De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 248]

Uit de tijdschriften

Tegen het einde van de eeuw kijken allerlei instellingen, waaronder ook musea, vooruit: ze maken plannen en formuleren wensen voor de komende jaren, maar ze kijken ook terug op hun ontstaansgeschiedenis. Wellicht past dit in het Fin-de-Siècle-gevoel. Er wordt onderzoek verricht naar de groei van de collectie en naar welke rol verschillende directeuren en conservatoren speelden in de opbouw ervan. Ook wordt meer aandacht geschonken aan de totstandkoming van het museumgebouw en aan het behoud van authentieke onderdelen. Dit laatste gegeven heeft mede te maken met de hausse aan uitbreidings- en renovatieplannen die verschillende musea aan het ontwikkelen zijn. Deze belangstelling voor de historie van de eigen collectie en haar huisvesting maakt deel uit van een al langer bestaande interesse voor het fenomeen van verzamelen in het algemeen.

Het Rijksmuseum te Amsterdam heeft het voortouw genomen bij deze golf van introspectie. Bij het afscheid van Henk van Os als algemeen directeur eind 1996 werd bekend gemaakt dat een Onderzoeksfonds voor de geschiedenis van het Rijksmuseum was opgericht. Een doelstelling van dit fonds is beurzen ter beschikking te stellen voor onderzoek naar belangwekkende aspecten van de geschiedenis van het Rijksmuseum. De hieruit voortvloeiende studies dienen te resulteren in publikaties. Eens in de vier jaar zal de beste worden bekroond met een prijs die genoemd is naar de scheidende directeur Henk van Os. Voor het eerst gebeurt dit in het jaar 2000. Verder zal af en toe financiële steun worden verleend aan publikaties op dit terrein, die zullen verschijnen in het Bulletin van het Rijksmuseum. Ook kan het fonds worden aangewend ter ondersteuning van de aankoop van objecten of documentatie die betrekking hebben op de geschiedenis van het Rijksmuseum. Onder het nieuwe directoraat van Ronald de Leeuw zal ongetwijfeld de belangstelling voor de historie van het museumgebouw en zijn collectie worden gestimuleerd. De Leeuw is immers bijzonder hoogleraar museumbeleid en de geschiedenis van het verzamelen in de negentiende en twintigste eeuw aan de Amsterdamse Vrije Universiteit.

Bij het Museum Boymans-van Beuningen te Rotterdam heeft soortgelijk ‘zelfonderzoek’ onlangs geresulteerd in een tentoonstelling (11 november 1996 tot 27 januari 1997) met bijbehorende publikatie over het directoraat van Pieter Haverkorn van Rijsewijk, die van 1883 tot 1908 directeur van het museum was. Het boek Pieter Haverkorn van Rijsewijk 1839-1919. Dominee, journalist en museumdirecteur (Amsterdam 1996) belicht, zoals de titel aangeeft, niet alleen zijn bezigheden in Boymans, maar o.a. ook zijn invloed als president van de Rotterdamse Kunstkring en zijn werk als kunstcriticus en schrijver. Opvallend is overigens dat het initiatief tot deze uitgave afkomstig was van een achterkleindochter van de man zelf, in samenwerking met de academische wereld (de Universiteit van Amsterdam en de Rijksuniversiteit Utrecht). De catalogus bevat naast enkele interessante essays een compleet overzicht van de schilderijen en tekeningen verworven tijdens het directoraat van Haverkorn van Rijsewijk, een fragment uit zijn journaal en een selectie van brieven en andere documenten.

