herdrukken uitgekomen van zijn apart verschenen werken, toen de dichter zich op zijn landgoed Sorghvliet in Den Haag terugtrok. Het succes van zijn boeken is in niet geringe mate te danken aan Adriaen van de Venne, die voor de boeken van Cats schitterende illustraties leverde, zodat deze boeken niet alleen gelezen, maar vooral ook bekeken konden worden. Er waren nu eenmaal in de toenmalige Republiek meer analfabeten dan lezers. Stellen wij de gemiddelde oplage van een boek op 2000 stuks dan moeten er meer dan 200.000 boeken van Cats' hand in omloop zijn geweest. De uitgevers van Cats deden dan ook goede zaken: zelfs de goudsmid Josua Offermans liet Spiegel van den Ouden en Nieuwen Tydt tweemaal herdrukken (Dordrecht 1647 en 1656). Onderling handelden uitgevers natuurlijk ook met elkaar: Blaeu kocht de rechten van Silenus Alcibiadis van de Middelburger J. Hellenius en J.J. Schipper uit Amsterdam verwierf de koperen platen die gemaakt waren voor de illustratie van 's Werelts Begin, Midden en Einde voor een herdruk van dit boek. Er werd over Schipper gezegd dat hij ‘eenige duysenden, ook vele van sijn Edeles andere Wercken, verhandelt’ had. Dat smaakte dus naar meer, zodat Schipper het plan opvatte om een ‘Cats-Omnibus’ op de markt te brengen. Tenslotte waren alle privileges al lang verlopen en bovendien ging het gerucht, dat de bejaarde dichter nog een en ander in portefeuille had.

Op zekere dag presenteerde Schipper zich op Sorghvliet. Het kostte hem moeite om Cats zo ver te krijgen dat hij zijn werk van de laatste jaren uit handen gaf. Zo wilde Cats zijn autobiografische aantekeningen bewaren, want die mochten pas vele jaren na zijn dood geopenbaard worden. Maar aan nieuw dichtwerk was er geen gebrek: nieuws over hoe de grote man zijn tijd als hereboer doorbracht in Ouderdom Buyten-leven en Hofgedachten op Sorghvliet; losse schetsjes over een Scheveningse visvrouw, het nestelen van een ooievaar, een horlogemakerswinkel enzovoort, onder de titel Invallende Gedachten; een komediestuk met de titel Koninklijke Herderin Aspasia; allerlei gedachten over het huwelijk in Afbeeldinge van 't Huwelijck, en 't geen daer omtrent is, onder de gedaente van een Fuyck. Voorts gedachten, die de 77-jarige dichter koesterde over het onafwendbare einde in Doot-Kiste voor de levendige en ook in de Samen-sprake tusschen de Doodt en een Oudtman. De onderhandelingen kwamen tot een goed einde en al deze nieuwe gedichten vormen het tweede deel van de verzamelde werken uit 1655 en omvatten 560 pagina's druk of 40% van de totale inhoud! Het aantal voor de verzamelde werken benodigde koperen platen bedroeg 400 stuks, met daarbij nog twee portretten en drie dubbelbladige gravures. Het is dan ook niet te berekenen hoeveel de productie ervan aan tijd en geld opeiste. Zetten, tekenen, graveren, proef-lezen, drukken, binden, al deze stadia vereisten veel zorg, geduld en vakmanschap. De lay-out was natuurlijk ook nieuw omdat alles voor het eerst werd samengebracht op folio formaat, in een band van bijna 1500 pagina's. Deze folio-band van Cats' werken werd soms voorzien van koperen sloten, zodat het boek samen met de Statenbijbel op de schouw van de gegoede burgerij geplaatst kon worden.

