De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 242]

Een stoet van dwergen
Simon Fuks^*

In tuincentra en bij kwekerijen staan ze dikwijls rijendik: tuinkabouters. Deze kleine gnomen met hun koddige uiterlijk spreken kennelijk nog altijd tot de verbeelding. De fascinatie voor ‘kleine mensen’ is eeuwenoud. Literair vindt zij wellicht haar hoogtepunt in Jonathan Swifts Gullivers reizen, maar ook in de prentkunst is de dwerg een niet te onderschatten grootheid. Dwergenprenten zijn een begrip. Günther G. Bauer en Heinz Verfondern publiceerden in 1991 hun studie Barocke Zwergenkarikaturen von Callot bis Chodowiecki, die inzicht geeft in de betekenis van deze afbeeldingen. Een prent met dwergen erop zegt vaak veel over de afgebeelde zeden en gewoonten. Over de geschiedenis van dwergenprenten is in Nederland weinig gepubliceerd. Deze bijdrage over een Nederlandse dwergenprent moet daarom als een verkenning van een nog onontgonnen terrein worden beschouwd.

Tot in de zeventiende eeuw was het niet ongebruikelijk dat Europese vorstenhuizen een of meer dwergen ‘bezaten’, die tot doel

‘A pair of polychrome terracotta figures of dwarfs’, verkocht bij Christie's in Londen op 11 december 1990 voor 8.800 pond (foto Christie's London).

hadden het hof te vermaken. Nam deze gewoonte aan de Europese hoven daarna in betekenis af, de Russische tsaren en de Spaanse koningen bleven nog geruime tijd in de grollen van hun hofdwergen genoegen scheppen. Naarmate het houden van levende dwergen in onbruik raakte, kwam evenwel het verzamelen van afbeeldingen van dwergen in de vorm van prenten en beelden meer in zwang, om in het begin van de achttiende eeuw tot een ware rage uit te groeien. Voor meer verlichte vorsten werden tuinen met beelden van dwergen ontworpen, zoals de Zwerglgarten bij Schloss Mirabell in Salzburg en de Villa dei Nani (Villa der Dwergen), in een paleis te Vicenza. Ook kwamen er aardewerken beelden van hofdwergen in omloop. Enkele daarvan werden in 1990 bij Christie's te Londen geveild. Deze terracotta beelden worden toegeschreven aan de Zuid-Nederlandse beeldhouwer Walter Pompe (1703-1777) en hebben een hoogte van 53 cm en 48 cm.^1.

In 1616 werden voorzover bekend de eerste dwergen op gravures afgebeeld. In dat jaar verschenen ze op het titelblad van een serie gravures van de Franse graficus en tekenaar Jacques Callot (1592-1635). De gravures werden waarschijnlijk in zijn geboortestad Nancy gedrukt, maar waar het werk werd uitgegeven is niet bekend.^2. Het titelblad heeft als opschrift: Varie Figvre Gobbi di Iacopo Callot fatto in firenza lanno 1616, ‘Verschillende Bultenaren’.^3.

Het ging hier om een natuurgetrouwe afbeelding van kleine en misvormde mensen, die aan de groeistoornis ‘nanismus’ leden. Later kwam het vaak voor dat de dwergen op de afbeelding een duidelijk satirische kijk op de samenleving moesten geven, waarbij alle beroepen en standen aan bod kwamen. Ook de hogere standen werden afgebeeld als dwergen die allerlei sporten en andere vrijetijdsbestedingen beoefenen die slechts aan de geprivilegieerden waren voorbehouden. Soms staan de dwergen voor bepaalde zintuigen of vertegenwoordigen ze verschillende beroepen. Zo is er in de Atlas van Stolk een jachthoorn-

* Mijn dank gaat uit naar de heer S. Emmering, die mij op de dwergenprenten attendeerde.