Een stimulerende rol bij deze aandacht voor de collectiegeschiedenis gespeelt het periodiek Journal of the History of Collections. Dit tijdschrift werd in 1989 opgericht om de grote interesse voor het verslag The Origins of Museums, een symposium dat in 1983 in Oxford werd gehouden, te continueren. Het blad wordt geproduceerd in samenwerking met het Ashmolean Museum te Oxford en uitgegeven door Oxford University Press. De redactie bestaat uit Engelsen, maar men maakt ook gebruik van een internationale groep van adviseurs. Hierin wordt Nederland vertegenwoordigd door professor Th.H. Lunsingh Scheurleer. Een overzicht van de laatste acht jaargangen laat een duidelijke voorkeur zien voor etnografische en natuurhistorische onderwerpen. Ook is het, gezien de achtergrond van het blad, niet verrassend dat veel artikelen Engelse verzamelingen en verzamelaars tot onderwerp hebben. Jammer genoeg is het Nederlandse verzamelwezen tot nu toe nog weinig aan bod gekomen. Ik heb slechts enkele voorbeelden kunnen vinden. In het verslag van de conferentie over het verzamelen van wetenschappelijke instrumenten, gehouden in het Museum Boerhaave te Leiden in 1994 en gepubliceerd in Journal of the History of Collections 7 (1995), nr. 2, zijn twee artikelen opgenomen over Nederlandse verzamelaars. Het eerste behandelt de relatie van de boekenverzamelaar en veilinghouder Anton Mensing met het Scheepvaart Museum te Amsterdam; het tweede gaat over Nederland-

[p. 249]

Jan Luyken, ‘De Keyserlyke Bibliotheek en Rariteyt Kamer’, uit: Edward Brown, Naukeurige en Gedenkwaardige Reysen (...) Door Nederland, Duytsland, Hongaryen, Servien, Bulgarien, Macedonien, Thessalien, Oostenrijk, Stiermark, Carinthien, Carniole en Friuli (...), Amsterdam 1682. Ets en gravure (foto Rijksmuseum, Amsterdam).

se verzamelaars van antieke microscopen. Eerder verscheen in 1993 (jaargang 5, nr. 2) een artikel waarin de opkomst van het fenomeen stijlkamer wordt besproken, o.a. aan de hand van de Hindeloopen Kamer. De moeite waard zijn verder enkele bijdragen gewijd aan bibliotheken en oude Kunstkammer, de voorlopers van de huidige musea. Eric Garberson bespreekt de inrichting en decoraties van de zeventiende-eeuwse Kunstkammer en de bibliotheek in Schloß Windhag, bij Linz in Oostenrijk (5 (1993), nr. 2). Bij uitzondering is hier een uitvoerige beschrijving van de opstelling van de collectie en het bijbehorende decoratieschema bewaard gebleven. Zo blijkt dat de muurschilderingen in de bibliotheek inhoudelijk betrekking hadden op de categorieën boeken in de kasten die tegen deze muren stonden. Daarnaast gaven de schilderingen ook commentaar op de doelstellingen van de bibliotheek in het algemeen. Elementen zoals de rol van de triomferende katholieke kerk, geleerden uit het verleden of nieuwe uitvindingen en ontdekkingen werden afgebeeld om als inspiratiebron te dienen voor een nieuwe generatie onderzoekers.

In de laatste aflevering (8 (1996), nr. 2) beschrijft J.C.H. King de historie van het achttiende-eeuwse, Engelse ‘gentlemanly cabinet’ van Sir Ashton Lever. Lever, wiens collectie vooral objecten van etnografische en natuurhistorische interesse bevatte, was een nogal excentrieke verzamelaar, die de gewoonte had de bezoekers van zijn museum in klederdracht te ontvangen, waarna ingehuurde acteurs en getrainde dieren voor een niet alledaags museumbezoek dienden te zorgen. Het succes van zijn museum, een ‘Collection of Birds and Beasts’, was dusdanig dat hij zich genoodzaakt zag maatregelen te treffen om de aantallen bezoekers terug te dringen. Na misdragingen van het publiek besloot de beheerder om voortaan bezoekers van de ‘lagere klassen’ te weren. Zo werden bezoekers die te voet arriveerden de toegang tot het museum ontzegd (een weggestuurde bezoeker keerde hierop rijdend op een koe terug bij de ingang van het museum). Ondanks het succes van zijn museum raakte Lever echter in financiële problemen en besloot hij in 1786 zich door middel van een loterij van zijn verzameling te ontdoen. In handen van de nieuwe eigenaar, James Parkinson, werd de collectie op een meer wetenschappelijke manier uitgebreid en beschreven. Diens pogingen om de collectie uiteindelijk aan het British Museum te verkopen liepen op niets uit. Als reden hiervoor werd gegeven dat de verzameling was ge-

[p. 250]

creëerd door een ‘showman’, en niet door een wetenschapper.