[p. 17]

Cats zelf heeft met spanning en verlangen naar de verschijningsdatum toegeleefd, evenals zijn familie. Eén van zijn neven, de jurist Jan van Vliet, schreef ter introductie een gedicht in 82 (!) kwatrijnen Lof van

Titelprent van Alle de Wercken, 1655, gravure door M. Mosijn naar C. Monicks

Sorghvliet gesticht en gedicht door d'Ed. Heer Jacob Cats, Ridder &c. En de uitgever? Schipper kon nauwelijks wachten tot de inkt droog was en toonde de auteur een exemplaar ‘versch daer af byeen vergadert

[p. 18]

Afbeelding van de zilveren muiters en sloten, ontworpen voor de presentexemplaren van Cats' Alle de Wercken uit 1655, afgebeeld op een anonieme gravure in de folio-uitgave van 1712.

en laten inbinden’. Toen Cats de foliant doorbladerde, toonde hij zich verbaasd dat zijn verzameld werk tot zo'n omvang was gegroeid. Spontaan verzocht hij de uitgever een exemplaar te willen zenden aan het stadsbestuur van die plaatsen, waar hij geboren en getogen was. Als blijk van erkentelijkheid wilde hij bij elk exemplaar een speciale opdracht op rijm toevoegen: één aan Brouwershaven, zijn ‘Vaderlandt’, een tweede aan het stadsbestuur van Zierikzee, een derde aan Middelburg... eveneens ‘zijn Vaderlandt’, een vierde aan Dordrecht en een vijfde aan de Staten van Holland en West-Friesland. Maar dat was niet alles, want zoals de uitgever meldde: ‘om welke gedencktekenen van dankbaerheyt des te cierlijker, en aanzienelijker te maken, liet de meergemelde Heer Cats tot dien eynde nauwkeurighlijk uytwerken twee bijzondere sloten en muyêters... waarop wordt vertoont, hoe alle tijdelijcke saken, te weten Jeugt, Wellust, Adel, Rijckdom, Faam, al te samen met de werelt vervallen...’. De sloten en muiters op deze presentexemplaren van de folio-editie, zijn onder meer afgebeeld in de kwarto-uitgave van Ouderdom, Buytenleven en Hofgedachten op Sorgh-Vliet die Schipper een jaar later, in 1656, heeft uitgegeven en eveneens in latere uitgaven van de verzamelde werken. Deze folio-Cats werd namelijk meermalen herdrukt: in 1658, 1659, 1665, 1700, 1702 en voor de laatste maal in 1726.

Hoewel de uitgever spreekt over vijf presentexemplaren weten we inmidels dat ook de Staten-Generaal een exemplaar kreeg aangeboden en dat Cats zelf eveneens een exemplaar met de sloten in zijn bezit heeft gehad. Het totaal komt dus op zeven. Alle zeven banden hebben dezelfde bandstempeling (gehad) en dezelfde zilveren sloten en muiters.

De vraag rijst wat er van die zeven presentexemplaren is geworden.

1.	Brouwershaven. Het bewuste exemplaar ligt veilig opgeborgen in de kluis van het stadhuis aldaar. Het is gebonden in een bruin leren band met twee sloten met zinnebeeldige afbeeldingen en vier klampen, het voor- en achterplat is goud gestempeld. Voorin staat de voor Cats gedrukte en door de dichter gesigneerde opdracht aan zijn geboortestad, gedateerd 30 september 1655. Het boek bevat voorts een extra portret van Cats met een 12-regelig gedicht van Jan van Vliet (Janus Vlitius). Het boek is getoond aan Koning Willem iii bij gelegenheid van zijn bezoek op 30 november 1862 en op 5 augustus 1924 aan Prinses Juliana, die met haar ouders Zeeland bezocht. Op verzoek van de burgemeester hebben de hoge gasten hun handtekening gezet op een vel papier, dat voorin het exemplaar is geplakt. Veelbetekenend is wat Cats erin schreef: ‘Het zal nogh leven in de tijdt, als ick en ghy begraven zijt’.
2.	Zierikzee. Blijkens een mededeling van de archivaris in Zierikzee ‘is dit boek reeds jaren spoorloos’.
3.	Middelburg. Het derde presentexemplaar is tijdens de Tweede Wereldoorlog verbrand. Het was aanwezig in de Oudheidskamer van het Stedelijk Museum van Oudheden. Wel beschikt De Zeeuwse Bibliotheek inmiddels over een exemplaar van de eerst folio-uitgave, echter niet helemaal compleet en gebonden in een moderne band.

[p. 19]

4.