1. Geveild bij Christie's te Londen, 11 december 1990. Opbrengst £8.800.

2. Thomas Schröder (inl.), Jacques Callot, Das gesammte Werk in zwei Bände, München 1971, deel ii, p. 1094.

3. Schröder, op. cit. (noot 2), p. 1096.

[p. 243]

A. van der Laan, Grote en algemene Harten en Zwijnen Jagt, 1745. Ets, 500 × 579 mm (collectie Atlas van Stolk, Rotterdam, suppl. van na fm 3695).

blazende dwerg te zien uit 1720, door Christoph Weigel (1654-1725)^4. en bij J.J. Wolrab verscheen een serie prenten getiteld ‘Curiösen Jaegereyen’ (een dwergenjagersserie), en ‘Zwergenreitschul’ (een parodie op de ‘Manège Royal’ van Antoine de Pluvinelle).^5. Onderaan deze karikaturale prenten is steeds een passend gedicht afgedrukt.

Met dwergenprenten ging het niet anders dan met ander drukwerk, of andere uitingen van de menselijke creativiteit. Ze werden gekopieerd en er werd grif handel in gedreven. Zo gaat het immers met de tuinkabouters ook. In het voormalige Oostblok vormen die heden ten dage zelfs de inzet van een handelsoorlog. Tuinkabouters worden in Polen nagegoten naar Duits model en met Duits cement. Daarna worden deze gnomen onder de prijs op de Duitse markt gedumpt, waar zij hun dagen slijten als ‘Spätheimkehrende Garten Zwergen’. Een wijze vriend noemde hen ‘Südeten Zwergen’.

Bij prenten en gedrukte teksten spreekt men in zo'n geval van ‘roofdrukken’. In Nederland en Engeland werden roofdrukken gemaakt van dwergenprenten die in Duitsland, in het bijzonder in Augsburg en Neurenberg, waren vervaardigd.^6. Augsburgse dwergenprenten werden bij Martin Engelbrecht (1684-1756), Joseph Friedrich Leopold (1668-1726) en Albrecht Schmidt (1667-1744) uitgegeven, de Neurenbergse zijn afkomstig van de kunst- en boekdrukkerij van Johann Jacob Wolrab (1675-1746). Het verschijnen van de Amsterdamse uitgave Callotto resuccitato luidde een ongekende bloei van Hollandse (roof-) drukken in. Callotto werd gedrukt en uitgegeven bij Wilhelm Engelbartus Koning, in drie verschillende oplagen. De Amsterdamse folio uitgave van deze Callotto-kopie draagt de ondertitel: ‘De Waereld is vol Gekken-Nesten / de Klynste Narren zyn de beste’. De gravures werden gestoken door Andries en P. van Buysen, F. Folkema, J. van Sasse en Isidore Caridon.^7. Engelse prenten werden na het verschijnen van Swifts Gullivers reizen zeer populair. De uitgever John Bowles, werkzaam in de ‘Black Horse in Cornhill’, heeft een catalogus uit de jaren

4. Stichting Atlas van Stolk, 3535 (IV;2).

5. Günther G. Bauer/Heinz Verfondern, Barocke Zwergenkarikaturen von Callot bis Chodowiecki, Salzburg 1991, p. 59. Antoine de Pluvinelle was de rijmeester van de jonge Lodewijk xiii en een vernieuwer van de rijkunst.

6. Bauer/Verfondern, op. cit. (noot 5), p. 51-59.

7. Bauer/Verfondern, op. cit. (noot 5), p. 60 en 64.

[p. 244]

Karikaturale jachtprent: dwergen op hertenjacht. Gravure, 1740 × 2030 mm (collectie Atlas van Stolk, Rotterdam, sign. 3535-V:13).

1728 en 1753 nagelaten, zodat een beeld van zijn produktie gevormd kan worden. In 1753 zijn vier series dwergen-drukken opgenomen: The Lilliputian Humorist, The Lilliputian Month, The Lilliputian Riding School en de Lilliputian Dancing School.^8.