De aard van deze verzamelaar en zijn verzameling curiositeiten komen niet geheel overeen met de idealen die Samuel van Quicchelberg in zijn Inscriptiones vel tituli theatri amplissimi uit 1565 opstelde. Hierin onderricht de schrijver hoe een Kunstkammer samengesteld behoort te worden uit objecten waarbij de educatieve functie boven het esthetische genoegen verheven is. De deugdzaamheid van de samensteller van een kabinet is zowel oorsprong als gevolg van zijn streven naar universele kennis, waarvan de verzameling een weerspiegeling moet zijn. Quicchelberg deelde de objecten, waaronder ook de prentkunst, in naar hun aard in verschillende klassen, en stelde lijsten op van thema's aan de hand waarvan de verzamelaar zijn collectie van prenten op onderwerp kon rangschikken. Over deze en andere manieren om een prentcollectie samen te stellen en te ordenen geeft het artikel ‘This Passion for Prints: Collecting and Connoisseurship in Northern Europe during the Seventeenth Century’, van William R. Robinson, verschenen als essay in Clifford Ackley's Printmaking in the Age of Rembrandt, Boston 1981, een goede basis. Onlangs verschenen in het Harvard University Museums Bulletin (Spring 1994) twee uitstekende artikelen van Peter Parshall en Antony Griffiths, autoriteiten op het gebied van de historie van het verzamelen van prenten. Deze stukken vormen eigenlijk een vervolg op de inleiding van Robinson. Beide auteurs werken het onderwerp verder in de diepte en de breedte uit. Peter Parshall kijkt in ‘Art and the Theater of Knowledge: The Origins of Print Collecting in Northern Europe’ naar het ontstaan van prentcollecties in Noord-Europa. Hij bepaalt het onstaan van prentcollecties in de in ateliers aangelegde voorraden prenten en tekeningen die als voorbeeld en oefenmateriaal dienden. Deze voorstellingen werden vaak naar onderwerp of naar vervaardiger geordend. Zo kon een album met Dürer-prenten zowel dienen als een verzameling voorbeelden en als een overzicht van de nalatenschap van een meester. Een enorme impuls tot het systematisch verzamelen van prenten ziet Parshall in de massale uitgifte van series prenten door Haarlemse en vooral Antwerpse uitgevers vanaf ca. 1540. Deze series werden los op de markt gebracht met de bedoeling om in albums verzameld te worden. Parshall benadrukt hierbij het element dat de verzamelaars deze prenten naar hun eigen inzichten ordenden en in albums plakten waarbij de prenten door hun plaatsing en onderlinge relatie een weerspiegeling kunnen zijn van de persoonlijke filosofie van de samensteller. Zo wordt het verzamelen en ordenen van prenten tot een oefening in ‘moral rhetoric’. Met dit aspect in gedachten is de grote populariteit van de gedetailleerde en soms obscure allegorieën uit de tweede helft van de zestiende eeuw beter te begrijpen. Parshall behandelt verder de fascinerende collectie van Ferdinand, aartshertog van Tirol, een van de weinige intact gebleven zestiende-eeuwse prentverzamelingen. De rest van het artikel is gewijd aan de ideeën van John Evelyn over het medium prentkunst en het belang ervan als promotie voor het verzamelen.

Antony Griffiths bespreekt het verzamelen in de eerste decennia van de achttiende eeuw in ‘Print Collecting in Rome, Paris, and London in the Early Eighteenth Century’. Hij geeft een overzicht van een tiental collecties uit deze periode, waarvan sommige uitvoerig onder de loep worden genomen. Hoewel enkele van deze verzamelingen zich kenmerken door hun enorme grootte, zijn ze niet encyclopedisch van aard maar samengesteld op kunsthistorische beginselen. Kenmerkend is dat collecties, zoals die van koning Jan V van Portugal, niet waren bijeengebracht naar onderwerp, maar aangelegd en geordend op ontwerper. Andere albums waren samengesteld naar regio of naar de school van een kunstenaar. Griffiths behandelt ook enkele verzamelingen waar de nadruk lag op zeldzame proefdrukken of op specifieke grafische technieken. Door zowel het duidelijk uitzetten van de grote lijnen als het behandelen van specifieke voorbeelden leveren beide artikelen een schat aan informatie en kunnen daarom beschouwd worden als fundamenteel voor iedereen die geïnteresseerd is in de historie van het verzamelen van prenten.

Daniel Horst