Dordrecht. Volgens mededeling van de heer J. Alleblas van de Gemeentelijke Archiefdienst aldaar, is het presentexemplaar van Cats het enige boek dat is overgebleven van het oude bezit van de stadsbibliotheek. De boeken van deze bibliotheek werden namelijk op 6 september 1768 geveild door de Erven van Braam. De totale opbrengst van de geveilde boeken bedroeg f757:7:-, na aftrek van kosten f635:5:8. Daaronder bevond zich ook de Cats-foliant. De onbekende koper bood het boek na de veiling aan het gemeentebestuur aan en dit aarzelde niet om het terug te kopen voor twintig rijksdaalders of nota bene 8% van het provenu der veiling. Waarschijnlijk was er kritiek over de gang van zaken geweest, anders is die terugkoop moeilijk te verklaren. Het exemplaar is in rood marokijn gebonden, goud op snee en bevat de gedrukte opdracht en het extra portret van de dichter met het gedicht van J. van Vliet. De sloten en de vier klampen zijn nog aanwezig. Deze zijn identiek aan die van de band te Brouwershaven.

5.

De Staten van Holland en West-Friesland. Ook dit exemplaar, gebonden in rood marokijn, verguld op snee, met zilveren sloten en klampen, is nog bekend. Slechts de prent van het sterfbed van Frederik Hendrik ontbreekt. Dankzij een tip van dr. J. Storm van Leeuwen troffen we dit exemplaar aan in de bibliotheek van het Museum Boymans-van Beunin-

Zilverbeslag op het exemplaar te Brouwershaven. Zowel de graveur als de zilversmid werkten naar de oorspronkelijke tekening wat verklaart dat de gravure spiegelbeeldig is aan de voorstelling in zilver (foto: Johan D.C. Berrevoets, Zierikzee).

Gedrukte opdracht in het exemplaar voor Brouwershaven. Gedateerd 30 september 1655 en eigenhandig getekend door J. Cats (foto: Johan D.C. Berrevoets, Zierikzee).

[p. 20]

	gen. Hoe het daar terecht is gekomen, staat in een notitie in handschrift uit 1870, voorin het boek opgetekend: ‘Door toeval is het gebleven in de familie des toenmaligen secretaris der Staten den Heer van Alphen. Na zijn overlijden is zulks bij zijne neven op een erfhuis aan de Zuidzijde van het Haringvliet alhier gekocht (in den jare 1841) door den heer Cornelis Adrianus Kop, chemist en apotheker alhier voor de som van negentig gulden en later door zijne echtgenoote vrouwe Joanna Adriana Fofield geschonken uit achting en vriendschap, aan hun beider vriend den heer Huybertus Weijmans Ligtenberg, lid van den gemeenteraad te Rotterdam, met verzoek na zijn overlijden, het als geschenk aan te bieden aan het Museum Boijmans alhier. Rotterdam 30e september 1870. I.A. Fofield Wed. C.A. Kop.’
6.	Staten Generaal. Het presentexemplaar voor de Staten Generaal is bij de oprichting van de Koninklijke Bibliotheek daarin opgenomen en er thans nog aanwezig. De zilveren sloten zijn verdwenen, wel heeft het boek op het voorplat een in leer gestempelde opdracht ‘Hoogmogende Heeren Staten Generaal van de Vereenichde Provintien Anno 1655’ en wijkt dus daardoor af van de andere bewaarde exemplaren (vgl. J. Storm van Leeuwen ‘De introductie van het stempelen à petits fers en de Nederlandse boekband tussen ca. 1620 en ca. 1665’ in: Opstellen over de Koninklijke Bibliotheek en andere studiën, Hilversum 1986, p. 258-272).
7.	Het auteursexemplaar. Het exemplaar uit de nalatenschap van Cats is gebonden in een lichtbruine band en is nu in particulier bezit bij één van de nazaten van Rhijnvis Feith. Hans Luijten deelt in zijn recente studie Jacob Cats Sinne- en Minnebeelden (Den Haag 1996) mee dat de herkomst van dit Gelderse exemplaar overtuigend is.

Uit het voorgaande blijkt dat vijf van de zeven bekende speciale exemplaren nog aanwezig zijn. Eén is er verbrand en één exemplaar zou ooit nog eens kunnen opduiken.