De hier afgebeelde prent is een eigen inventie van Adolf van der Laan en gaat over de jacht met de meute. De grote populariteit van het jachtgenot bij de hogere standen, leende zich bij uitstek om er in dwergenprenten de draak mee te steken.^9. De prent is getiteld ‘Grote en algemene Harten- en Zwijnen-Jagt, in 't koningkrijk der halfmenssen, onder het beleid van den doorlugtigen Vorst Kortbeen Rondhoofd, gehouwden op den veertiende der maand Kromsnavel, in 't inkrimpende Jaer 4175’. Van der Laan stak de prent in 1745, tien jaar voor zijn dood.^10.

De afbeelding is in drie scènes opgebouwd: op de voorgrond het moment van triomf: Vorst Kortbeen Kromsnavel betreedt als een veldheer het strijdtoneel; op de achtergrond een wilde zwijnen-jacht en in het midden een bat-l'eau van een hert en hinde. Dat laatste houdt in dat het wild probeert te vluchten door het water, in een poging de achtervolgers van zich af te schudden. Op het water zal zijn spoor immers nauwelijks te ruiken zijn.

Het geheel stelt een Par Force-jacht voor, zoals gebruikelijk was (en in België en Frankrijk nog steeds is) in deze periode. De jacht heeft een vastgesteld patroon. In alle vroegte gaat een hondenknecht met een speurhond op pad om naar bejaagbaar wild te zoeken. De hond wordt chien limier genoemd. Hij is ervaren in het speuren en blaft nauwelijks. Na het ontbijt van de jagers zal de hondenknecht (valet de limier) verslag doen van zijn speurtocht aan de jagermeester, de maître d'équipage, en de leden van het jachtgezelschap. Daarna besluit de jagermeester welk dier gejaagd zal worden, waarop men de honden (meute) brengt naar de plaats waar het wild gevonden is. Men ontkoppelt zes honden voor de attaque teneinde het hert uit de dekking op te stoten, en daarna worden de overige honden op het spoor gezet. Het wild zal door zijn snelheid spoedig uit het oog verdwijnen en de honden en jagers zullen het trachten op te sporen, in te lopen en te bemachtigen. Is het na enige uren gejaagd en ingehaald, dan gaan de honden het omsingelen (‘stellen’) en zal de maître d'équipage het doden met een steek door het hart met

8. Bauer/Verfondern, op. cit. (noot 5), p. 67.

9. Bauer/Verfondern, op. cit. (noot 5), p. 65, Stichting Atlas van Stolk, suppl. fm 3695.

10. Men onderscheidt verschillende vormen van jacht: met een geweer, de jacht met stootvogels, (havik en valk, z.g. ‘valkerij’) de jacht met ‘lopende’ honden, (jacht met de meute). Klein gevogelte zoals lijsters, kwartels en plevieren mochten ook door de landman gevangen worden met netten of strikken. De jacht waarbij de honden het wild inlopen en bemachtigen wordt naar twee methodes ingedeeld: (haze)windhonden, die een haas op snelheid en zicht inlopen, (coursing) en de jacht met een meute. Vergilius beschreef haar in de Aeneis, boek 4, vers 132: ‘Odora canum vis’, de hondenschaar met reukvermogen. Deze honden jagen langzaam, maar volgen het spoor op de neus tot het wild is afgemat en bemachtigd. Wie meer wil weten over jacht en jachtmethodes kan zich vervoegen bij het Museum voor Natuur- en Wildbeheer, Kasteel Doorwerth, postbus 11, 6865 ZG Doorwerth, t.a.v. Simon Fuks, tel: [phone], fax: [phone].

[p. 245]

Karikaturale jachtprent: dwergen op hazenjacht. Gravure, 1720 × 2020 mm (collectie Atlas van Stolk, Rotterdam, sign. 3535-V:14).

zijn jachtzwaard, wat de ‘hartsvanger’ wordt genoemd. Deze jachtvorm werd en wordt omgeven door veel ceremonieel, een vast patroon en regels, die reeds in de middeleeuwen waren vastgelegd.^11.

Over deze gecompliceerde wijze van jagen werden enkele handboeken geschreven. Le Livre de la Chasse van Gaston iii, graaf van Foix, genoemd Phoebus (1330-1390) en La Vénerie du Iacqves du Fovillovx (1521?-1580) zijn de bekendste Franse naslagwerken. Een Engels handboek uit deze periode is bij wijze van tijdverdrijf tussen 1406-1413 ontstaan. Edward, tweede hertog van York, zat zeven jaar op Pevensey Castle gevangen en werkte daar aan een vertaling van Le Livre de la Chasse. Hij voegde enige hoofdstukken toe, en gaf het boek de titel The Master of the Game. Deze Edward stond model voor de hertog van Aumarle, in Richard ii van Shakespeare. Helaas werd Edward vrijgelaten voor hij zijn werk voltooid had, zodat het hoofdstuk over de honden ontbreekt.^12.

Deze boeken beschrijven stap voor stap de techniek van het jagen met de meute, welke honden waarvoor te gebruiken, hoe ze te fokken en te houden, welke dieren bejaagbaar zijn, waar zij leven en hoe zij leven. Ook de methode van hoornblazen wordt uitgebreid besproken.

Op de gravure van A. van der Laan worden (uiteraard) alle regels van de Par Force jacht met voeten getreden: verschillende wildsoorten worden tegelijkertijd gejaagd en geweren en netten zijn overvloedig aanwezig. Dit was in tegenspraak met de toen heersende normen, waarbij traditioneel het wild met een stoot door het hart gedood werd.^13. Wat zien we nog meer? Bij de wilde zwijnenjacht op de achtergrond zet het zwijn de aanval in en werpt één hond tegen de grond. Van alle kanten snellen jagers toe, te paard en te voet. De voetknechten (valets) dragen zwijnssperen, de zogenaamde Saufedern en de honden een stekelband, die hen tegen verwondingen aan de hals moeten beschermen.^14.

In het midden gaat het ook voorspoedig: een hert en hinde zijn in het water gevlucht (bat-l'eau) en ook hier laat Nimrod (Gen. 10:8-12, een geweldige jager) zich niet onbetuigd: een Moorse knecht blaast op zijn hoorn en een boerendwerg komt aansnellen met een gevorkte staak. Deze werd gebruikt bij de ceremonie na de jacht. Als het wild gedood is, wordt het gevild. De kop blijft aan het vel zitten en wordt op de stok

11. John Cummings, Hawk and Hound in the Middle Ages, London 1988; Michel Pinçon en Monique Pinçon-Charlot, La chasse à courre, ses rites et ses enjeux, Parijs 1993.

12. W.M.A. en F. Baillie-Grohman, The Master of the Game by Edward, Second Duke of York: The oldest english Book on Hunting, London 1909.

13. Simon Fuks, ‘Hartsvangers’, De Nederlandse Jager (1995), nr. 16, p. 21, Simon Fuks, ‘Hartsvangers’, SAM Wapenmagazine (1996), nr. 82, p. 46-48.

14. Simon Fuks, ‘Hondenhalsbanden, teken van status en waardigheid’, De Nederlandse Jager (1995), nr. 17, p. 40-41.

[p. 246]

omhoog gehouden (le forhu). Tussen het moment dat het hert gedood is en la curée, waarbij de honden het slachtafval en karkas van het hert als beloning krijgen, verstreek een korte tijdspanne. Om de honden scherp te houden, toont men hen tussentijds het vel van het hert. Deze gewoonte is in onbruik geraakt.

Op de voorgrond betreedt Koning Kortbeen het jachttoneel. Zijn Dame is evenals de Koning met een driekantige steek getooid. Deze is voorzien van een witte (struisvogel?) veer en strik, die hen van de rest van het gezelschap onderscheidt. De wang van Koningin Kortbeen wordt gesierd door een tache de beauté. Deze heeft de vorm van een halve maan, wat een verwijzing naar Diana, de Griekse godin van de jacht, inhoudt. De jassen van het koninklijk paar zijn afgezet met goudband, galons, de pistooltas draagt een fantasie-monogram. Drie hondenknechten zijn bezig honden te ontkoppelen, die eerder windhonden zijn, dan de gebruikelijke brakken. De windhonden werden voor de hazenjacht gebruikt, hun neus was onvoldoende ontwikkeld om het wildspoor te kunnen volgen, hun snelheid was des te groter. Hazen werden ‘op zicht’ gejaagd, terwijl brakken het spoor op hun neus kunnen volgen. De linkerknecht draagt een valkenierstas, waarvan de klep van een metalen beugel is voorzien. Daardoor kan een valkenier met één hand in de tas grijpen, terwijl hij op zijn (linker) hand de jachtvogel voert. Een Moorse knecht, met barokke oorbel en kromme jachthoorn (huchet, gemaakt van gebakken klei, hoorn of metaal) kijkt geamuseerd toe. Naast hem troont zijn buurman vanaf zijn ‘wild zetel’. Hij houdt de linkervoorpoot van een hinde vast, wat gezien de codes de omgekeerde wereld moet zijn geweest. In de klassieke jacht met de meute, de Vénerie, jaagt men herten, dus de mannelijke dieren, en wordt de rechtervoorpoot van het hert als eerbewijs aan een deelnemer gegeven, les honneurs du pied.^15.

Adolf van der Laan heeft met deze prent de wereld op zijn kop gezet, geheel in de traditie van de dwergenprenten van zijn tijd. Voor wie thans de moeite neemt zich in het afgebeelde te verdiepen, zijn ze een bron van grote cultuurhistorische waarde.

Waak op! men hoord langs allen kant
De paarden brieszen en honden blaffen
De Jagt-toon klinkt al om door 't land;
Wat zal dat hier een vreugd verschaffen.
De Vorst der Dwergen gaat ter Jagt
Omzingeld van zijn Hofgenoten
Om al 't gediert, dat hem verwagt
Met pook of degen te doorstoten!

Vlugt Harten! Zwijnen vlugt! ei vlught!
Of gij zult 't met uw dood bekopen
De honden hebben reeds de lugt
En tragten uw thans in te lopen
Maar grote Mannen zie wat toe
En speel zo ligt niet met uw leven
Wees tog voorzigtig, Goon behoê
Die wakk're helden voor het sneven!

Help! help die is in lijfs gevaar
Hij zal in't water moeten smoren
Behoe! bescherm dien ruiter daar
Die zaal en toom reeds heeft verloren
Wijl de Ammasoonse Silvia,
En Ambrosine, op hunne paarden
Het wild vervolgen sa! sa! sa!
Schiet toe! gebruik pistool en zwaarden!
Zo regt me een pyramide op
Van Hazen, Harten, Rëen, Zwijnen
Zo krijgt de Jagtlust nooit den Schop
Wijl ze zo fier in't veld verschijnen.
Ga Jagers, vlieg! loop! draaf en ren!
De vangst zal al het werk verzoeten,
Maar vrees het Hart zijn horens, en
Het Zwijn zijn tanden eens te ontmoeten.

Want komt uw een van twé op 't lijf
Zo word gij overhoop gesmeten
Dat gij wel ligt dat tijd verdrijf
Zoud in der eeuwigheid vergeten,
Dog egter Helden, toon uw kragt!
Tot eer der Dwergen, tot een glorie
Van het Pigmeensse rijk, uw magt
Krijgt wis een Wilde zwijns viktorie!

15. Mondelinge mededeling Jean-Luc Corroyer, genoemd Piq'avant, Eerste Piqueux van de meute: Équipage de Saint-Rémy-en-Retz.